Dagur - 09.11.1991, Blaðsíða 21

Laugardagur 9. nóvember 1991 - DAGUR - 21
SÖGUBROT
Stefán Sæmundsson
„Niður sté hann til helvítis!“
- Árni í Háagerði þótti hroðafenginn og klæminn
Hann var tæpur meðalmaður á vöxt og
fremur grannur, bláeygur, ekki ófríður,
toginleitur, með alskegg; kvikur var hann
á fæti, gleðimaður með afbrigðum og svo
ærslafenginn og fjörmikill, að undrum
þótti gegna, ákaflega skjótlyndur og svo
hroðafenginn í orðurrt, klæminn og blót-
samur, að til þess verður lengi jafnað af
kunnugum. Hann tamdi sér ýmsar listir og
lék þær. hvenær sem hann sá sér færi.
Þannig lýsir Jónas Rafnar hinum sér-
kennilega Arna í Háagerði í riti sínu Ey-
firskar sagnir. Ég ætla að leita í smiðju
Jónasar og kynnast þessum ærslafengna
Eyfirðingi, en ekki er víst að ég geti farið
út í nákvæmar lýsingar hér því hætt er við
að blaðið fcngi ákúrur fyrir að birta dóna-
leg skrif.
Árni Guðmundsson var fæddur 1815 og
ólst hann að mestu upp hjá afa sínum,
Árna Þorsteinssyni, og Halldóru konu
hans. Þau bjuggu m.a. að Gröf, Ytra-
Tjarnarkoti og Klauf. Eitt sinn sat Árni
yngri að snæðingi í Klauf og fór hann þá að
tala um að gaman væri að komast í kast við
drauginn á Grýtu, sem var þekktur fyrir að
herida skít í heimafólkið og luma á fleiri
prakkarastrikum. Árni sat með blóðmörs-
kepp í lúkunum og askinn á hnjánum þeg-
ar hann sagði þetta og hafði varla sleppt
orðinu er moldarköggull kom fljúgandi
framan úr göngunum og beint í fangjð á
honum svo bæði blóðmörinn og askurinn
hentust á gólfið. Þótti Árna illt að geta
ekki svarað í sömu mynt.
Át leðurskæði með lýsisgrút
Vorið 1840 gekk Árni að eiga Guðrúnu
Sigurðardóttur í Syðra-Tjarnarkoti. Var
hann þá tæplega hálfþrítugur en hún stóð á
fertugu. Hófu þau búskap og var lítill
myndarbragur á honum enda Syðra-Tjarn-
arkot í niðurníðslu. Hjónin voru alla ævi
bláfátæk og eignuðust ekki nein börn.
Árni átti aldrei fleiri ær en tólf, sagði að
andskotinn sækti ævinlega þá þrettándu.
Hungurvofan var heimilisföst og oft ekkert
til að borða í kotinu. Þannig var ástatt
páskadag einn, brá Árni sér þá fram í
eldhús, tók leðurskæði sem hann átti þar
uppi á bita, fékk Guðrúnu sinni þau og
bað hana að sjóða. Hún gerði það og át
Árni skæðin og saup lýsisgrút með, því
annað viðbit var ekki til.
Þetta var fyrir daga matarfjalla og krít-
arkorta og ef ekki var til ætur biti neyddist
fólk til að tyggja það sem hendi var næst
eða svelta heilu hungri. Stundum komst
Árni yfir sntásíld sem veiddist á Akureyr-
arpolli en mönnum þótti hún leiðigjarn
matur og tafsamt að snæða hana vegna
beinanna.
Árni þvertók að leggja hrossakjöt sér til
munns fyrr en hann var orðinn miðaldra
maður. Þá þáði hann bita í Stórahamri,
tuggði hann og kyngdi. „En andskotans
bitinn kom undir eins upp aftur," sagði
Árni, „svo kyngdi eg aftur, og enn kom
hann upp; og enn kyngdi eg duglega, og þá
fór hann til helvítis og kom ekki upp aftur.
Síðan hef eg alltaf étið hrossakjöt og orðið
gott af.“
Hristu besefana hvor
framan í annan
Þrátt fyrir baslið þótti Árni vandaður
maður, iðinn og verklaginn. Hann var
góður vegghleðslumaður og geldingamað-
ur. Einkum fékkst hann við að gelda
hunda og ketti. Fyrir þetta var hann vel
metinn af sveitungum sínum en mesta
athygli vakti hann þó fyrir það hve hann
var kátur og skringilegur. Hann var hvar-
vetna aufúsugestur og hélt uppi fjörinu
með sögum, ærslum og glensi.
Árni stundaði finrleika allt frá æsku og
hafði alla tíð ákaflega gaman af að
stökkva, standa á höfði og sérstaklega að
fara upp urn bita í baðstofum. Lék hann
þar ýmsar listir og þótti mest gaman að
hanga á bitanum með höndum og fótum,
þannig að bakið sneri upp, reka rassinn
þrisvar upp í bitann og hrína við hátt:
Einn, tveir, þrír! Þetta hét að fara á kerl-
ingu.
Samskipti Arna og Guðrúnar voru oft
hin skrautlegustu. Vöktu þau athygli strax
í brúðkaupsveislunni því þegar Guðrúnu
var boðið púns svaraði hún með þjósti:
„Haldið þið, að mig langi í þetta andsk.
mcrarhland?"
Guðrún var bæði gáfaðri og skapmeiri
en Árni og rimmum þeirra lauk oft á þann
hátt að Árni stakk fingrum í eyrun og
öskraði eins og hann gat svo hann heyrði
ekki til konu sinnar. Einnig voru þau
þekkt fyrir að kasta skít hvort í annað á
almannafæri auk þess að viðhafa önnur
skrípilæti. En tökum nú eina sögu af Árna
eftir Jónasi Rafnar (bls. 95):
„Á milli Syðri-Tjarna og Syðra-Tjarnar-
kots er svo örstutt bæjarleið, að eiginlega
er það ekki nema lítil gilskora, sem bæina
skilur; má því hæglega kallast á þar í milli.
Nábúi Árna var galsafenginn og hroðyrtur
karl, og hafði því margt óþvegið orð feng-
ið að fljúga á milli þeirra. Sú saga hefur
gengið, að á einni jóianóttu hafi þeir
bændurnir gert sér þá tilbrcytni að hafa
kerlingaskipti. Það eru helber ósannindi
upp á karlana, en hitt er víst, að þegar þeir
komu út á hlaðið á morgnana, voru þeir
vanir að hrista besefana hvor framan í
annan og metast á um, hvor þeirra gæti
sprænt lengra út í gilið; má svo hver geta
sér til orðbragðsins, sem við var haft. Er
ekki ólíklega til getið, að við slík tækifæri
hafi þeir, svo að aðrir heyrðu, verið að
ráðgera fyrrnefnd hátíðarbrigði, í þeim til-
gangi að stríða kerlingum sínunt."
Harmonikan var
hroðalegt verkfæri
Guðrún andaðist 1872, þá 72ja ára. Eftir
dauða hennar byggði Árni sér lítið kot rétt
fyrir ofan túnið á Syðri-Tjörnum. Var það
kallað Háagerði og bjó Árni þar í þurra-
búð það sem eftir var ævinnar.
Árna tók að leiðast einlífið og datt það
snjallræði í hug að leita til ekkju nokkurr-
ar sem eitt sinn hafði verið hjá honurn í
húsamennsku. Hún hét Ásdís Sigfúsdóttir
og var fimm árum cldri en hann. Eftir
nokkurt tilhugalíf tók Ásdís erindi Árna
vel og flutti að Háagerði vorið 1874. Hún
sá samt enga ástæðu ti að giftast honum,
sagði það geta orðið til að takmarka frelsi
hennar.
Sambúð Árna og Ásdísar var allgóð en
stundum flýði hún þó úr kotinu þegar
bölvið í karlinum keyrði fram úr hófi.
Kom hún aftur þegar hann hafði jafnað
sig.
Hjónin áttu nokkrar kindur en heyskap-
ur var lítill. Árni stundaði ýmsa aukavinnu
og spann meðal annars hrosshár á vetrum.
Þótti liann í meira lagi skapstyggur og orð-
Ijótur viö þá vinnu og þótti ýmist of lítið
eða of mikið berast honum af hrosshári. í
síðarnefnda tilvikinu tautaði hann: „Eg
held, að andsk. fólkið hérna á bæjunum
ætli blátt áfram að kæfa mig í helv. bölv.
hrosshári!"
Árni var einnig malari, hringjari og graf-
ari, auk þess sem hann skemmti með
harmonikuleik. Harmonikan hans var
hroðalegt verkfæri og var erfitt að greina
hvenær Árni var að spila danslög og hve-
nær sálma. Eitt sinn kom hann á bæ og
spilaði af miklum krafti. Ung stúlka á bæn-
um tók að lyftast af fjöri og dansa um
gólfið. Kom þá þungur vandlætingarsvipur
á Árna og mælti hann af mikilli alvöru:
„Ósköp er á þér, barn, að haga þér svona.
Þetta sem er Allt eins og blómstrið eina!"
Náði frá geirvörtum
niður að takmarkinu!
Frú Valgerður Þorsteinsdóttir, forstöðu-
kona Kvennaskólans á Syðra-Laugalandi,
var ákaflega siðavönd kona, vel menntuð
og hjálpsöm viö fátæka. Hafði Árni mikiö
saman við hana að sælda, hann malaði fyr-
ir frúna og gcröi ýmis smávik. Reyndi
hann að vanda málfar sitt í návist hennar
en ekki gekk það alltaf ýkja vel. Valgerður
bauð honum ávallt góögerðir og þótti
Árna óþarflega mikið fyrir sér haft. Ein-
hverju sinni hafði hann á orði að liann
liefði fcngið kaffi „og svo andsk. gott
brauð með því, að mér þótti það næstum
of gott til að láta það liggja í lielv. görnun-
um á mér!"
Valgcrður átti kött sem hún taldi af sið-
ferðisástæðum rétt að vana. Fékk hún
Árna til verksins en þegar hann ætlaði að
láta hcndur standa fram úr ermum sá hann
að eitthvað var bogið við högnann. Þarna
vantaði dálítið mikilvægt stykki og skýrði
hann frúnni frá því aö hann gæti ekki van-
að köttinn því þetta væri læða. Ekki vildi
Valgerður trúa þessum tíðindum og hélt
fast viö sitt allt þar til Árni þreif skepnuna
og glennti klofiö á henni frarnan í frúna
með óviðurkvæmilegum orðum.
Árni hældi sér stundum við frúna af torf-
lækningum stnum. Sagði hann henni m.a.
þessa sögu og reyndi hvað hann gat að
vanda málfar sitt:
„Hún Guðrún mín sáluga fékk einu
sinni þær óþolandi innanþrautir, að hún
bar ekki af sér. Sá eg þá, að eitthvað varð
til bragös að taka. Fór eg þá út á tún, risti
i snatri feiknarmikla vallhumalstorfu, bar
hana inn í baðstofu og sletti henni á kvið-
inn á henni. Þessi torfa náði ofan frá geir-
vörtum og niður aö... niður aö takmark-
inu. Svo tyllti eg torfunni með reiptagli og
lét Guðrúnu mína sofa mcð hana um nótt-
ina. En um morguninn var hún albata."
Galsafenginn á gamalsaldri
Galsinn í Árna var hinn sami þegar ellin
færðist yfir hann, en skiljanlega fór honum
aftur í líkamsburöum. Hann var orðinn
lotinn í herðum, alskeggjaður og með
mikinn, gráan hárlubba. Var hann gjarnan
mcð langa skotthúfu á höfði. Eitt sinn kom
hann í heimsókn að Syðri-Tjörnum. Nam
hann staðar í gættinni, tók af sér skotthúf-
una og fleygði henni inn á mitt baðstofu-
gólf. Síðan gekk hann inn, skældi sig allan
í framan, tók undir sig stökk og stóð á
höföi á húfunni. Og þótt hann væri kom-
inn yfir sjötugt tók hann sig stundum til og
lék listir sínar á baðstofubita.
Skömmu áður en Árni dó var honum
boðiö í brúðkaupsveislu. Þegar honum
bárust boðin var hann staddur suður á
Grýtu viö veggjahleðslu. Tók hann snöggt
viöbragö af fögnuði og ætlaði að steypa sér
kollhnís uppi á veggnum, en hrataði fram
af honum og kallaði unt leið: „Niður sté
hann til helvítis!" Kom hann ónotalega
niður. meiddist á fæti og gat ekki farið til
veislunnar. Þótti honum það hið versta
mál.
Árni dó í Háagerði 28. nóvember 1891
og er því öld liðin frá dauða hans. Að eigin
ósk var hann jarðaður í Munkaþverár-
kirkjugarði við hlið konu sinnar. Skömmu
fyrir andlátið hafði hann fært frú Valgerði
uppáhaldskött sinn. Kvaðst hann þá eiga
skammt eftir og vilja vita köttinn í góðra
manna höndum.
Þeir sem þekktu Árna fleygðu því á milli
sín að ekki væri prestinum vandalaust að
halda líkræðu yfir öðrum eins manni og
Árna í Háagerði, en þegar til kom þótti
ræðan með afbrigðum góð.
(Heimild: Jónas Rafnar: Eyfirskar sagnir, AB, 1977)