Alþýðublaðið - 02.07.1967, Blaðsíða 14

2. júlí 1967
Sunnudags Alþýðublaðið
!á
4 ísland að
Framhald af 10. síðu.
gæzka, þrátt fyrir orð þeirra og
athafnar þeirra þessa daga.
í þessari deilu er miðlari,
sem veit margt, er mælsk-
ur og slyngur eingöngu, lít-
ils virði. Meira um vert er
að miðlari sé mennskur og ein-
lægur, að geta horft í augu bæði
Araba og Gyðinga. Skiljum við
okkar vitjunarstund? Var ekki
kveðið:
Þeim, sem vilja
vakna og skilja,
vaxa þúsund ráð.
Haraldur Ómar Vilhelmsson.
29. júní 1967.
Grein Ólafs
Framhald af 6. síffu.
mikilhæfir menn sem hrinda af
stað því galdraæði sem hér gæt-
ir um skeið upp úr miðri 17du
öid. Það kemur líka heim að
galdraæði er mjög staðbundið á
íslandi og næstum eins'korðað
Við vesturhluta landsins; má að
vísu vera að þar hafi eimt eitt-
hvað frameftir af pápískri villu.
Af þessum sökum hefur Þorleif-
ur Kortsson, lögmaður norðan og
vcstan á ísiandi 1662—79, sýslu-
maður í hálfri ísafjarðar og
hálfri Strandasýslu frá 1652, löng-
um verið illa ryktaður; hann var
brennumaður mikill, skraddari
að iðn og lærður úti í Þýzkalandi
þar sem galdrabálin loguðu
glatt um þær mundir; þar að
auki var hann rindill að vexti
og eineygður og er þess jafnan
getið þegar ritað er um Þorleif
lögmann. Hann virðist raunar
hafa verið góður og gegn emb-
eettismaður, trúmaður mikill, góð-
ur búhöldur og laus við þann
ofsa og yfirgang sem loddi við
ýmsa stéttarbræður hans enda
mikils metinn af samtíð sinni.
þorleifur Kortsson átti hlut að
þremur brennudómum í Tré-
kyllisvik árið 1654, en árið eftir
hófust píslir séra Jóns Magnús-
sonar af völdum feðga á Kirkju-
bóli í sömu sveit sem báðir hétu
Jón; þá fékk hann brennda á
báli 1656 með tilstyrk Þorleifs
Kortssonar. í kröm sinni leitaði
séra Jón styrks hjá embættis-
bróður sínum, Páli prófasti í Sel-
árdal, sem bað fyrir honum og
heimsótti hann; en nokkrum ár-
um síðar, 1660, varð séra Páll
sjálfur fyrir megnri galdraásókn
sem lengi stóð og þjáði þó eink-
um konu hans og börn. Séra Páll
var með fremstu mönnum sinnar
tíðar, hámenntaður maður í guð-
fræði, heimspeki, lungumálum,
náttúrufræði, stærðfræði og mik-
ill framfáramaður; og hófust nú
inikil brennumál. Voru 5 manns
bernndir af hans vöidum árin
1669 — 78, en alls voru 14 manns
brenndir í lögmannstíð Þorleifs
Kortssonar af 25 galdrabrennum
sem alls er vitað um í landinu.
En þótl þeir Þorleifur Korts-
son, séra Jón þumlungur, Páll í
Selárdal, væru aðsópsmiklir og
engin smámenni, nægðu ekki á-
hrif þeirra til að kynda undir
verulegu galdraæði hér á landi.
Galdratrúin er að vísu trú þess-
arar aldar sem engum kemur í
hug að vefengja; þessir menn eru
allir hafðir í hávegum fyrir skör-
ungsskap sinn í galdramálunum.
En íslendingar eru daufir trú-
menn, jafnvel biskupinn í Skál-
holti, Brynjólfur Sveinsson, virð-
ist tregðast við galdratrúnni og
reyna að eyða brennumálum.
Og það var öllu heldur fyrir
framtaksleysi en framtak íslend-
inga að galdrabrennum lauk hér
1685; árið eftir var boðið að
brennudómar skyldu jafnan stað-
festir í hæstarétti í Kaupmanna-
höfn. Þá leið reyndu íslendingar
aðeins einu sinni, og var dómn-
um þá breytt í útlegð. Danir
héidu sjálfir áfram að brenna
sína galdramenn fram að alda-
mótunum, en hér á landi var
látið nægja að hýða menn og
sekta fyrir þvílík brot, og hélzt
það fram til 1719. En þar með
lauk galdraöld á íslandi og
galdratrúin sameinaðist annarri
þjóðtrú upp á nýtt.
i
| píslarsaga séra Jóns Magnús-
sonar, sem nú er nýkomin út
Jí snoturri almenningsútgáfu hjá
j Almenna bókafélaginu sem Sig-
urður Nordal annast, en sögunni
fvlgir erindi Sigurðar frá 1941
um trúarlíf séra Jóns, er talin
merkasta heimild um galdraöld-
ina á íslenzku. Raunar hefur
Píslarsögunni ekki verið sinnt
sérstaklega, hvorki af guðfróð-
um mönnum né læknisfróðum
sem þó mun málið skyldast, og
um galdraöld á íslandi hefur
ckki verið fjallað nema almennt
og þá vanalega frá sjónarhóli
seinni tíma skynsemi. Það er
hægurinn að hreykja sér af hóf-
semi og stillingu íslenzkra valds-
manna í galdramálum, skynsemi
þeirra andstætt galdraæði sam-
tíðarinnar — en stafa þessar
dyggðir þeirra af öðru en ein-
angrun landsins og fábreytni
þjóðlífsins? Var ekki allur efni-
viður áfergilegrar galdratrúar til
taks hér og nógir neistar til að
kveikja bálið þótt þjóðfélagslegar
aðstæður dygðu ekki til að gera
trúna að æði? Hitt er lögum
landsins á þeim tíma ótvírætt til
sóma að pyndingum virðist ekki
hafa verið beitt svo heitið gæti
til að knýja sakamenn til játn-
inga; en alls staðar þar sem rétt-
arfari var svo háttar varð til
muna minna úr galdraæðinu en
þar sem pyndingum var beitt;
píslarklcfinn var einn helzti
brunnur djöflafræðanna og ó-
missandi til að sannprófa kenn-
ingar fræðimanna. í þessu efni
eins og fleirum virðist Þorleifur
Kortsson hafa fylgzt betur með
tímanum en aðrir valdsmenn sem
séra Jón Magnússon kann vel að
meta:
..Hvorugur þeirra feðga var til
neinna sagna neyddur, hvorki fyrr
né síðar, það mér varð vitanlegt,
segir hann, en samt gef ég ehga
skuld í því efni þeim góða
manni Þorleifi Kortssyni, því eg
minnist vcl að hann spurði mig
að hvort hér á bænum væri ekki
•töng til og kol svo mikil að liana
mætti heita gjöra — hvað hér
var hvorttvcggja fyrir hendi.
Hann sagði mér og hvar til liann
vildi það hafa og var í því stað-
ráðinn, en eg lagði fátt þar til,
svo mér yrðu ekki ávítur gefnar
um haturssemi til þeirra manna
meiri en hæfði, en samt virtust
mér þau upptök bæði viturleg og
nytsöm. En hvað ollað hafi eða
hverjir hindrað hafi þann ásetn-
ing og upptekt Þorleifs Kortsson-
ar er mér ókunnugt, því þar um
heyrða eg ekki meira getið svo
eg minnast kunni.’
Engu að síður meðkenndu þeir
Jónar Jónssynir feðgar á Kirkju-
bóli ýmsar galdraglettur og sær-
ingar og þar með sekt sína í
sjúkleik séra Jóns, og voru þó
fyrr dæmdir sekir af sveitungum
sínum sem synjuðu eiðvættis
um sýknu þeirra. Upp á þetta
voru þeir feðgar dæmdir og
brenndir — þótt ekki tækist séra
Jóni að fá Þuríði Jónsdóttur
fellda fyrir sömu sakir og svip-
uð sektarlíkindi. En Píslarsaga
hans vitnar nógsamlega um
hina frumstæðu alþýðutrú sem
hér kemur að mestu í stað
djöflafræða, vísindalegrar galdra-
trúar meiri þjóða og landa; og í
annan stað þau áhrif sem slíkt
I andrúmsloft hafði á sjúkan og
! sárnæman hug eins og séra Jóns.
| Skammt undan var séra Páll í
| Selárdal, albúinn að snúa reynslu
I séra Jóns og síns eigin heimilis
upp í fræði og vísindi eftir fyrir-
mynd beztu manna erlendis; og
þá var skammt að leita Þorleifs
lögmanns til að sannprófa
fræðin með glóandi töngum fyrst,
bálinu síðan. En þjóðfélagið gaf
þeim ekki tilefni til að njóta
sín — þó alls staðar væri nóg af
skyggnu fólki sem sá jafnharðan
og vitnaði fúslega það sem séra
Jón lagði því í munn. í Píslar-
sögu sinni lætur hann stöðugt
ganga kvartanir út af deyfð og
tregðu valdsmanna, kirkjunnar
manna ekki síður en veraldlegra
að framfylgja málum hans, og
gefur í skvn að hann verði að
athlægi fyrir galdraá)lóknina;
virðist þó enginn maður nokk-
urntíma draga sjálfa reynslu hans
í efa, sem hann lirópar úr djúp-
unum. — Um hitt vitnar
sagan ekki hvernig þeir Kirkju-
bólsfeðgar litu sjálfir á sök
sína. Þeir játuðu hana, samþykktu
dóm sinn og þágu aflausn. En
voru þeir „sekir” í þeim skiln-
ingi að þeir hafi vitað sig seka:
að þeir liafi raunverulega ætlað
að ráða klerk af dögum og hald-
ið sig geta það?
|Tkki skal ég reyna til að meta
það hvilík trúarlietja séra Jón
Magnússon hafi verið eða hvort
trúarreynsla hans geti orðið öðr-
um mönnum lærdómsrík; Sigurð-
ur Nordal dregur sjálfur af
lienni enn einn lærdóm sinn um
einlyndi og marglyndi. En bók-
menntalegan orðstír sinn á Písl-
arsagan einkum að þakka ára-
burði Sigurðar. Og það er vita-
skuld vegna bókmenntalegrar
kynngi sinnar sem sagan er og
verður lesin, sígilt rit í trúar-
legum bókmenntum okkar, ómet-
anleg heimild um mestu kristin-
dómsöld á íslandi. Hvorugt verð-
ur frá öðru skilið: ógurlegar
píslir séra Jóns eða sá óþrotlegi
líknarbrunnur sem hann finnur
í rétttrúnaði áínum. Hvort
bregður birtu á annað — og
hvort' tveggja lifir af orðkynngi,
andhita séra Jóns, í brennu-
móskunni í baksýn hillir undir
gamla Jón á Kirkjubóli með
meira en þrjátíu ára galdrarykti
á bakinu og systkinin Jón og
Þuríði, hið væna fólk, með gull-
krúsað hár, fagran hjálm og
hvítan hörundslit. En hver er-
um við að dæma um trúarfár,
sefasýki 17du aldar sem vel vit-
um af brennunum í Auschwitz
og Vietnam, apartheid Afriku,
hinum löngu heitu sumrum
Bandaríkjanna? — Ó. J.
Fiykkjast
Frh. af 3. síðu.
merkur, Landmannalauga og inn
á Kjalveg og Farfuglar ráðgerðu
gönguferð á Heklu. Ferðaskrif-
stofa ríkisins fer með fólk að
Gullfossi og Geysi og ennfremur
í Krýsuvík og Grindavík, Land-
sýn á sögustaði Njálu, Hvalfjörð,
Uxaliryggi, Þingvelli, ennfremur
Gullfoss og Geysi. Sömu sögu er
að segja um flestar aðrar ferða-
skrifstofur.
Að lokum mætti minna fólk
á að fara varlega í umferðinni,
í klettapríli og fjalla, því að betra
er að hafa bein sín heil en brot-
in illa. Svo og að ganga þrifa-
lega um þá staði, sem það gist-
ir, því að oftast er það svo, að
fólk velur sér fegurstu og skjól-
beztu staðina til að æja á og
yrðu þeir fljótlega ruslhaugar,
ef hver og einn gætir ekki að
sér og lítur vel í kringum sig,
er hann skilur við þá og tekur
með sér sérhvert tangur og tet-
ur, sem hann hefur þangað bor-
ið. Þá fagnar staðurinn nýjum
gesti.
Að lokum er ábending til vega-
málastjóra. Á vegakaflanum frá
Ártúnsbrekku að gatnamótum
vegarins, sem liggur upp í Ár-
bæjarhverfi, er svo gífurleg um-
ferð, að brýna nauðsyn ber til
að banna þar framúrakstur og
það strax — áður en slys hlýzt
af.
Orrustuvél
skotin niður
Saigon, 1. júlí. (ntb-reuter).
Blandarísk orrust'uflugvól va 4
skotin niður yfir Norður-Viet-
nam í gær. Að því er opinberar
heimildir í Washington segja
hafa Bandaríkjamenn misst 590
flugvélar í Vietnam síðan loft-
árásir hófust á landið. Flugmað-
urinn í vélinni, sem skotin var
niður, hefur ekki fundizt’.
Bandarískar flugvélar gerðu
sprengjuá'rásir Viða í Norður-
Vietnam í gær, m. a. á olíustöðv-
ar, að því er segir í bandarísk-
um fréttum.

Faðir okkar, tengdafaðir og afi
HJÖRTUR CLAUSEN
andaðist að Hrafnistu 30. júní sl.
Dætur, tengdasynir
og barnabörn

Útför móður okkar,
RÓSAMUNDU GUÐMUNDSDÓTTUR
fer fram frá Fossvogskapellu mánudaginn 3. júlí kl. 10,30.
María Ástmarsdóttir, Elín Ástmarsdóttir,
Ingólfur Ástmarsson, IMagnús Ástmarsson
Maðurinn minn og faðir okkar, tengdafaðir og afi
GUÐMUNDUR MAGNÚSSON,
ÚTGERÐARMAÐUR “1
áður til heimilis að Bræðraborgarstíg 4, sem andaðist 21,
júní, verður jarðsunginn frá dómkirkjunni í Reykjavík
þriðjudaginn 4. júlí kl, 10,30 f.h. Jarðarförinni verður
útvarpað. |
Guffrún Guðmundsdóttir,
börn, tengdabörn og barnabörn.
Við þökkum af alhug auðsýnda samúð og vinarhug við
andlát og útför
ÍSLEIFS HÖGNASONAR,
FORSTJÓRA
Ilelga Rafnsdóttir,
Erla G. ísleifsdóttir, Ólafur Jensson,
Högni T. íslcifsson, Kristbjörg S. Helgadóttir,
Gísli R. ísleifsson, Sigríffur Eyjólfsdóttir.
Ingibjörg Högnadóttir,