Dagblaðið Vísir - DV - 21.05.1991, Blaðsíða 36

et
48
.ieer Iam .js huoa<i
ÞRIÐJUDAGUR 21. M
Smáauglýsingar
Þessi glæsilegi Wagoneer LTD, árg; ’88,
er til sölu, ekinn 33 þús. km. Ýmis
skipti á ódýrari koma til greina. Uppl.
í síma 91-628220 á daginn og 91-38244
a Rvöldin.
Til sölu Dodge Ram 250, árg. ’83, 8
cyl., 318, sjálfskiptur, vökvastýri, 8
manna original, mjög góður bíll og
tilvalinn í sumarfríið. Til sýnis og sölu
hjá Nýju Bílasölunni. Upplýsingar í
síma 91-673766 og 91-681981 á kvöldin
og um helgar.
Mazda 626 GLX 2000, árg. '88, (Ijósblár
sedan). Topplúga, álfelgur, sjálfskipt-
ur, overdrive, veltistýri, rafdrifin
samlæsing, útvarp/kassettutæki.
Einnig vetrardekk, ekinn 62.000 km,
stgr. verð 800 þús. Sími 93-12023 eftir
klukkan 17 og um helgina.
■ Ymislegt
Torfærukeppni. Greifatorfæran verður
laugardagínn 25. maí kl. 14. Skrán-
ingu lýkur þriðjudaginn 21. kl. 22.
Upplýsingar í símum 96-26450 og
96-23522. B.A.
Rallý 1. júni. Skráningu keppenda í
fyrstu rallkeppnina 1991 lýkur í kvöld
kl. 22. BlKR, Bíldshöfða 14, símar
91-674630 og 674633.
■ Skemmtanir
Hin frábæra, óviðjafnanlega indverska
prinsessa, söngkona og nektardans-
mær vill skemmta í einkasamkv., fé-
lagsheimilum og á karlakvöldum um
allt Island. Pantið í tíma í s. 91-42878.
FERÐAL0K!
IUMFERÐAR
RÁÐ
,.Ui)W
1991.
Meiming
Rudolf Firkusny
Tónlist
Finnur Torfi Stefánsson
Tónlistarfélagið í Reykjavík hélt tónleika í ís-
lensku óperunni á laugardag þar sem tékkneski
píanóleikarinn Rudolf Firkusny lék píanótónlist
eftir Ludwig van Beethoven, Franz Schubert,
Leos Janacek, Claude Debussy og Bohuslav
Martinu.
Firkusny er kominn á efri ár og á að baki lang-
an og merkan feril sem píanóleikari. Leikur
hans á þessum tónleikum bar merki ástar og
djúprar þekkingar á viðfangsefnunum. Höfund-
amir, verkin og sú menningararfleifð, sem þau
eru sprottin úr, virtust mnnin þessum aldna
píanósnillingi í blóð og merg. Hvergi voru vafa-
atriði um túlkun eða blæbrigði, allt virtist hggja
ljóst fyrir tiltöluiega fyrirhafnarlaust. Svona
leikmáti hefur róandi áhrif á hlustendur. Heim-
urinn og lífið virðist þegar allt kemur til alls
vera í föstum skorðum, þrátt fyrir gauraganginn
í fjölmiðlunum, að minnsta kosti stendur feg-
urðin fyrir sínu. Áheyrendur kunnu vel að
meta þessa stemningu og í lok tónleikanna var
Rudolf Firkusny, pianóleikari.
pianóleikaranum mjög vel fagnaö og lék hann
nokkur aukalög í þakklætisskyni.
Það sannaöist hér eins og oft áður að þaö eru
hin listrænu heildaráhrif sem mestu skipta á
tónleikum. Ef þau eru sterk hverfa tæknilegir
gallar og vankantar í skuggann og gleymast.
Þannig mátti vel finna að snerpu og nákvæmni
í leik Firkusnys sem ekki var alltaf upp það
besta á strangasta alþjóðlegan mælikvarða,
einkum í hröðum leik. Þá var efnisskráin ekki
eins krassandi og hefði mátt búast við. Bagatell-
ur Beethovens op. 126 og sónata Schuberts í a-
moll eru vandaðar tónsmíðar og bera sínum
frægu höfundum skýrlega vitni. Hvorugt býr
samt yfir þeirri andagift sem fólk býst við frá
slíkum köppum. Sónata l.X. eftir Janacek og
Fantasía og Tokkata eftir Martinu eru einnig í
sjálfu sér ágæt verk án þess aö neitt sérstakt í
þeim grípi áheyrandann. Hins vegar hafði Suite
Bergamasque eftir Debussy þann neista frum-
leikans sem þarf til að kveikja í fólki. Hugmynd-
ir í þessu fagra verki eru frábærlega skýrar og
útfærslan eins og best verður á kosið.
Luktog Ijósker
Þegar Magnús Stephensen er nefndur kemur
fyrst upp í hugann fræg sálmabók hans þar sem
hann strikaði út orð eins og helvíti og djöfull.
En landar hans vildu hvorugt missa, höfðu bók-
ina að háði og spotti og kölluðu Leirgerði eftir
bæ Magnúsar, Leirárgörðum í Leirársveit.
Hann brást að vonum reiður við og svaraði fyr-
ir sig: Þér ljóssins óvinir, ekkert fær haggað
yðar sælu myrkra ró!
En breytingar Magnúsar voru í fyllsta sam-
ræmi við anda upplýsingarstefnunnar sem barst
hingað til lands upp úr miðri 18. öld og stóö í
blóma fram undir daga Jónasar Hallgrímsson-
ar. Fylgismenn hennar (einn þeirra var Volta-
ire, höfundur Birtings) vildu losna undan
klæðafaldi kirkjunnar, og skoöa heiminn gegn-
um gleraugu rökhyggju og vísinda. Séra Jón
Steingrímsson hélt að með Skaftáreldunum
væri guð að refsa syndum hlöðnu mannfólki.
Upplýsingarmenn, á borð við Svein Pálsson, leit-
uðu jarðfræðilegra skýringa eins og Haraldur
Sigurðsson greinir frá í einni af tíu ritgerðum
sem út komu í vetur á stórfróðlegri bók undir
ritstjórn Inga Sigurðssonar, og ritar Ingi jafn-
framt vænan inngang. Þar kemur meðal annars
fram að sumir telja allar stjórnmálastefnur 19.
og 20. aldar sprottnar af fræjum upplýsingarald-
ar, jafnt svartasta einræði sem villtasta lýö-
frelsi.
Menn trúðu því að með réttu uppeldi og nógu
mikilli kennslu í „gagnfræðum" gæti maðurinn
orðið algóður, og framfarir í heiminum óendan-
legar.
Höfundar ritgerðanna leitast við að meta áhrif
stefnunnar og arfleifð hér á landi, gengi og/eða
gengisleysi. Það síðara virðist þyngra á metún-
um. Þó varð umtalsverður árangur á sviði rétt-
arfars og mikill í útgáfustarfsemi. Davið Þór
Björgvinsson lýsir mildun hegninga, þar á með-
al afnámi Stóradóms, sem Magnús Stephensen
nefndi „óskipulegan jámdóm með allar sínar
sífelldu hýðingar” (87). Helgi Magnússon segir
frá stofnun Hrappseyjarprentsmiðju um 1770,
hvemig útgáfa bóka hófst nú í stórum stíl, fyrstu
tímaritin htu dagsins ljós, fyrstu fræðafélögin,
jafnvel fyrstu bamabækumar. Um bókmenntir,
þýddar og framsamdar er sérstakur kafli eftir
Helgu K. Gunnarsdóttur. Þær áttu að vera upp-
byggilegar eða eins og Eggert Ólafsson sagöi: í
skáldskap skal setja fram „nytsamleg sannindi
á þægilegan og skemmtilegan hátt (utile dul-
ci).“ Loks fjallar Ingi Sigurðsson um sagnaritun
tímaskeiðsins, og bendir meðal annars á að „rót-
tækar hugmyndir um stjómmál og gerð þjóð-
félagsins" séu þar fáar aö finna.
Upplýsingarmenn skiptust í tvo arma, annan
uppreisnargjarnan, hinn íhaldssaman. Sá fyrri
var sterkari vestan til í álfunni, í Frakklandi
og Englandi, þar sem upplýsingarmenn gagn-
rýndu ríkjandi stéttir og bjuggu í haginn fyrir
frönsku byltinguna. Til íslands kom stefnan
yfir Danmörku frá Þýskalandi. Þar voru for-
Bókmenntir
Inga Huld Hákonardóttir
svarsmenn hennar „upplýstir einvaldar" sem
vildu fræða lýðinn en þaö skapaði innri mót-
sagnir, því alþýða sem lærði að lesa og skrifa
gat orðið heimtufrek og fariö aö gera kröfur.
Eins og Loftur Guttormsson segir í umfjöllun
sinni um fræðslumál: „í orði var ætlast til að
þegnarnir sýndu í vaxandi mæli af sér frum-
kvæði og framtak en á boröi reyndu stjórnvöld
að herða taumhald á einstaklingunum." Vegna
þessa tvískinnungs gufuðu margar vel meintar
hugmyndir upp áður en til framkvæmda kæmi.
Harald Gustafsson minnir á ófarir Jóseps 2. í
Austurríki, þegar hann ætlaði að bæta stjómar-
far í landi sínu til hagsbóta fyrir almenning, en
aðallinn gerði uppreisn. Hann lýsir stjórnsýslu-
hugmyndum upplýsingarinnar sem samblandi
af forsjárhyggju og löngun til að efla almenna
velmegun og hamingju þegnanna og rekur
hvernig tillögur Landsnefndarinnar um aukin
völd hreppstjóra á kostnað sýslumanna runnu
út í sandinn vegna andstööu innlendrar valda-
stéttar. Sams konar átök má merkja varðandi
verslunarfrelsi, þilskipaútgerö og fleira á sviði
atvinnumála, sem Lýður Björnsson greinir frá.
Umbætur á öllum þessum sviðum urðu því
minni en skyldi. Sama er að segja um ný guð-
fræðileg viðhorf sem dásömuðu reglu og fegurð
sköpunarverksins, voru siðræn og vitsmunaleg.
Þau náðu lítt út fyrir smáhóp af menntamönn-
um og betri borgurum á suðvesturhomi lands-
ins, eins og fram kemur í merkri grein Huga
Hjaltasonar. Almenningur hélt áfram að ákalla
sinn blæöandi Krist á krossinum.
Höfundar hafa flestir eða allir lagt miklu
vinnu í frumrannsóknir og þekkja mjög vel sín
sérsvið. Einar Már Jónsson hefur kallað ritgerð-
irnar skúffulaga, þær eru hver annarri líkar í
uppbyggingu og óneitanlega er nokkuð um end-
urtekningar. En þessi kommóða verður ómetan-
legur grunnur að samfelldu yfirliti yfir tíma-
skeiðið þegar þar að kemur, sannkölluð ævisaga
hugmyndastefnu eins og Helgi Skúli Kjartans-
son hefur orðað það. En þegar þar að kemur
má gjarnan bæta meiru við myndina af hinum
evrópska bakgrunni. Og svo hefur þessi bók
sama galla og önnur stærri verk um íslandssögu
sem komið hafa út á þessu ári: konur gleymast
gjörsamlega. Mér finnst það hefði ekki sakað
að geta þess, (og fæ ekki séð að það sé neitt
ómerkilegra en rit um þúfnasléttun og grasteg-
undir) að nú kom fyrsta matreiðslubókin út. Það
var um leið fyrsta prentaða bókin hér á landi
sem kennd er við konu og var sú Marta María
Stephensen, ínágkona Magnúsar. Magnús mun
hafa kunnað að meta góðan mat og lagði nokk-
um skerf til bókarinnar.
Heimildaskrá og ríkulegar tilvisanir eru að
öðru leyti til sóma og allur frágangur vandað-
ur. Útgefandinn, Hið íslenska bókmenntafélag,
kvittar myndarlega fyrir uppruna sinn, en það
var einmitt stofnað fyrir 175 árum í anda upplýs-
ingarinnar. Satt að segja fannst mér æ skemmti-
legra að skoða í skúffurnar eftir þvi sem ég rót-
aði meira og hugsaði lengur um þennan tíma
þegar menn fylltust tröllatrú á það að hinu illa
mætti útrýma með nógu mikilli fræðslu og upp-
lýsingu, „dyggðarinnar lukt og ljóskeri.”
Upplýsingin á íslandi. Tlu ritgeróir.
Ritstjóri: Ingi Sigurðsson.
Hiö islenska bókmenntafélag 1990.
320 bls.