Dagur - 15.12.1986, Blaðsíða 6

6 - DAG'UR- 15. desember 1986
„Mikil þörf
fyrir bók
af þessu tagi“
- segja Guðfinna Eydal og Álfheiður
Steinþórsdóttir sálfræðingar sem hafa sent
frá sér bókina „Nútímafólk - í starfi
og einkalífi“
„Við höfum viðað að okkur efni í þessa bók í mörg ár. Við
þetta efni bætist okkar reynsla úr starfi, en við höfum rekið
Sálfræðistöðina í þrjú ár auk þess að hafa unnið víða sem
sálfræðingar,“ sögðu þær Álfheiður Steinþórsdóttir og Guð-
flnna Eydal, en þær hafa sent frá sér bókina Nútímafólk - í
starfi og einkalífi. „Við höfum fundið fyrir mikilli þörf á bók
af þessu tagi. Bók sem er aðgengileg og krefst ekki fyrirfram
þekkingar á sálarfræði. Við höfum forðast að hafa textann á
fræðilegu máli, hann á að vera léttur og auðlesanlegur. Fólk
hefur mikið spurt okkur um efni um fjölskylduna og ýmislegt
það sem upp á getur komið innan hennar, en íslenskt efni
hefur því miður ekki verið fyrir hendi hér á landi. Þær bækur
sem til eru hér eru annað hvort þýddar erlendar bækur eða
kennslubækur. Með þessari bók sem leggur áherslu á íslensk-
an veruleika erum við að reyna að bæta úr þessari þörf.“
Bók þeirra Álfheiðar og Guð-
finnu skiptist í 15 kafla og kennir
þar ýmissa grasa, en áhersla er
lögð á fjölskylduna, starfið og
andlega heilsu. „Sterk og mikil
tengsl við upprunafjölskylduna
eru einkennandi fyrir okkur hér á
Islandi. Þessum tengslum eru
gerð skil í bókinni og hvaða áhrif
þau hafa við myndun nýrrar fjöl-
skyldu. I íslensku samfélagi
skiptir fjölskyldan miklu máli,
hér er fólk tengt nánari böndum
við þá fjölskyldu sem það elst
upp í og samskiptin eru meiri og
tíðari en almenní gerist erlendis.
Fjölskyldan veitir bæði fjár-
hags- og tilfinningalegan
stuðning. Það að fólk hafi áhuga
hvort á öðru og veiti stuðning er
auðvitað jákvætt. En fjölskyldan
gerir einnig ákveðnar kröfur til
okkar og þær verðum við að upp-
fylla. Það eru ekki allar fjölskyld-
ur eins, sumar eru lokaðar þann-
ig að hver og einn situr uppi með
sínar tilfinningar. Ágreiningur
kemur ekki fram í deilum og það
er ekki tekist á við vandann.
Aðrar fjölskyldur eru opnari, þar
er andrúmsloft afslappað og létt
stemmning yfir öllu. Óleystar
deilur sem upp hafa komið hafa
áhrif á líðan allra í fjölskyldunni
og það getur verið erfitt að
byggja upp nýtt líf með nýrri fjöl-
skyldu ef málin eru ekki á hreinu.
Mikil samskipti við upprunafjöl-
skylduna geta því bæði verið
jákvæð og neikvæð.
í „Nútímafólki" er að finna
kafla um hvers við væntum af
sambúð, um það að eignast barn,
eða að geta ekki eignast barn og
áhrif þess á tengsl hjóna. Þá er
fjallað um ágreiningsefni í sam-
búð og af hverju fólk rífst, en að
sögn þeirra Álfheiðar og Guð-
finnu getur fólk endalaust fundið
sér eitthvað til að rífast um ef
spenna er á heimilinu. Það er rif-
ist um svefnvenjur, fjármál og
barnauppeldi svo dæmi séu tekin.
Afbrýðisemi, framhjáhaldi,
ofbeldi í sambúð og kynlífi eru
gerð skil í bókinni. Þá er skilnað-
ur og allt er í kjölfar hans fylgir
veigamikill þáttur.
„Umræðan um skilnað hefur
verið mjög einhæf finnst okkur.
Þegar talað er um skilnað er oft
ásökunartónn hjá fólki. Það er
sagt að fólk skilji af því það sé
—af erlendum vettvangi.
Einelti meðal
fullorðinna
- á vinnustöðum
Það eru ekki bara börn og unglingar sem leggja hvert
annað í einelti - fullorðið fólk gerir slíkt hið sama.
Heinz Leymann sem er dósent í uppeldissálarfræði gaf
nýlega út bók sem byggir á rannsóknum sem hann hef-
ur gert á andlegu otbeldi á vinnustöðum.
- Fórnarlömbin eiga oft yfir höfði sér sálarlegt, félags-
legt og efnahagslegt hrun, segir hann.
Karen vann á skrifstofu og var
lögð í einelti af skrifstofustjóran-
um sem er kona og starfsfélögum
sínum. Þegar hún varð barnshaf-
andi og byrjaði að skipuleggja
barnseignarleyfið, var lagt fast að
henni að sækja um leyfi frá
störfum. Karen þoldi ekki þetta
álag, hún sagði upp starfi sínu í
staðinn. Hún fór að eiga erfitt
með svefn og hlakkaði ekki leng-
ur til komu barnsins.
Bertil fékk vinnu sem yfirmað-
ur í söludeild í verksmiðju. Hann
hafði 5 manns í vinnu. Þeim kom
ekki vel saman og snérust allir
sem einn gegn nýja stjórnandan-
um, sem þeim fannst of ungur og
of metnaðargjarn. Þeir hlustuðu
ekki á hann, töluðu ekki við hann
og breiddu út kjaftasögur um
hann. Bertil brást við með ýmiss
konar sjúkdómseinkennum og
hann hætti eftir árið.
Þannig hljóða í stuttu máli
nokkur þeirra tilfella sem Heinz
Leymann fjallar um í bók sinni,
en hún er framhald rannsóknar-
skýrslu um andlegt ofbeldi á
vinnustöðum, sem hann ásamt
Björn-Göran Gustavsson birti
árið 1984.
Einelti er alvarlegt vandamál
sem er algengara en margur
heldur, segir hann. í einu tilviki
sem við rannsökuðum, var einelti
eina ástæðan fyrir sjálfsmorði
viðkomandi. í einstaka tilvikum
tekst fórnarlambinu að leysa
vandann af eigin rammleik, en
það er þó mjög erfitt ef eineltið
hefur átt sér stað í langan tíma.
Þegar rætt er um einelti verður
að gera greinarmun á einstökum
árekstrum og kerfisbundnum
árásum. Einungis það síðar-
nefnda er skilgreint sem einelti. í
þessum rannsóknum er einnig
könnuð tíðni, hve lengi eineltið
varir og hve alvariegar afleiðing-
ar það hefur.
Það eru ýmsar leiðir til að
bjóta niður aðra manneskju. Það
þarf engin meiri háttar hneykslis-
mál til. Þögult andlegt ofbeldi,
Heinz Leymann vinnur við rann-
sóknir hjá Vinnuvcrndarstofnuninni
í Svíþjóð. Hann hefur geflð út bók-
ina „Einelti meðal fullorðinna - Um
andlegt ofbcldi í atvinnulífinu“.
s.s. að standa upp frá kaffiborð-
inu þegar einhver kemur inn, er
mjög áhrifaríkt. Aðrar aðferðir
eru t.d. útilokun, að hindra ein-
hvern í að sinna starfi sínu vel, að
baktala einhvern, að þegja yfir
upplýsingum o.s.frv. Bók Ley-
manns fjallar um mörg skelfileg
dæmi um þetta, og skilur lesand-
ann eftir agndofa yfir grimmd
manneskjunnar.
Til þess að þola einelti þarf
m.a. gott sjálfstraust, ákveðinn
hæfileika til að geta leyst úr eigin
vandamálum, góða félagslega
aðstöðu, félagslegan stuðning og
efnahagslegt öryggi. Ef þetta er
ekki fyrir hendi geta afleiðing-
arnar orðið þær að viðkomandi
hætti að umgangast aðra. Hann á
erfitt með félagsleg samskipti,
missir sjálfstraustið og getur á
endanum orðið líkamlegur vesa-
lingur.
Það er nauðsynlegt að vera í
sæmilegum efnum, t.d. til að geta
tekið veikindafrí eða leyfi frá
störfum, til þess að gera eitthvað
til að breyta aðstæðunum.
Við vitum ekki nákvæmlega
hvað gerist þegar manneskja á
vinnustað fer að verða fyrir
áreitni. Það atvik sem kemur
ferlinu af stað er venjulega ekki í
neinu samræmi við það ofbeldi
sem getur fylgt í kjölfarið. í
mörgum tilvikum er hér um að
ræða hversdagsleg atvik sem und-
ir öðrum kringumstæðum vektu
enga athygli. En þegar eineiti er
einu sinni hafið, viðheldur það
sér sjálft. Við vitum heldur ekki
enn hvers vegna sérstakur
atburður í sérstöku augnabliki
getur orðið upphafið að langvar-
andi og skipulegum pyntingum,
en það er álitið að einelti verði
oft til þegar starfsmenn á vinnu-
stað eru undir miklu álagi og
kvíðafullir af einhverjum ástæð-
um. T.d. getur verið um að ræða
víðtækar breytingar, s.s. tækni-
væðingu. Miklar skipulagsbreyt-
ingar gerast oft í þrepum, þannig
að þeim vinnuaðferðum sem
fólkið hefur tileinkað sér, er gjör-
breytt hvað eftir annað - og það
skapar óöryggi. Starfsfólkið
kvíðir e.t.v. því hvað framtíðin
ber í skauti sér, án þess að gera
sér þess ljósa grein. Fólk sem er
undir miklu álagi ræðst hvert á
annað, kennir hvert öðru um
vanlíðan sína.
Fólk sem leggur aðra í einelti
er ekkert sérstaklega vondar eða
illgjarnar manneskjur, segir
Heinz Leymann, það getur hver
sem er gert. Fórnarlömbin eru
heldur ekki nein ákveðin
manngerð. Hins vegar gerist það
oft að fólk sem lagt er í einelti,
kvalið og útilokað, tekur smám
saman breytingum. Þegar það
einangrast félagslega kemur fyrir
að það snýst til varnar.
í rannsóknum sínum hefur
Heinz rekið sig á þá skelfilegu til-
hneigingu umhverfisins að fara
smám saman að líta á eineltis-
fórnarlambið sem geðsjúkling.
Stjórnendur fyrirtækisins ráð-
leggja e.t.v. viðkomandi að leita
sér lækninga. Fólk sem er illa á
sig komið, verður þá strax sann-
fært um það undir niðri að eitt-
hvað alvarlegt sé að því. Þegar
viðkomandi leitar hjálpar er hon-
um oftast vísað til geðlæknis -
ekki sálfræðings. Geðlæknirinn
hefur fyrst og fremst læknisfræði-
lega menntun og hefur ekki jafn
langa menntun í sálarfræði og
sálfræðingurinn. Það þýðir að sú
hætta er fyrir hendi að sjúkdóms-
greiningin verði röng. Sá hjálpar-
þurfi fær einungis læknishjálp,
t.d. róandi töflur. Þetta getur
jafnvel gert ástandið ennþá
verra. Ef fólk tekur mikið af lyfj-
um getur það átt mun erfiðara
með að horfast í augu við aðstæð-
urnar.
í 6 ár hefur Heinz rannsakað
andlegt ofbeldi á vinnustöðum.
Enn er margt ógert. Rannsókn-
irnar eru rétt að hefjast, segir
hann, og harmar hve erfitt það er
að fá fjármagn til framkvæmd-
anna. Enn er ekki vitað um
fjölda þeirra sem fyrir þessu
verða. Það fólk sem tekur þátt í
þessari rannsókn getur tjáð líðan
sína með orðum. En það eru
margir sem ekki geta tjáð sig og
þeir hafa kannski þjáðst af þung-
lyndi um margra ára bil.
Móteitrið gegn einelti er sam-
vinna og hún er því aðeins mögu-
leg að þeir sem í hlut eiga, skilji
hvað um er að vera.
Þróunarferil eineltis er einung-
is hægt að stöðva, sé það gert í
tæka tíð. Það er ekki fyrr en við
skiljum orsakir eineltis og hvern-
ig það þróast, sem við höfum
möguleika á að hindra það.
(Kvinna nu, þýö. GH)