Dagblaðið Vísir - DV - 21.09.1987, Síða 31

MÁNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1987.
47
Um kvenfrelsi,
Kóreu, námu-
gröft ogfleira
- rætt við Louise Rinser
Einn þekktasti gesturinn á bók-
menntahátíðinni í síðustu viku var
skáldkonan Louise Rinser. Hún telst
til helstu samtímahöíunda Vestur-
Þýskalands. Auk Ilse Aichinger og
Ingeborg Bachmann, og nú í síðustu
tíð Christu Wolf, hefur Rinser verið
álitin einn fremsti fulltrúi þeirra
meðvituðu kvennabókmennta sem
skrifaðar hefa verið á þýska tungu
síðustu áratugina.
Að þrífast undir hakakrossin-
um
Upphaf rithöfundarferils hennar
tengist í senn miklum þjáningum og
dramatískum augnablikum í sögu
Þýskalands. Hún gerðist kennslu-
kona á valdatíma nasista, en sætti
sig ekki við að horfa þegjandi upp á
barbaríið, og sýndi mikið hugrekki
með því að voga sér að gagnrýna
án þess að flýja land. Eftir að fyrsta
bók hennar, Die glásernen Ringe
(Glerhringirnir), kom út 1940 gripu
handbendi Hitlers til sinna ráða og
sviptu hana atvinnuleyfi. I hönd fóru
tímar mikillar fátæktar og jafhvel
hugursneyðar; eiginmaður Rinser
féll á austurvígstöðvunum og hún
hafði fyrir tveimur ungabömum að
sjá. Oftar en einu sinni hugleiddi
hún að fyrirfara bæði sér og bömun-
um. Árið 1944 var hún svo fangelsuð
og seinna dæmd til dauða - stríðinu
lauk nokkrum dögum áður en dómn-
um skyldi fullnægt.
Um allt þetta hefur Rinser skrifað,
t.d. í Gefangnistagebuch (Fangelsis-
dagbók) sem út kom 1946, og ég ætla
ekki að spyrja hana nánar út í þessa
reynslu. Hún virðist ekki bitur
vegna þessara hörmunga og segir
raunar að þær hafi staðfest lífsvið-
horf sín, sem auk kvenfrelsis, sósíal-
isma og gagnrýnna trúarskoðana,
einkennist af blöndu hugrekkis og
hæfilegrar svartsýni. En hvemig var
að mótast sem rithöfundur undir
þessum kringumstæðum? Var menn-
ingarhefð sú sem rithöfundar sækja
lífsmagn sitt í ekki horfin að mestu
í bókabrennum og ofsóknum nas-
ista? Rinser bregst snarlega við
þessum spumingum:
- Nei, það er ekki hægt að rústa
menningu svona í einni svipan. Þá
á ég ekki bara við allt það sem eimdi
eftir af því margbrotna menningar-
lífi sem ríkti í Þýskalandi fyrir 1933,
heldur ekki síður að mikið af góðu
erlendu efni var gjaldgengt á valda-
tíma Hitlers. Hamsun og aðrir
samtímahöfundar Norðurlanda vom
til dæmis í náðinni og sama gildir
eins og kunnugt er um hinn fomís-
lenska menningararf. Þótt nasistar
dekruðu þannig við vissan hluta
heimsbókmenntanna, þá er ekki þar
með sagt að merk bókmenntaverk
hafi getið af sér það hugarfar sem
áróðursmaskína Hitlers ætlaðist til.
Við, eða sum okkar að minnsta
kosti, „notuðum" þessar bækur
öðmvísi en ætlast var til þannig að
það er ekki rétt, eins og stundum
er haldið fram, að það hefi verið með
öllu klippt á þann þráð sem úr em
spunnin veigamikil andans verk.
Eftir stríðið
En hvemig var að vera þýskur
höfundur að stríðinu afloknu? Enn
kemur svar Rinser mér dálítið í opna
skjöldu:
- Fyrstu árin vom yndislegur tími.
Það var dásamlegt að vera til, þrátt
fyrir klæðleysi, fátæklegt húsaskjól
og matarskort. Á ámnum 1945 til
1948 ríkti vongleði um þjóðasátt, frið
og frjálsa uppbyggingu. Við vorum
laus úr hlekkjum og gátum einungis
stefiit upp á við. Ég fann fyrir mik-
illi samstöðu og frjóum hræringum.
Það var líkt og nú gæfist færi á að
skilgreina húmanisma og hugsjónir
upp á nýtt. Ég tók til að mynda þátt
í sósíalískri kvennahreyfingu sem
mér fannst lofa miklu.
En frá og með 1948 taka þessar
vonir að bresta, raunar um leið og
efhahagur landsins er reistur við, svo
kaldhæðnislegt sem það kann að
virðast. Fyrstu bandarísku áhrifin,
sem við fundum fyrir, höfðu raunar
verið afar jákvæð; í kjölfar hermann-
anna fylgdu til dæmis verk Heming-
ways og annarra rithöfunda sem við
mátum mikils. En þegar Bandaríkja-
menn tóku að ausa fjármagni inn í
landið verður ekki bara til þýskt
„efnahagsundur", sem svo er kallað,
heldur skefjalaus efhishyggja og
hugsunarleysi um aðra þætti þjóðar-
hags. Þetta helst í hendur við
skiptingu Þýskalands, þó svo það
gleymist alltof oft að það var ekki
síst þýskur ráðamaður sem var sekur
að henni, Konrad Adenauer, fyrsti
kanslari Vestur-Þýskalands. Skipt-
ing landsins táknaði í raun skipbrot
vona okkar um frjálsa menningar-
uppbyggingu. Berlínarmúrinn er
tákn þess að þýsk menning fær ekki
að þrífast á eigin forsendum. Og
VestunÞýskaland er í raun nýlendu-
ríki („Kolonialstaat") á vegum
Bandaríkjanna, það máttu hafa eftir
mér, enn í dag er ekki búið að gera
friðarsamning við Bandaríkin; þess
þykir ekki þurfa, Bandaríkin hafa
tögl og hagldir hvað varðar stöðu
þessa lands.
Kórea og sósíalisminn
Það er pólitískur eldmóður í þess-
ari konu og engin ellimæði, þótt hún
sé orðin 76 ára gömul. Hún er ekk-
ert á því að færa talið frá pólitíkinni
að skáldverkum sínum. Raunar er
hún gagnrýnni á eigin skáldverk en
nokkur höfundur annar sem ég hef
hitt. Hún kærir sig ekki einu sinni
um að ræða nema örfáar af skáldsög-
um sínu, einna helst Mitte des
Lebens (Miðbik lífsins) frá 1950, Der
schwarze Esel (Svarti asninn) frá
1974 og Miijam frá 1983. En auk
skáldsagnagerðar hefur hún skrifað
allmargar aðrar bækur, þar á meðal
bók um Norður-Kóreu (Nordkorean-
isches Reisetagebuch) sem kom fyrst
út 1981, en hefur síðan komið út
aukin og endurbætt. Mig fysti að
vita meira um þetta áhugamál, sem
er óvenjulegt fyrir vesturevrópskan
höfund.
- Ja, raunar skrifaði ég fyrst bók
um Suður-Kóreu. Þannig var að ég
frétti að skáldsögur mínar væru mik-
ið lesnar í Suður-Kóreu, en þaðan
höfðu mér þó ekki borist nein rit-
laun. Þegar farið var að spyrjast
fyrir um þetta fékk ég í stað peninga
boð um að heimsækja landið, sem
ég gerði. Skemmst er frá því að segja
að mér þótti ástandið þar afleitt og
skrifaði um reynslu mína geysilega
gagnrýna bók er ég sneri heim. Þá
fóru ýmsir að róa að því árum að
ég heimsækti líka Norður-Kóreu.
Nú er ég búin að fara þangað sex
sinnum og orðin þjóðfélagsaðstæð-
um vel kunn. Ég ætla raunar að
koma við þar á ferðalagi sem ég er
nú að leggja upp í um Austurlönd
ijær.
Kórea vekur sérstakan áhuga
minn, ekki síst vegna þess að hún
er hliðstæð Þýskalandi hvað skipt-
ingu landsins varðar. Báðum lönd-
um var upphaflega skipt undir
leiðsögn sömu heimsvelda. Suður-
Kórea er gífurlega „ameríkaníserað"
land rétt eins og Vestur-Þýskaland
og það er dæmigert að í þessum
tveimur löndum eru hýst flest kjam-
orkuvopn Bandaríkjamanna.
Norður-Kórea er hins vegar að því
leyti áhugaverðari en Austur-Þýska-
land að hún hefur þróast án pólití-
skrar íhlutunar Sovétríkjanna og
Kína, sem studdu hana i Kóreustríð-
inu. Þess vegna er Norður-Kórea
miklu betra dæmi um þróun, vanda-
mál og möguleika sósíalísks þjóð-
félags en lönd Austur-Evrópu.
Bókmeruitir
Ástráður Eysteinsson
Og Norður-Kórea er raunar til fyrir-
myndar um marga hluti. Ég hef
ferðast óheft um landið og get borið
því vitni að skólakerfi þeirra, heilsu-
gæsla og umhverfisvemd er framúr-
skarandi. Þar em engar fangabúðir
umfram þau fangelsi sem viðgangast
í Vestur-Evrópu. Atvinnuleysi þekk-
ist ekki og allir hafa húsnæði. Þegar
ég hef bent á þetta í skrifum mínum
í Vestur-Þýskalandi linnir ekki árás-
um á mig, ýmiss konar níði og
ásökunum um að ég sé hryðjuverka-
sinni sem vilji steypa lýðræðinu.
Auðvitað geri ég mér grein fyrir
að Norður-Kórea er einræðisríki.
Einræðisherrann, Kim-Il-Sung, er
persónulegur vinur minn og ég hef
mikið rætt þjóðfélagsmál við hann.
Hann er mikill þjóðhöfðingi og þótt
ég hafi náttúrlega verið full efa-
semda um „sterka menn“ eftir
reynslu mína af Hitler verð ég að
segja að Kim-Il-Sung er aðdáunar-
verður um marga hluti; hann er
enginn harðstjóri, enginn myrkra-
höfðingi. Hann hefur hlustað á
gagnrýni mína með opnum hug: land
hans er alltof lokað og einangrað
og þar ríkir ekki ferðafrelsi, ekki
einu sinni frá einni borg til annarr-
ar. Ástæðan fyrir því að þetta er
þegnunum ekki óbærilegt liggur í
því að þeir gera sér allt aðrar hug-
myndir um frelsi en við Vestur-
landabúar.
Ég er alls ekki að leggja blessun
mína yfir þetta einræðisríki, en ég
tel það eina merkustu tilraun i sós-
íalisma sem við fáum séð og ég hef
trú á framtíð þessa sósíalisma.
Flökkukona - og kvenfrelsið
Eins og fram hefur komið ferðast
Rinser gífurlega mikið. Þótt hún sé
komin hátt á áttræðisaldur hendist
hún enn heimshomanna á milli og
gerir víðreist um hin fjarlægustu
lönd.
- Ég ferðast iðulega með það fyrir
augum að kynna mér stöðu minni-
hlutahópa. Ég hef dvalið meðal
tatara og skrifað bók um þá. Einnig
hef ég dvalið á eyju fyrir holdsveika
í Indónesíu og meðal námuverka-
manna í Bólivíu, manna sem búa og
vinna við ömurlegar aðstæður og
ná yfirleitt ekki nema 30 ára aldri.
Talið berst að hjálparstörfum af
ýmsu tagi sem Rinser hefur lagt til
mikinn skerf, og frá minnihlutahóp-
um beinist talið síðan að þeim
minnihlutahópi sem ekki er í minni-
hluta hvað mannljölda varðar,
Menning
Einn þekktasti gesturinn á bókmenntahátiðinni í síðustu viku var skáld-
konan Louise Rinser.
þ.e.a.s. að konum. Við ræðum um
Mitte des Lebens, sem talin hefur
verið fyrsta beinlínis femímska
skáldsagan í þýskum bókmenntum.
Kvenpersónan í miðpunkti þeirrar
sögu, Nina Buschmann, berst stöð-
ugt fyrir sjálfstæði sínu og ákvarð-
anafrelsi og skeytir engu þótt hún
hegði sér ekki samkvæmt leikreglum
samfélagsins. Sú spuming vaknar æ
ofan í æ hvort þessi barátta færi
henni hamingju. Ég spyr Rinser
hvort líta megi svo á að saga þessi
sýni að til þess að öðlast sjálfstæði
verði konur að vera sjálfstæðar á
róttækan, ef ekki allt að þvi öfgafull-
an hátt, sem geti reynst afar tvíeggj-
aður. Raunverulegt frelsi sé konum
ef til vill ætið kvalafullt?
- Það má kannski segja sem svo.
Þetta frelsi er að minnsta kosti erf-
itt að þvi leyti að eins og samfélag
okkar er - og þá á ég við enn í dag
- þá er hjónabandið klafi á konum.
Hjónabandið hefur í fór með sér svo
margar rótgrónar hefðir karlveldis
að fyrir sjálfstæðar konur, og þó
einkum konur sem beinlínis vinna
skapandi störf, er það ótæk stofnun.
Ég veit hversu mikinn vanda þetta
leiðir af sér, til dæmis hvað varðar
bameignir og uppeldi bama. Og
auðvitað hindrar þetta ástand ekki
að raunveruleg ást blómstri - konur
geta notið ástasambanda án þess að
láta hneppa sig í hjónaband. Ég er
ekki að boða neina uppgjöf: við eig-
um að búa til samfélag þar sem
raunveruleg sambúð þrífst, þar sem
annar aðilinn fær notið sín án þess
að hindra hinn. En hér er við djúp-
rætt hugarfarsmynstur að etja sem
ekki breytist hratt. Enn er langal-
gengast að ástfanginn karlmaður
hugsi: Ég vil eiga þessá konu, og að
ástfangin kona hugsi: Ég vil heyra
þessum karli til.
Ég vil hins vegar ekki einungis
ræða um karl og konu sem and-
stæðupar. Að skáldverkum mínum
hef ég unnið með það í huga að
nauðsynlegt sé að uppgötva hið
kvenlega víðsvegar í mennirigu okk-
ar, ekki síst í karlmönnunum sjálf-
um. í skáldsögunni Mirjam má til
dæmis ekki einblína á stöðu Maríu
Magdalenu sem konu. Lítum bara á
Jesú Krist og sjáum alla þá eigin-
leika hans sem samkvæmt skilningi
okkar eru kvenlegir! Og hvað trúar-
skilning minn varðar, þá verðum við
að læra að skilja Guð sem fyrirbæri
eða hugmynd sem er jöfnum höndum
karlleg og kvenleg. Sú hefur hins
vegar ekki verið raunin, heldur hef-
ur hefðbundinn skilningur okkar á
stöðu Guðs einmitt ýtt undir grund-
vallarbyggingu karlveldis og karla-
menningar.
Hefði fengið Strindberg til að
fölna
Að lokum spyr ég Rinser að hverju
hún sé að vinna núna:
- Mig langar fyrst til að benda á
að Miijam er ekki nýjasta verkið
mitt, eins og margir hér á bók-
menntahátíðinni hafa haldið,
kannski vegna þess að svo segir í
bæklingi þeim sem dreifl hefur verið
í tilefni hennar. Síðan Miijam kom
út (1983) hefur birst safn smásagna,
Geschichten aus der Löwengrube
(Sögur úr ljónagryfjunni), sem ég
held að megi teljast með nýstárlegu
sniði. I maí á þessu ári kom svo út
nýjasta skáldsagan mín, Silber-
schuld (Silfurskuld eða Silfursök).
Hún fjallar um síðasta erfingja að
auði mikils bankaveldis, stúlku sem
verður að fara eins konar spfrallaga
helför - ég skal ekki afheita fyrir-
myndinni í Dante - aftur á 16. öld,
til þess tíma er fjölskylda hennar
auðgaðist á silfumámu með arðráni
þeirra sem unnu í henni. Sagan er
að nokkru leyti súrrealísk, en þar
er einnig fjallað um raunveruleg
fjármálveldi og þau nefnd á nafn.
Þetta verk er árás á eignagræðgi,
arðrán, efnahagslega áþján og aðra
eiginleika kapítalismans, enda hefur
það farið fyrir brjóstið á mörgum í
Vestur-Þýskalandi.
Núna er ég að vinna að leikhús-
verki; ég veit ekki alveg með hvaða
sniði það verður, að minnsta kosti
get ég ekki séð það fyrir mér í bún-
ingi hefðbundins leikflutnings. Það
byggist að nokkru upp á könnun
minni og samanburði á dagbókum
Tolstojs og dagbókum konu hans.
Þar er gríðarlega margt að finna sem
veitir innsýn í togstreitu og stríð i
sambúð og hjónabandi, saman kom-
ið er þetta efrii sem hefði fengið
Strindberg til að fölna.
Það kemur ertnislegur glampi í
augu þessarar baráttukonu og mér
finnst hann viðeigandi lokapunktur
samtalsins.
-ÁE