Dagblaðið Vísir - DV - 15.04.1987, Blaðsíða 4

66
MIÐVIKUDAGUR 15. APRÍL 1987.
Forsiða bókarinnar.
Ný bók Árna Björnssonar
um páskana:
Afurðahátíð
Gyðinga
Nú fyrir páskana sendir Árni
Björnsson þjóðháttafræðingur frá
sér bók sem hann nefnir Hræran-
legar hátíðir. Gleðskapur og
guðsótti kringum páska. Þessi bók
Árna kemur í beinu framhaldi af
fyrri bókum hans um helga daga
og virka sem hann hefur verið að
semja á undanförnum árum.
Þekktust af fyrri bókum er efa-
laust Saga daganna sem út kom
fyrir nokkrum árum og hefur oft
verið endurprentuð síðan. Þar
fjallar Árni um alla helstu daga
ársins. í síðari bókum hefur hann
afmarkað sviðið meira og fjallað
ítarlega um einstakar hátíðir og
árstíðir. Þar má nefna bók um þorr-
ann og aðra um jólahald.
En hér fjallar Árni um páskana
og hátíðisdagana sem eru tengdir
þeim. Langafasta heitir fyrsti kafli
bókarinnar. Árni segir frá ærsla-
tímanum með bolludegi, sprengi-
degi og öskudegi en eftir þá hófst
fastan með meinlætum og andakt.
Síðan segir frá dymbilvikunni,
páskunum og hátíðunum eftir þá.
Við grípum hér niður í frásögn
Áma af sjálfri páskahátíðinni.
Páskar
„Páskar eru ekki einungis elsta
hátíð kristinna manna, heldur
langtum eldri en kristin trú og m.
a.s. eldri en Móselögmál. Rætur
þeirra eru frá þeim tíma er Hebrear
voru hirðingjar og flökkuðu milli
bithaga með sauðfé og geitur.
Páskar voru þá eins konar afurða-
hátíð þeirra eða ,uppskeruhátíð‘
og haldnir til að fagna fæðingu
fyrstu lamba og kiðlinga, þegar
rétt stóð á tungli. Þetta var á þeim
árstíma, sem samsvarar mars-apríl
að okkar tímatali. Þá var aftur
leyft að borða kjöt, eftir að það
hafði verið bannað vikum og jafn-
vel mánuðum saman, meðan ærnar
voru lambfullar. Þetta tímabundna
og hagræna kjötbann, sem minnir
á árvissar fiskveiðitakmarkanir
Hafrannsóknarstofnunar á síðustu
tímum, er rótin að langaföstu krist-
Eosturmonath fyrir apríl. Seinna
hafa á þýsku málsvæði fundist heit-
in Ostarmanoth fyrir apríl og
Ostara sem nafn á upprisuhátíð
kristinna manna. Af þessu varð
rómantískum fræðimönnum á 19.
öld ekki skotaskuld úr því að búa
til forngermanska gyðju, sem hefði
heitið Ostara. Aðrir hafa síðan
haft nokkuð að iðja við deilur um
tilveru þessarar samgermönsku
gyðju. Fornenska og fornþýska
nafnið á apríl gæti þó ekki síður
verið dregið af austurátt, þegar
sólin er einmitt nýbyrjuð að koma
upp í háaustri eftir jafndægri á
vori.
Hvað sem því líður munu Engil-
saxar hafa orðið fyrri til að taka
upp gamla hátíðarheitið sem nafn
á upprisuhátíðinni, og trúboðar
þaðan breiddu það út meðal þýskra
þjóða á 8. öld. Markalínan lá fyrst
milli erkibiskúpsdæmanna Trier-
Mainz, sem notaði Ostern, og
Kölnar, sem brúkaði Pascha. Frá
Köln barst það heiti síðan norður
til erkibiskupsdæmisins Bremen-
Hamborg, en undir það lágu
Norðurlönd þar til um 1100. Síðar
sigraði heitið Ostern smám saman
víðast hvar í Þýskalandi, en sú
breyting náði ekki til Norðurlanda.
Orðið páskar sést í nokkrum
elstu handritum íslenskum frá því
um 1200 og er þar ævinlega í karl-
kyni fleirtölu svo sem enn er
algengast. Hér skulu tekin íjögur
dæmi:
Fimmta dag viku reisti Guð Las-
arus af dauða, og þá hélt hann ina
síðurstu páska með Gyðingum.
Guð bauð Moysi vin sínum í lög-
máli að gaumgæfa tungltal og
halda páska, þá er tungl væri fjór-
tán nátta.
Það er fyrst í því merkilegt, að
páska skal eigi halda fyrr vors en
að liðnu jafndægri.
Á inum næsta mánaði eftir jafn-
dægur skal páska halda.
Myndin páskar finnst þó líka sem
kvenkynsorð, og er þolfall þá einn-
ig páskar.“
inna manna, sem síðar þjónaði
ýmislegum tilgangi.
Nafn hátíðarinnar á hebresku
má einna helst umrita sem pesakh
eftir okkar stafrófi. Frummerking
þess er talin vera hlaup eða stökk
og jafnvel hökt. Það gæti bent til
að danslæti og annað hopp og hí
hafi verið haft í frammi eins og
einatt er í tengslum við alþýðuhá-
tíðir. Má í því sambandi minna á
,föstugangshlaup‘ í Evrópu á síð-
Árni Björnsson þjóðháttafræðing-
ur.
asta árþúsundi. Seinna tók orðið
að merkja bæði páskalambið og
hátíðina sjálfa.
Eftir að Gyðingar tóku að stunda
akuryrkju, fengu þeir fyrstu bygg-
uppskeru sína um svipað leyti og
sauðburður hófst. Því var fagnað
með hátíð ósýrðu brauðanna.
Fyrstu lömbin og fyrstu kornbind-
inin urðu því fagnaðarefni samtím-
is. Sú hátíð stóð í sjö daga, og ofan
á allt saman var ílótti ísraelslýðs
ffá Egiftalandi tengdur við hana.
Þetta sést greinilega á nokkrum
stöðum í Gamlatestamentinu. Loks
urðu páskarnir fyrsta hátíð krist-
inna manna, haldin til að minnast
upprisu Jesú Krists, sem varð á
páskahátíð Gyðinga, og jafnframt
önnur helsta skírnarhátíð fyrir þá,
ha. Nokkrar myndir þess hafa
fundist í lágþýskum mállýskum, og
sennilega er það komið inn í Norð-
urlandamál úr fornsaxnesku eða
fornfrísnesku.
Á þýsku og ensku málsvæði varð
annað heiti þó yfirsterkara. Það
Kristur tekinn ofan af krossinum. Islensk mynd á hvalbeini frá því um
1600.
sem á íúllorðinsárum tóku kristna
trú. Það er því ekki tilviljun, að
Síðu-Hallur lét skírast í brunnlæk
sínum þvottdag fyrir páska.
Hið hebreska nafn hátíðarinnar
barst inn í grísku Nýjatestamentis-
ins gegnum arameisku og fékk þar
myndina paskha. Úr grísku kom
það rakleiðis inn í latínu sem pasc-
var nafn á gamalli vorhátíð, sem á
skylt við átt sólaruppkomunnar og
morgunroðans: austur. Því heita
páskar á þýsku enn Ostern og East-
er á ensku. Beda Venerabilis getur
um engilsaxneska gyðju að nafni
Eostra í ritinu De Temporum Rati-
one. Hún virðist þó helst vera
ályktun hans af fornenska heitinu