Dagblaðið Vísir - DV - 28.12.1991, Blaðsíða 14

14
LAUGARDAGUR^. DESEMBER 1991.
Útgáfufélag: FRJÁLS FJOLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELiAS SNÆLAND JÓNSSON
• Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PÁLL STEFÁNSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLT111,105 RViK, SlMI (91 )27022-FAX: Auglýsingar: (91 >626684
- aðrar deildir: (91)27079
GRÆN NÚMER: Auglýsingar: 99-6272 Áskrift: 99-6270
AKUREYRI: STRANDGÖTU 25. SÍMI: (96)25013. Blaðamaður: (96)26613.
FAX: (96)11605
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRJÁLSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Áskriftarverð á mánuði 1200 kr.
Verð I lausasölu virka daga 115 kr. - Helgarblað 150 kr.
Ein þjóð í einu landi
Ýmis merki eru þess, að tilfinningaleysi sé að vaxa
í þjóðfélaginu. Aukin markaðshyggja er vandmeðfarin
og leiðir oft til þess, að hinir sterku missa sjónar á
meðbræðrum sínum, sem minna mega sín. Þannig fetum
við sömu slóð og vestrænar þjóðir á síðustu árum.
íslendingar hafa lengi staðið milli skandinavískrar
áherzlu á jöfnuð og réttlæti og bandarískrar áherzlu á
frelsi og frumkvæði. Við höfum reynt að ná hinu bezta
úr þessum pólum vestrænnar hugsunar og vera í senn
bæði einstaklingshyggjufólk og félagshyggjufólk.
Mál hafa þróazt á þann veg í nývestrænum löndum,
svo sem í Austur-Evrópu, að bandaríska fyrirmyndin
er öflugri en hin skandinaviska. Þar telur fólk, að frelsi,
markaður og einstakhngsframtak muni skjótar leiða sig
í átt til draumsins um velsældaþjóðfélag Vesturlanda.
í gamalvestrænum ríkjum sjáum við líka, að alls stað-
ar er verið að reyna að hamla gegn útþenslu ríkisbákns-
ins og jafnvel að skera það niður. Þessi viðleitni er áber-
andi í öllu litrófinu frá Bandaríkjunum til Skandinavíu.
Við erum að reyna þetta líka, með takmörkuðum ár-
angri.
Sumir efast um ágæti frjálshyggju og markaðshyggju.
Miklu fleiri eru þeir, sem telja þessa strauma henta vel
í atvinnu- og efnahagslífi, en hinir, sem telja þá líka
kjöma í félags- og menntunarlífi. Menn ná frekar sátt
um fijálshyggju og markaðshyggju á fyrra sviðinu.
Þannig hefur þróunin orðið í flestum vestrænum
löndum, en ekki hér á landi. Einkenni íslenzkrar frjáls-
hyggju og markaðshyggju hefur í reynd verið sú, að hún
hefur fremur beinzt að síðara sviðinu en hinu fyrra.
Ágætt dæmi um það em aðgerðir ríkisstjómarinnar.
Sjúklingar eru látnir greiða meira fyrir lyf sín og
reynt að auka verðskyn þeirra. Kjör barnafólks eru
skert með því að draga úr barnabótum. Reynt er að
koma upp skólagjöldum, einkum í framhaldsskólum og
Háskólanum. Reynt er að skerða lánakjör námsmanna.
Þótt hér á landi séu nánast engir námsstyrkir í stíl
við það, sem er í mörgum vestrænum löndum, heldur
bara námslán, em margir, sem sjá eftir peningum í
þau. Námsmenn njóta lítilla vinsælda, raunar enn minni
en sjúklingar. Hvorir tveggja eru taldir ómagar.
Á sama tíma er engin bilun í verndarstefnu atvinnu-
vega. Landbúnaðurinn er algerlega stikkfrí gagnvart
markaðshyggju og öflugar tilraunir em gerðar til að
draga úr markaðsbúskap í sjávarútvegi. Velferðarstefna
atvinnulífsins er rekin af fullum þunga og kostnaði.
Eðlilegra væri, að byijað væri í atvinnu- og efnahags-
málum fremur en félags- og menntamálum, þegar reynt
er að draga úr velferðarstefnu og efla markaðsbúskap
í staðinn. Það væri meira í stíl við hugmyndafræðilega
meginstrauma fijálshyggjunnar á Vesturlöndum.
Við höfum gengið of langt í velferð á mörgum svið-
um. En því lengra sem við göngum leiðina í átt til þeirr-
ar stefnu, að sérhver skuli vera sinnar gæfu smiður,
er nauðsynlegt að vara sig á nýjum hættum og nýjum
vandamálum, sem leysa velferðarvandamáhn af hólmi.
Við verðum að fara varlega í að víkka gjána milli
ríkra og snauðra. Við verðum að fara varlega í að rækta
arfgenga forréttindahópa. Við megum ekki skipta þjóð-
inni í tvennt, með vel stæðum meirihluta, sem lítur
niður á illa stæðan minnihluta eða gleymir honum.
Við höfum næg verkefni á sviði framtaksstefnu,
markaðsbúskapar og fijálshyggju, þótt við fóllum ekki
frá þeirri reglu, að hér skuh vera ein þjóð í landi.
Jónas Kristjánsson
Samveldi í stad
sambandsríkis
1 dag stendur til aö forustumenn
ellefu fyrrum Sovétlýðvelda komi
saman í Minsk, höfuðborg Hvíta-
Rússlands, til að undirrita sáttmála
um stofnun Samveldis sjálfstæðra
evró-asískra ríkja. í því tólfta, Ge-
orgíu, stendur, þegar þetta er ritað,
bardagi um þinghúsið með stór-
skotaliði og eldflaugavörpum.
Samveldið er í rauninni útgáfa
Borís Jelsín Rússlandsforseta á
fyrirætlun Míkhaíls Gorbatsjov
Sovétforseta um nýtt Samþand
fullvalda ríkja. Munurinn er fyrst
og fremst sá að í Samveldinu er
ekki gert ráð fyrir neinu formlegu
miðsljórnarvaldi né sameiginleg-
um stjómskipunarreglum.
Þessi munur skýrir hvers vegna
Jeltsín gekk betur en Gorbatsjov
að ná fulltrúum lýðveldanna sam-
an. í Samveldinu hafa þeir óbundn-
ar hendur um stjómskipan og
stjómarhætti hver í sínu lýðveldi
en hefðu orðið að lúta ákveðnum
sameiginlegum reglum í Samband-
inu hjá Gorbatsjov. Nú er eftir að
sjá hvort þessi lausu tengsl blessast
eða hvort þróunin verður víðar
svipuð og í Georgíu, þar sem friði
er slitið milli einráðs forseta og
andstæðinga hans.
Verði sjálfstæðisyfirlýsingar lýð-
veldanna að veruleika er ekki nóg
með að sjö áratuga gömui Sovétríki
hafi verið lögð niður, heldur er
aldagamalt Rússaveldi einnig úr
sögunni. En eftir stendur þó Rúss-
landsforseti með yfirstjóm kjarna-
vopnaherafla sem dreifður er um
fjögur lýðveldi og yfimmsjón með
sameigjnlegum gjaldmiðli. Hér get-
ur orðið gmnnt niöur á ágreinings-
efni.
Það sem verið hefur að gerast í
Sovétlýðveldunum fyrrverandi frá
valdaráninu misheppnaða í ágúst
er að gamlir refir úr vaidakerfi
kommúnistaflokksins hafa keppst
við að bregða fyrir sig feldi þjóðern-
isstefnu til að varðveita eigin að-
stöðu í samfélaginu. Þannig er var-
ið Leoníd Kravtsjúk í Ukraínu,
Stanislav Shuskevitsj í Hvíta-Rúss-
landi og forsetum Mið-Asíulýðveld-
anna með tölu nema helst í
Kírgízíu.
Flokkurinn og sameignin á auð-
hndum og framleiðslutækjum er
úr sögunni, einkavæðing og mark-
aðsbúskapur fram undan. Þessir
menn og valdakerfíð að baki þeim
ætla aö leitast við að tryggja sér
við ný skilyrði einkaeignarrétt, eft-
ir því sem framast er kostur, á þeim
verðmætum sem sömu aðilar hafa
hingað til ráðskast með í nafni
flokksins, með þeim árangri sem
við blasir. Verður þvi að draga í efa
að þetta séu réttu mennirnir til að
leiða í ljós kosti markaðsvæðingar.
Ferill Gamsakhurdia Georgíufor-
seta sýnir hvað getur gerst í tóma-
rúminu eftir upplausn sovétkerfis-
ins. Sjálfur var hann andófsmaður
og sat í fangelsi fyrir þá sök, en
hefur á.skömmum valdaferli fang-
elsað andstæðinga unnvörpum,
heft tjáningarfrelsi, herjað á þjóð-
ernisminnihluta Abkhasa og Os-
seta og berst nú blóðugri baráttu
um völdin við fyrri samherja.
Draumur Gorbatsjovs um sam-
ræmdar breytingar á stjórnarhátt-
um og hagkerfi á grundvelh al-
mennrar lagasetningar er úr sög-
unni. Óhætt er að taka undir dóm
Alexandrs Jakovlev, eins nánasta
samstarfsmanns forsetans fyrrver-
andi, um að hann hafi fyrst og
fremst flaskað á því að reyna að
bæta það sem var óbætanlegt,
valdakerfi kommúnistaflokksins.
Engu að síður er það fyrst og
fremst verk Gorbatsjovs að opnast
hafa nýir möguleikar og ný viðhorf
skapast í Rússaveldi. Og á við-
kvæmasta skeiði breytinganna,
þegar flokkskerfiö var enn í stakk
búið th að steypa honum og hverfa
Erlend tíðindi
Magnús Torfi Ólafsson
aftur til fyrri stjómarhátta, var það
Gorbatsjov hlíf að hann kom fram
sem flokksmaður með endurbóta-
boðskap.
Ferh hans lauk í raun og veru
eftir valdaránstilraunina þegar
hann lét í fyrstu sem ekkert hefði
breyst í grundvallaratriöum, nú
þyrfti fyrst og fremst að taka til
hendi innan flokksins. Álappaleg
valdaránsthraunin hafði fyrst og
fremst sýnt að flokkskerfið var hol
skurn, innihaldslaus með öllu.
Jeltsín, flokksleiðtoginn afsetti,
sem lærði að höfða beint til fjöld-
ans, er tekinn við forustuhlutverk-
inu. Um margt svipar honum um
vinnubrögð til fyrirrennara síns,
gefur út tilskipanir án þess að hirða
mjög um lagagrundvöll og hefur
um sig hirð náinna fylgismanna.
Kveður svo rammt að því að Alex-
ander Rútskoj, varaforseti hans,
kvartar yfir að komast ekki að
Rússlandsforseta með sín ráð og
bendingar.
Á fundum landvarnaráðherra
lýðveldanna í Samveldinu nýja eru
þegar komin upp ágreiningsefni,
ekki síst um hvern þátt Jeltsín
hyggst hafa á yfirstjórn sinni á
kjamavopnaheraflanum. Einnig er
deilt um yfíÉóð yfir flotadeildun-
um á Svartahafi og Kaspíahafi, sem
mismunandi lýðveldi liggja að.
Sameiginleg yfirherstjórn krefst
samræmingar utanríkisstefnu lýð-
veldanna og verður þess ekki vart
að því viðfangsefni hafi verið
gaumur gefinn. Bæði íran og Tyrk-
land eru tekin að sehast til áhrifa
í Mið-Asíulýðveldunum og virðist
þar Tyrkjum verða betur ágengt,
því íranska klerkaveldið hefur lítið
aödráttarafl.
Mestu skiptir í svipinn hvort
Samveldið getur orðið samstiga í
efnahagsmálum. Ferhlinn th
skárri hags frá ríkjandi skorti og
öngþveiti veltur öðru fremur á
því að samslungið hagkerfi lýð-
velda Samveldisins verði gert virkt
á nýjum grunni frjáls markaðs-
kerfis.
Umskiptunum í skipan efnahags-
mála, sem Borís Jeltsín hefur boð-
að í Rússlandi, hefur verið frestað
fram í miðjan næsta mánuð. Nú
hefur forsætisráðherra Úkrainu
kvartað yfir að Rússlandsstjóm
hafi alltof lítið samráð haft við
önnur lýðveldi um stefnuna í efna-
hagsmálum og geti það leitt til
ófarnaðar.
Eins og komið hefur á daginn,
veltur á mestu hversu þessi tvö
fjölmennustu og öflugustu lýðveldi
Sovétríkjanna fyrrverandi koma
sér saman. Eftir að Jeltsín og
Kravtsjúk urðu sammála um stofn-
un Samveldisins varð myndun þess
óstöðvandi. Ekki fer milli mála að
fyrirmynd Samveldisins er Evr-
ópubandalagið.
Framtíð beggja veltur nú á því
hver tengsl takast með þeim og
hversu skjótt. Hingað th hafa fjórir
fimmtu hlutar fjárhagsaðstoðar og
fjárfestingar utan frá í löndum
Áustur-Evrópu og Samveldisins
nýja komið frá EB. Þar vita menn
á hverju ríður að stuðla að því að
upplausn Sovétríkjanna gerist sem
átakaminnst.
Mikhaíl Gorbatsjov skálar I sitrónuvodka á fréttamannafundi daginn eft-
ir að hann sagði af sér forsetaembætti. Hann kvaðst ekki hafa i hyggju
að gerast leiðtogi stjórnarandstöðu við Borís Jeltsín Rússlandsforseta.
Simamynd Reuter