Alþýðublaðið - 02.07.1967, Side 6

6
ItaB'Ssr.
2. júlí 1967
Sunnudags Alþýðublaðið
PROFUNDIS
Gandreið.
ing er m. a. í gildi hér á landi.
Við hneigj smst til að lesa mann-
kynssöguna, seinni alda að
minnsta kostí, sem sögu stöðugra,
sígandi framfara, sjáum fyrst og
fremst þá þætti hverrar aldar sem
vísa fram til okkar eigin tíma.
Seinni mönnum með minni trú á
mannlega skynsemi og framför,
meiri reynslu af ofstækis- og
ógnarstefnum, sbr. gyðingaof-
sóknir nazista, kann að þykja
þessi skýring ófullnægjandi. Svo
mikið er líka víst að saga galdra-
aldanna í Evrópu hermir engan
veginn frá samfelldri baráttu
myrkurs og ljóss, hjátrúar og
upplýsingar. Þvert á móti: galdra-
fárið gengur yfir á tímum endur-
reisnar og siðskipta sem teljast
víst framfaraskeið, og því slotar
ekki smátt og smátt heldur geng-
ur það yfir í bylgjum. Hug-
myndafræði galdratrúarinnar var
fullmótuð þegar i lok 15du ald-
ar og tók engum teljandi breyt-
ingum síðan; henni er lýst í riti
tveggia dóminíkanamunka, Mall-
eus maleficarum eða Nornahamr-
inum, sem kom út 1486. Galdra-
ofsóknirnar náðu hámarki á ár-
trúnni sjálfri, efuðust ekki um
tilvist djöfulsins né íhlutun
hans í mannleg málefni; en þeim
offoauð meðferð galdramálanna,
trúðu því ekki að óvinurinn veldi
sér svo lítilmótleg verkfæri sem
galdralýðurinn virtist, vefengdu
miskunnarlausar pyndingar sak-
borninga sem rétta rannsóknar-
aðferð. Sami tortryggnisandi
hefur raunar sett svip á íslenzk-
ar þjóðsögur; þar eru það sem
kunnugt er aldrei nema fákunn-
andi og ómerkilegir galdramenn
sem hafna á bálinu.
^jöflafræðin, hyrningarsteinn
galdratrúar og ofsókna, var
sköpunarverk kaþólsku miðalda-
kirkjunnar, segir Trevor-Roper,
eins og gleggst sést af því að
engin skipuleg djöflafræði, ekk-
ert skipulegt galdraæði kom fyr-
ir í löndum grísk-kaþólskrar
kristni. Galdraofsóknirnar hófust
í beinu framhaldi af baráttu
kirkjunnar gegn villutrúarmönn-
um, Albigensum og Valdensum,
í Pýrenafjöllum og Ölpunum, lönd
um sem skáru sig úr hinu lénska
þjóðfélagi miðalda; galdratrúin
Galdra renna.
R. Trevor-Roper, prófessor í
sagnfræði í Oxford, birti fyr-
ir skemmstu allmikla ritgerð í
brezka tímaritinu Encounter (maí-
júní 1967) þar sem hann reynir
að skýra galdraæðið í Evrópu á
16du og 17du öld nýrri sögulegri
skýringu. Prjálslyndir sagnfræð-
ingar 19du aldar hilltust til að
skýra galcíramálin sem hjátrúar-
arf frá rniðöldunum sem trúar-
ofstæki siðskiptatímanna kynti
undir, en rísandi skynsemistefna,
aukin upplýsing barðist gegn og
kvað niður að lokum; þessi skýr-
unum 1560—1630 — en síðustu
galdrabálin brunnu í lok 18du
aldar, í Póllandi og í Sviss, full-
um 300 árum eftir að þær hóf-
ust af magni. Og þær voru ekki
knúðar fram af hjátrúarfullum
örvita lýð heldur var galdra-
trúin byggð á fræðum og
vísindum samtímans, borin uppi
af mörgum lærðustu og vitrustu
mönnum þessara alda eins og
dæmi séra Páls Björnssonar í
Seiárdal sýnir hér hjá okkur.
andstæðingar galdraofsókna sner
ust heldur aldrei gegn galdra-
Galdramessa,
tjáir ótta hins einhæfða samfé-
lags við þá sem afbrigðilegir eru
hvort heldur eru heilir samfélags
hópar eða einstaklingar; og kirkj-
an var verkfæri þess til að upp-
ræta þennan ótta, eyða villunni.
Galdratrúin byggist á þjóðfélags-
legum átökum og áreitni, og bálar
jafnan upp þegar háski steðjar að
samfélaginu. Að þessu leyti er
hún hliðstæð við gyðingahatur
og ofsóknir; og það er eftirtekt-
arvert að í löndum eins og Spáni
þar sem slík átök finna sér far-
veg í ofsóknum gyðinga og mára
eru galdraofsóknir mildiiegri en
í öðrum löndum; annars staðar,
svo sem í Þýzkalandi, skiptast
gyðinga- og galdraofsóknir á og
renna jafnvel út í eitt.
En þótt upptökin séu hjá kaþ-
ólsku kirkjunni eiga kaþólskir
menn og mótmælendur jafnan
hlut að framhaldinu. Djöflafræð-
in sjálf, veldi djöfulsins, and-
hverf spegilmynd af veldi himna-
hersis, byggir á heimsmynd mið-
aldanna sem endurreisn, siðbót,
gagnsiðbót taka í arf. Frume.fni
hennar eru sumpart komin úr
römrnustu heiðni, ævafornar hjá-
trúarleifar, sumpart einhverjar
afbrigðilegar trúarsetningar,
raunveruleg villutrú, og sumpart
er liún byggð upp af óendanlegu
hugviti munka og lærðra manna
í þröngum klausturklefum, sem
jafnharðan hlýtur raunhæfa stað-
festingu í játningum sakborn-
inganna sjálfra. Pyndingarnar
sjá fyrir því. Og ekki þær einar:
djöflafræðin veitir hvers konar
sjúklegum ímyndunum, sefasýki,
I geðveiki sameiginlegan farveg;
menn sjá og heyra raunverulega
djöfulinn, selja sig honum á vald,
trúa ó hann, eiga af honum sam-
eiginlega reýnslu. Það er kirkjan
sein skipar qjlu þessu efni saman
í rökvarið kerfi. Og þótt það sé
í fyrstu tilkomið í baráttu við
tiltfc.kne villutrú á tilteknum
svæðum reynist það hafa almennt
gildi fullmótað, eigá við einstakl-
inga ekki síður en félög manna,
alla þá sem hvert samfélag óttast
af einhverjum sökum. Drepsóttir,
styrjaldir, trúarbragðadeilur næstu
alda blása að glæðum óttans sem
kveikir galdrabálin um þvera
og endilanga Evrópu. Gegn þeim
verður ekki beitt skynsamlegum
rökum því djöflafræðin sjálf
byggist á gildandi skynsemi.
Það þarf nýja heimsmynd til að
hnekkja henni, hin nýju vísindi
17du og 18du aldar sem kippa
loks fótunum undan heimsmynd
miðaldanna; þá og fyrr ekki þverr
lífsafl galdratrúarinnar. Seinni
tíma menn fá sér aðra til að ótt-
ast, húgenotta, jakobína, gyð-
inga, kommúnista. Galdra óttast
þeir ekki. En snúa sér undan og
blygðast sín fyrir hjátrú feðra
sinna.
EFTIR
ÓLAF JÓNSSON
á' landi virðist galdraæðið
aldrei hafa orðið sérlega víð-
tækt og. brennuöld varð tiltölu-
lega skammvinn, 1625—1685, og
hófst raunar ekki að marki fyrr
en eftir 1650. Og okkar galdra-
trú virðist mikiu frumstæðari en
annarra landa, bundin að mestu
við þjóðlegt kukl; menn galdra
veikindi í kú eða konu nágranna
síns, ef ekki sjálfan hann; en af
gandreiðum á' galdramessu fer
fáum sögum né hinum hatram-
legu samförum djöfulsins við
galdrahyskið sem e-r meginuppi-
staða í galdrafræði klaustur-
manna. Yið eignumst heldur
aldrei neina eiginlega djöfla-
fræði þó svo séra Páll í Selár-
dal skrifi sína Character bestiæ
eftir Malleo, höfuðriti galdra-
trúárinnar. >
Eftir kenningu Trevor-Ropers
er þetta raunar auðskilið: hér
' var fámennt samfélag, fjarska
einhæft og samfellt, en engin
stórátök sem þjóðfélagið allt
hrikti undir og útheimti ein-
hvern sameiginlegan farveg fyr-
ir sameiginlegan ótta, en blési
að því skapi undir hugvit lærðra
manna. Af hjátrú hefur náttúr-
lega verið nóg þá eins og áður
og síðan; hér á landi aðhyllist
raunar nú á tímum fjöldi fólks
skipulega hjátrúarfræði, að vísu
meinlitla, þar sem er spíritism-
inn; sem betur fer var ekki sami
andi í landi á galdraöld. Eins og
kristindómur og lútérstrú er
galdratrúin innflutt í landið af
mönnum sem hafa numið þessi
fræði erlendis og komið hér á
með lagaboði; það eru einstakir
Framhald á bls, 14.