Dagur - 09.11.1991, Page 14

14 - DAGUR - Laugardagur 9. nóvember 1991
Brot ÚR SÖGU BÆNDA
Atli Vigfússon
„Fögur er hlíðin“
Eitt af því sem mikill áhugi
er fyrir í dag eru bænda-
skógarnir og landgræðslu-
átakið, en fleiri og fleiri bæt-
ast í hóp þeirra sem vilja
lífga landið með skógi og
öðrum gróðri. Samt er stutt
síðan þessi verkefni tóku á
sig svo stóra mynd í þjóðlíf-
inu sem raun ber vitni, en
þetta er gert í bjartri fram-
tíðarsýn og mikill árangur
hefur þegar náðst.
Margir voru þó þeir sem voru
löngu búnir að sjá gildi þess að
verja og rækta skóga, voru langt á
undan sinni samtíð og þorðu að
hafa frumkvæði. Þeirra verk sjást í
dag sem mikil prýði í sveitunum
og eykst verðgildi útsýnisins fyrir
vegfarandann sem ekki þekkir til
og tiltrú þeirra sem þar búa eykst á
mögleika landsins og er því þannig
hvatning til dáða á sviði landbóta.
Einn af þessum reitum er Fjalls-
hnjúkur í Aðaldal sem gnæfir hátt
yfir sveitina og er sjálfkrafa til
sýnis öllum mönnum sem um fara.
Svæðið var alfriðað árið 1926 og
mætti því kallast fyrsti bænda-
skógurinn í Suður-Þingeyjarsýslu í
einkaeign. Faðir skógarins var
ýkjulaust Ketill Indriðason (1896-
1971) bóndi á Ytra-Fjalli, en þar
býr nú fjölskylda hans áfram og
sinnir skógræktinni sem er eins
sjálfsögð og búskapurinn.
I daglegu tali er skógargirðing-
in nefnd Hnjúkur eða „Skógur" og
hefur hún tekið stórkostlegum
breytingum síðan hún var alfriðuð
en í byrjun átjándu aldar virtist
sem skógur væri að mestu eyddur
úr hlíðinni.
Á yngri árum var Katli Indriða-
syni þungt í brjósti að horfa yfir
skóglausar hlíðar Aðaldals og bar
saman við það sem hann gerði sér í
hugarlund að áður hefði verið.
Honum var minnisstæð frásögn
Ara fróða í Landnámu um gróður-
far landsins og það gleymdist hon-
um ekki. Annað var sagan „Ámi“,
eftir Bjömsteme Bjömson
Upphaf hennar sem segir frá
hvemig gróðurinn klæddi fjallið:
Lyngið fyrst, svo víðirinn o.s.frv.
Þriðja minningin sem varð mjög
hugstæð var þegar hann fann kjarr-
ið í Hnjúknum, 9-10 ára gamall. Þá
taldi hann að hæstu hríslur hafi
náð sér í mitti og sú hugsun festi
rætur að þetta væri birki sem gæti
vaxið og þyrfti friðun og að því fór
hann að vinna.
Fallegahrísla
Þegar Ketill var 12 ára taldi hann
að til hefði verið ein mannhæðarhá
hrísla í fjallinu. Var hún nefnd
Fallegahrísla. Bar þá svo við að
föður hans vantaði slíka hríslu í
slóða til þess að vinna á túni. Bar
hann það undir son sinn sem var
elstur hvort þeir ættu að taka Fal-
leguhríslu í slóðann. Því tímdi
Ketill ekki og fékk því ráðið.
Hann naut skilnings og velvilja
Indriða Þorkelssonar föður hans og
var girðingin snemma ætluð hon-
um og einnig kom til aðstoð
bræðra hans.
Undanfari friðunarinnar var að
stugga fé frá kjarrblettunum en í
það sótti ókunnugt fé. Girðing
kom á suðurmerkjum 1915 en síð-
ar er hlaðinn grjótgarður neðan við
fjallið. Alfriðunin kom eins og
áður segir 1926 og var sú fram-
kvæmd mikið þökkuð þeim Stef-
áni Kristjánssyni skógarverði á
Vöglum og Koofoed-Hansen þá-
verandi skógræktarstjóra ríkisins.
í hlíöinni er töluvert af lerki og á hún því sinn „Guttormslund“.
Jóhanna Björnsdóttir, 92 ára, og sonur hennar, Indriöi Ketilsson bóndi á Ytra-Fjalli.
Tilgangur friðunarinnar var
fyrst og fremst sá að vemda skóg-
arkjarrið og gefa því skilyrði til
vaxtar og viðgangs.
Jörðin og skógurinn
Jörðin Ytra-Fjall má heita að sé í
miðri byggð Aðaldals. Þetta er
fjölbreytt landareign að gróðri og
náttúmfari og stendur bærinn á
túnhólum undir fjallinu. Undir-
lendi er allt hraunrunnið.
I haustlitunum tekur hraun,
skógur, og tún á sig óteljandi liti og
myndir sem fáir málarar gætu haft
eftir.
í brattri hlíðinni hafa fallið
margar skriður og féllu fjórar slík-
ar um 1870 sem enn sést móta fyr-
ir þó svo að birki og lúpínur klæði
þær nú að mestu.
Indriði Ketilsson bóndi hefur
orðið:
„I mínu minni féll ein skriða í
þessari hlíð en það var árið 1948 í
stórrigningum og á sama tíma féllu
miklar skriðu í Dalsmynni og barst
þá trjáviður með Fnjóská allt út á
Eyjafjörð. Þetta var í ágústmánuði
og sagði pabbi mér að hann hefði
ekki þorað að ganga um hlíðina af
ótta við meiri skriðuföll.
Nokkuð hefur verið plantað af
sígrænum trjám en það var ekki
skipulagt frá upphafi heldur var
það af handahófi fyrst um sinn og
þá reynt að velja bestu staði. Það
var ekki fyrr en síðar sem sett var í
samfelld svæði.
Norðmenn komu og gróður-
settu þá stafafuru sem hér er, en
fyrstu barrplöntumar komu hingað
frá Hallormsstað 1939 og voru það
9 lerki, tvær fumr og um 20 greni.
Mest var gróðursett á ámnum
1947-1969 eða nálega 40 þús.
plöntur alls.
Falleguhríslu man ég aðeins
eftir en pabbi sýndi mér hana. Hún
var á suðurbarmi einnar skriðunnar
en nú er hún fallin. Mér virðist satt
að segja að birki nái ekki mjög
háum aldri, en vafalaust er það
misjafnt hvaða aldri það nær.
Nú gróðurset ég ekki mikið en
það þarf að grisja. Það þarf að
grisja frá barrtrjánum svo barrið á
þeim skaðist ekki er birkið slæst í
þau. Þetta er mikið verk í stórri
hlíð og það verk sem ég kemst
engan veginn yfir. Þetta er miklu
mikilvægara nú heldur en leggja á-
herslu á plöntun því það er búið að
planta það miklu hér. Raunar gæti
þetta verið verk margra manna.
Helst grisja ég á haustin og í
góðri tíð á vetuma, einnig á sumr-
in. Mér er sagt að það sé í góðu
lagi að grisja birkið eftir að það sé
laufgað og ég verð að trúa því, en í
júni er besti tíminn til þess að
klippa lerkið. Þá er minni hætta á
að komist sveppir í sárin. Ut af fyr-
ir sig er verulegt verk að hlynna að
lerkinu því það vill verða marg-
greint. Grenið má síðan klippa á
hvaða tíma sem er“.
Útsýnið truflaði
skáldið á berjamó
Úr hlíðinn er skemmtilegt útsýni
yfir dalinn. Túnhólamir em bæjar-
prýði þó svo að Indriði segi að þeir
séu ekki mjög hagkvæmir og tún-
rækt sé erfið vegna hraunsins.
Eitt sinn gerðist það að Guð-
mundur Frímann rithöfundur kom
í Ytra-Fjall og fékk að fara í berja-
mó en sagðist ekki hafa tínt mikið
því hann var alltaf að horfa yfir
landið og bætti því við að túnhól-
ana mætti ekki eyðileggja.
Hlaðnir hraungarðar setja líka
svip sinn á bæinn og gömlu útihús-
in minna á byggingarlag fyrri tíma
og víst væri gaman að endurbyggja
þau. Eitt húsanna var þó merkileg-
ast, öðruvísi byggt með lágri þekju
og gat því staðið betur. Þetta var
afar þykk þekja og hluti hennar
hélt mjög vel vatni. Þá var vitað að
í því voru raftar sem fengnir voru
norðan úr Ásbyrgi.
Já, vissulega er fagurt í hlíðinni
sem er friðland fugla og gróðurs og
Guðmundur Frímann skáld er ekki
sá eini sem hefur hrifist í þessum
stóra garði. Það hafa margir gert.
Skáldin og skógarnir
f lok síðustu aldar er mikið rit-
að og rætt um það hvað landið sé
að blása upp. Sumir kváðu svo
fast að orði að landið hlyti að
eyðileggjast innan skamms og
raddimar voru aldrei eins al-
mennar og á harðindaárunum eft-
ir 1880 en þegar árferðið batnaði
varð fólk bjartsýnna og gerði sér
betri vonir um framtíð landsins.
Á þeim tíma átti uppblásturs-
kenningin við rök að styðjast og
jafnvel á 16.öld var að heyra
raddir sem spáðu landinu gjör-
eyðingu. Þessu til stuðnings má
nefna kvæðið „Stúf' eftir Þórð
Magnússon á Strjúgi:
Blindar margan blekkt lund
blandast síðan, vex grand,
reyndar verður stutt stund
að standa náir Island.
Fleiri ortu um uppblásturinn
og á tímabili varð hann aðalyrkis-
efni skáldanna, ræðuefni prest-
anna og umtalsefni rithöfund-
anna. Séra Einar Sigurðsson í
Heydölum (d. 1826) segirm.a. í
kvæðinu „Vísur um gæði ís-
lands“:
Jökull, sandur, aur og grjót
er hér mest á landi,
blásin öll í burtu rót
þótt byggðin víða standi,
kann því enginn mœla mót ■
því margar nauði grandi.
Alla sautjándu öldina og fram
á þá átjándu heyrðust þessar radd-
ir og sumir héldu jafnvel að þetta
væru refsidómar Guðs fyrir synd-
ir þjóðarinnar. Aðrir sögðu að
þetta væri árferðið, það væri verra
og því ekki að undra þó gróðurinn
léti undan og en enn aðrir sögðu
að með búsetunni hefði landið
verið reytt og rúið og beðið tjón
af því. Miklu meira hefði verið
heimtað af jörðinni en hún gat
gefið af sér og engu skilað.
Auðsætt er af sögunum að
landið var miklu meira skógi vax-
ið þó um það sé deilt hve mikið
og í Svarfdælu er þess getið að
skip hafi verið smíðað úr íslensk-
um viði í Svarfaðardal, en því má
bæta við að um það hefur verið
ritað að birkiskógamir hér hafi
aldrei verið svo stórvaxnir að haf-
fær skip yrðu smíðuð úr þeim og
málinu til stuðnings eru leifar þær
sem fundist hafa af trjánum í mýr-
um og öðrum jarðlögum.
Hin ótal mörgu ömefni um
land allt sanna vel kenninguna um
mikla skóga. Strax á 13. öld var
talið að nokkrir skógar hefðu ver-
ið orðnir mjög illa famir og í lok
14. aldar voru skógar á öllu Norð-
urlandi búnir að láta undan nema
þá helst í Þingeyjarsýslum.
Birki var mikið notað á 17. og
18. öld til smíða og til em sagnir
um marga hluti úr stórvöxnum
trjám einnig var það mikið notað
til húsagerðar. T. d. kvað séra
Stefán Ólafsson svo um húsagerð
Bjama á Eiði:
Bjarna bœrinn góði
byggjast tekur nú
inni ‘ ég það í óði,
með eina er hann þar kú;
fyrir brúði og barnið eitt
ber hann ennið sveitt;
herlegur þessi húsabœr
heitir; Ekki-neitt.
Hann hefur af birki berru
bugðutré fyrir sperru.
Eggert Ólafsson segir í ferða-
bók sinni að Fnjóskadalsskógur
sé fegursti skógur og stórvaxnasti
á landinu en hafi á 100 síðustu
árum gengið mjög úr sér. Hann
segir einnig að stórvaxinn skógur
á Möðruvöllum í Eyjafirði hafi
eyðilagst algerlega á einum degi
veturinn 1607 er öll trén vom
húðuð klaka. Aftaka storm hafi
gert og mikið hafi brotnað og
skemmst en enn megi sjá stoðir
og bjálka úr þessum skógi á bæn-
um. Þá segir Eggert frá því í mat-
jurtabók sinni að reynt hafi verið
að gróðursetja birki með tröðinni
á Möðruvöllum en talar ekki um
hvort það hafi náð vemlegum
þroska.
Sæmundur Eyjólfsson ritaði
líka um skógana og lagði ríka á-
herslu á þá prýði sem af þeim
væri og þeir væru mönnum hvöt
til dugnaðar og menningar svo og
ástar á ættjörðinni, en hann hefur
í frásögn sinni miklar áhyggjur af
efnahag landsmanna og trúir ekki
á það að hægt verði að gróður-
setja skóga hér á landi. Þá sé það
ærin fyrirhöfn samanber þá um-
hyggju sem það kosti. Samt ör-
væntir hann ekki og vonar að spá-
dómur skáldsins rætist einhvern-
tíma:
Fagur er dalur og fyllist
skógi,
ogfrjálsir menn þegar aldir
renna.