Dagur - 19.12.1991, Qupperneq 20

20 B - DAGUR - Fimmtudagur 19. desember 1991
Sídasti
fömmaduriim
- þáttur af Sveini Sveinssyni, Sveinka lagsmanni
Á þeim árum, er síðari heimsstyrjöldin var að búa um sig, sat þjóðskáldið
Davíð Stefánsson langdvölum að Hraunum í Fljótum í Skagafirði hjá frænda
sínum Guðmundi Davíðssyni bónda þar og vann að hinu merka riti sínu um
Sölva Helgason öðru nafni Sólon íslandus, eins hins sérstæðasta persónu-
leika og förumanns, sem verið hefur norðanlands - Austur-Skagfirðingur
og Fljótamaður í húð og hár. Meistari allra meistara - íslandspostuli og
andaheimsstórspekingur, eins og hann sjálfur orðaði sig, og sem best má
heyra af vísum tveim, sem hann sagður er hafa ort um sjálfan sig:
Þiggur prís af firðaflokk,
frægðum lýsir slyngum.
Sál ber vísa í sínum skrokk
Sólon íslendingur.
Og þessa:
Ég er gull og gersemi,
gimsteinn elskuríkur.
Ég er djásn og dýrmæti
drottni sjálfum Hkur.
En þau urðu örlög Sölva Helgasonar, að þau
beittu hann bitrum vopnum, slitu göt á lafa-
frakkann og reittu látúnshnappana úr vestinu
hans. Utslitið gamalmenni - þreyttur föru-
maður. - Sölvi Helgason kom undir kvöld að
Ysta-Hóli í Sléttuhlíð saddur lífdaga, lagðist
til hvíldar úti í guðsgrænni náttúrunni, lokaði
augunum og lagði upp í sína hinstu og nýju
langferð. Slík voru örlög förumannsins. Þeir
gleymast og týnast, því alvörusaga þeirra er
hvergi skráð.
Sveinn lagsmaðnr
Ef við fylgjumst með mannaferðum um aust-
anverðan Skagafjörð og þá nánar til tekið
Fljót, Sléttuhlíðina og Höfðaströnd á árunum
eftir 1920 og fram til ársins 1946, hefðum við
sjálfsagt veitt athygh aldurhnignum manni.
Það bar við að hann væri ríðandi, en oftast þó
gangandi á seinni árum, með stafprik að
styðjast við.
Ekki fór þessi ferðamaður alltaf alfaravegi,
heldur valdi sér þá leið, sem honum þótti best
henta í það og það skiptið. Ekki kom hann
nema á vissa bæi, sveigði af vegi við aðra,
sem hann vildi ekki koma á eða hitta fólk frá.
- Þessi maður hét Sveinn og var Sveinsson,
ættaður úr austustu sveit Skagafjarðar, þar
sem heitir Fljót. Sveitungar hans kölluðu
hann Svein lagsmann eða bara Sveinka lagsa.
Það má heita tilviljanakennt, að báðir þess-
ir menn er hér hafa verið nefndir, áttu það eitt
sameiginlegt auk förumennskunnar, að eiga
rætur sínar að rekja í austanverðan Skaga-
fjörð.
Sagnir af ýmsum förumönnum lifa enn á
vörum fólks, því þeir voru alla jafnan frá-
brugðnir öðru fólki, og því ekki gleymst eins
fljótt og flestir samtíðarmanna þeirra. - Að
vísu hefur sumra þessara förumanna verið
getið í bókum t.d. af Elinborgu Lárusdóttur í
ágætu riti er hún nefnir „Förumenn" og út
kom árið 1939, nú, og svo rit Davíðs „Sólon
íslandus" eins og áður er sagt. Þá mun vera
væntanleg í Skagafirðingabók ritgerð um
Svein lagsmann eftir Guðvin Gunnlaugsson,
ættaðan frá Illugastöðum í Flókadal síðar
kennara á Akureyri, sem hann nefnir „Síðasti
förumaðurinn í Skagafirði". - Einnig skrifaði
Hartmann Ásgrímsson, fyrrum kaupmaður á
Kólkuósi, minningargrein um Svein í blaðið
íslending, að honum látnum, en Hartmann
mun hafa verið einn þeirra manna, sem hann
umgekkst með þakklæti. Einhverja peninga
hafði Sveinn ávallt með sér á flakkinu, og var
haft eftir Hartmanni, að hann hafi oftast boð-
ið greiðslu fyrir gistingu og dvöl á bæjum. En
hvað sem því líður bar Sveinn ávallt á sér
buddu - vafða í druslur og bundið vel um.
Hann sagði fólki að Hartmann í Kolkuósi
geymdi peningana sína fyrir sig, hvað sem
hæft hefur verið í því.
Eitthvað mun Sveinn hafa verið við vinnu
öðru hverju, að vorinu til, á sumum lausa-
mennskuárum sínum og fengið þá greiðslu
fyrir. Guðvin Gunnlaugsson segist muna, að
hann hafi oft gripið í verk hjá foreldrum sínum
- stungið upp matjurtagarð og tekið í ullar-
kamba á vetrum fyrir móður sína frekar en
sitja auðum höndum.
Förumaður í aldaríjórðung
Sveinn lagsmaður mun hafa haldið uppi föru-
mannslífi í Skagafirði um aldarfjórðungsskeið,
og hefi ég í erindi þessu stuðst við frásagnir
samtíðarmanna hans og prentaðar heimildir,
sérstaklega skal getið samantekt Guðvins
Gunnlaugssonar, sem áður var nefnd.
Sveinn Sveinsson, eða Sveinki lagsi, er svo
var kallaður, var sonur Sveins Halldórssonar
frá Tungu í Fljótum og seinni konu hans
Rannveigar Jónsdóttir frá Hróarsdal í Hegra-
nesþingi. Samkvæmt prestsþjónustubók
Barðsprestakalls, er hann fæddur 22. ágúst
1857, en fæðingarstaðar ekki getið. Hartmann
i Kolkuósi segir hann fæddan í Mælifelli í
Gönguskörðum, en Guðvin telur hann fædd-
an að Veðramóti. Kirkjubækur frá þessum
tíma hafa brunnið, og því nokkuð á reiki um
þetta atriði, enda skiptir það ekki sköpum.
Sveinn er talinn til heimilis hjá foreldrum sín-
um allt til árs 1874, þá 17 ára, og fermdur er
hann frá Ökrum í Haganeshreppi - í Barðs-
kirkju af sr. Jóni Norðmann, með vitnisburði
„Les sæmilega - hegðun sæmileg".
Orðhvatur og málugur
Um aldur Sveins á þessu tímabili virðist þó
allt vera á reiki, því sjálfur segist hann hafa
verið 12 ára á Ökrum, en séra Jón Norðmann
drukknaði í Hópsvatni árið 1877, og átti
Sveinn að hafa verið tvítugur það ár. Annars
vildi hann sem minnst tala um aldur sinn og
var honum meinilla við, þegar að var spurður
og sneri þá oftast nær útúr.
En þá vaknar þessi spurning: Hvernig stóð
á því, að þessi kynlegi kvistur fjölskyldu sinn-
ar gerðist innhverfur - einrænn og fór að
mestu einförum? Hann var á sumum sviðum
ekki illa gefinn; kunni fjöldann allan af rímum
og lausavísum, var oft hnyttinn í frásögnum
og sagði sæmilega vel frá. Lét engan eiga hjá
sér í kappræðum og hlífði þá engum og var
ótrúlega fundvís á snögga bletti - harðskeytt-
ur og óvæginn. Orðhvatur þótti Sveinn og
málugur.
Sagt er að Sölva Helgasyni hafi þótt nóg um
talanda hans og er honum eignuð þessi vísa:
Um Sveinka lagsa segja má
sálarlausi raftur.
Skrokknum lafir ekkert á
utan tómur kjaftur.
s
I draumaheimi
Til uppbótar því, sem vantaði í Svein, þá bætti
hann sér það upp með því, sem ekki var raun-
verulegt nema að litlu leyti. Þar var hann hinn
stóri karl, sem var frjáls og engum háður, -
þurfti ekki að lúta boðum eða bönnum -
„þessara kúða“ eins og hann orðaði það.
Óvíða var hann aufúsugestur, þó að ýmsir
sæu aumur á og skytu yfir hann skjólshúsi
tíma og tíma, enda var hann fremur umtalsill-
ur. Þeir voru færri, sem komust hjá alls konar
hnjóðsyrðum af þeim, sem hann hafði kynni
af. Þó voru undantekningar frá þessu, og var
þar á meðal t.d. fólkið á Reykjarhóli - Þrastar-
stöðum og Hólakoti - Hartmann kaupmaður á
Kolkuósi og Tómas Jónasson kaupfélagsstjóri
á Hofsósi, en þó Sveinn væri oft vanþakklátur,
fyrir það sem fólk vildi vel við hann gera, þá
kunni hann líka að meta velvilja í sinn garð,
þó stundum væri á því brestur.
Hvergi skráður í bækur
Sveinn var heldur lítill vexti, en snaggaraleg-
ur og léttur á fæti fram á gamals aldur. Hann
var frekar grannholda - mjóleitur í andliti,
nefið beint og augun lágu nokkuð djúpt, grá
að lit. Hann horfði ógjarnan beint framan í þá,
sem hann talaði við, en skáskaut þá augunum
öðru hverju á viðmælanda sinn. Hann var
beinn í baki og bar sig vel og var hreinlegur af
förumanni að vera.
Þegar að því kom, að foreldrar Sveins fluttu
úr Fljótunum varð hann þar eftir og réðst þá
til vinnumennsku hjá maddömu Katrínu
ekkju séra Jóns Norðmanns, sem þá rak
búskap sinn í Langhúsum, og tolldi Sveinn
þar í tvö ár. Þaðan var ferðinni heitið að Mó-
skógum og var Sveinn sagður þar vinnumað-
ur í eitt ár. Vistaðist hann þá að Ysta-Mói til
Árna Þorleifssonar, sem kallaður var „hinn
ríki“, og þaðan fór hann svo aftur til gömlu
prestsekkjunnar að Langhúsum, en þar
ílengdist hann ekki nema árið.
Svona flæktist Sveinn um Haganeshrepp og
Sléttuhlíð um árabil en var hvergi skráður.
Hartmann í Kolkuósi segir, að Sveinn hafi
hvergi verið skráður í bækur eftir að hann var
sextugur, hann hafi ekki hugsað fyrir því að
láta skrá sig - enda þegar hann vissi af því að
manntal var tekið, hafi hann forðað sér
snemma morguns þaðan, sem hann gisti nótt-
ina áður, og kom ekki til bæja fyrir en allt var
um garð gengið. Talið var að hann vildi með
því losna við allar óþægilegar spurningar og
hnýsni um hagi sína, heimilisfang, fæðingar-
dag og ár og annað þess háttar.
Finu sinni undir
læknishendi
Sveini mun ekki hafa verið kvillasamt um
dagana, þó mun það hafa verið árið 1932 eða
1933 að hann í fyrsta skipti á ævinni varð að
leita til læknis vegna fingurmeins, sem blóð-
eitrun var komin í. Þá var læknir á Hofsósi Páll
Sigurðsson og varð hann að skera fyrir mein-
ið. Þá var ekki talað um að svæfa eða deyfa.
Þó sárt væri sagði Sveinn: „Haltu áfram -
haltu áfram". - Á meðan hann varð að vera
undir læknishendi hélt hann til hjá Tómasi
Jónassyni kaupfélagsstjóra á Hofsósi og hef-
ur hann notið þar góðrar aðhlynningar því
bæði voru þau hjón hjálpsöm og gestrisin. En
morguninn eftir að læknirinn sagði honum að
nú þyrfti hann ekki lengur að vera undir sinni
hendi, brá Sveinn skjótt við og var allur á bak
Önnur í svipuðum dúr - ófeðruð:
Allt hvað hraðast út drífur,
argur skelh-kjaftur.
Er til skaða sérvitur
Sveinn lagsmaður kallaður.
Fimmtudagur 19. desember 1991 - DAGUR - B 21
og burt úr húsi kaupfélagsstjórans - fyrir
fótaferðartíma. Ekki gat fólk hugsað sér neina
skýringu á þessu hátterni hans, að kveðja
ekki þetta velgerðarfólk sitt, því um greiðslu-
kvöð frá þess hendi hefði aldrei verið að ræða,
svo ekki þurfti hann að forðast það þess
BbfiÐ •- y, j >t :j t
vegna.
Sérkennileg tilsvor
Margar sögur voru sagðar af sérkennilegheit-
um - tilsvörum og orðfari Sveins. Eitt sinn í
æsku sinni lenti hann í tuski við jafnaldra
sinn, lítið eitt eldri. Beið Sveinn lægri hlut í
þeirri viðureign, en þá varð honum að orði:
„Bíddu bara rólegur lagsi, þar til við verðum
jafngamlir, og þá skulum við sjá hvor betur
hefur."
Eitt sinn kom hann á bæ og var þá heims-
styrjöldinni 1914-1918 nýlega lokið. Er hann
hafði heilsað segir hann: „Gott er nú blessað
veðrið, og ekki er nú mannadauðinn. En
þokkalegt væri samt að sjá þá alla á sléttum
velli er fallið hafa í stríðinu."
Ekki sá ég Svein lagsmann utan einu sinni,
að hann átti leið um Haganesvík - það mun
hafa verið árið 1939 eða 1940. Kom hann til
mín, þar sem ég var að starfi í kaupfélaginu,
spurði mig hver maðurinn væri og sagðist
bera mér kveðju frá Tómasi á Hofsósi og vera
á leið til Siglufjarðar. Þegar hann hafði kvatt
mig og ég búinn að vita hver maðurinn var,
því ekki sagði hann til nafns, snaraðist ég á
eftir honum, vildi bjóða honum heim upp á
kaffisopa, en það var ekki drægt, sagðist eng-
an tíma hafa, yrði að ná háttum. „En ég skal
skila kveðju til hennar Steinunnar mömmu
þinnar og Sigríðar, ég þekki allt það fólk,
Schramsfólkið." Þetta stóð, sem stafur á bók
hjá gamla manninum, hann hitti þær systur,
gisti og fór daginn eftir yfir Siglufjarðarskarð
um Fljótin og yfir Lágheiði til Ólafsfjarðar.
Ellin sækir að
Ég hafði þó nokkuð heyrt talað um þennan
förumann, Sveinka lagsmann, og þegar hér er
komið sögu er ellin farin að sækja að, en samt
lagði hann ekki niður förumennskuna og hélt
ótruður áfram að fara á milli kunningja sinna,
þó dagleiðirnar yrðu styttri og hægar farið
yfir. Ég sá Sveinka lagsmann ekki aftur, eftir
þennan fund okkar í Haganesvík, en mér er
hann enn hugstæður og í fersku minni, eftir
rúm 40 ár.
Guðvin Gunnlaugsson segir frá því, að
hann hafi séð Svein úti í Fljótum, síðasta
sumarið sem hann lifði og var hann þá 89 ára
gamall, furðu hress, en sýnilega orðinn
óstyrkur í gangi - heyrn og sjón farið að
hraka. Sjálfur taldi hann sig vera færan í flest-
an sjó, en átti þó ekki nema tvo mánuði ólif-
aða.
„Villtur fugl
sem enginn ann“
Sveinn Sveinsson, Skagfirðingur, dó fyrsta
vetrardagskvöldið 1946. Hann varð úti - einn
á ferð á milli bæja.
Hartmann Ásgrímsson, kaupmaður á Kolku-
ósi, skrifaði minningargrein um hann í blaðið
íslending og sýnir það best, það hugarþel
sem Hartmann hefur borið til þessa einstæða
manns, sem var, eins og Davíð Stefánsson
kemst að orði á einum stað „Villtur fugl, sem
enginn ann - og aldrei sína gleði fann. “
í grein sinni segir Hartmann, að aðfaranótt
fyrsta vetrardags 19. október 1946 hafi
Sveinn gist í Viðvíkursveit, trúlega hjá Hjart-
manni sjálfum, sem var þá fluttur úr Kolkuósi
að Ásgarði, er áður hét Langhús. Sveinn fór
þaðan með bíl út í Hofshrepp, 8-9 kílómetra
leið, sennilega í Óslandshlíð norðarlega, en
þaðan gangandi til Hofsóss. Þar mun hann
hafa stansað eitthvað. Hann fór þaðan milli 4
og 5 og trúlega hefur hann ætlað upp að
Þrastarstöðum. Jóna Friðbjarnardóttir, dóttir
hjónanna þar, var stödd á Hofsósi þennan
dag og hugðist bíða eftir Sigríði móður sinni,
sem ætlaði að koma frá Akureyri. Sat Jóna að
kaffidrykkju að Árbakka, skammt innan við
Hofsós. Segir þá einhver við hana: „Nú eru
þið að fá heimsókn á Þrastarstöðum." Sér hún
þá Svein staulast hægt upp sneiðinginn norð-
an við ána, en á Þrastarstöðum hafði hann oft
átt athvarf og dvalist timum saman. Sigríður
kom svo seint um kvöldið frá Akureyri til
Hofsóss og gistu þær mæðgur þar um nóttina.
Lífsneistinn sloknar
Gamli förumaðurinn fetar hægum skrefum
áfram, og þó að seint gangi, smástyttist leið-
in. Tiltölulega skammt upp af Hofsósi eru
bæirnir Þrastarstaðir og Hólakot og stutt á
milli. Gömlu augun eru sljó og sjá illa. Jörð er
alauð - fæturnir stirðir og þreyttir. Ekki þarf
nema mishæð til, að gamli maðurinn missi
fótanna og falli. Enginn veit hvað gerðist
skammt frá túngarðinum á Hólakoti að kvöldi
þessa fyrsta vetrardags 1946. Örskammt frá
birtu og hlýju heimilanna liggur gamli föru-
maðurinn einn og ósjálfbjarga.
Lífsneistinn veiki er slökktur. Sveinn lags-
maður er ekki lengur í tölu lifenda - hann er
dáinn.
Morguninn eftir héldu þær Þrastarstaða-
mæðgur frá Hofsósi. Þegar þær nálguðust
Hólakot sáu þær mann liggjandi á grúfu í
smáskurði, skóflustungu að dýpt, og var vatn
í. Sveinn gamli hafði hrasað í rökkrinu og lent
í skurðinum. Andlitið var að mestu niðri í
vatninu - hann hafði drukknað.
Líkið var flutt að heimili þeirra hjóna Sigríð-
ar og Friðbjörns á Þrastarstöðum og sáu þau
um útförina að öllu leyti. Þar var húskveðja
haldin og rausnarlegar veitingar fram bornar,
eins og þeirra hjóna var von og vísa.
Prófasturinn séra Guðbrandur Björnsson
jarðsöng að Hofi á Höfðaströnd. Prófastur gat
þess að með Sveini væri ekki aðeins genginn
síðasti förumaður í Skagafirði - heldur og á
öllu íslandi.
Eltirmæli
Einn mann veit ég þekkt hafi Sveinka lagsa
og það kannski betur en margur vissi. Sveinn
hafði æði oft komið á heimili foreldra hans að
Reykjarhóli í Haganeshreppi, en það var
Ásmundur Eiríksson fyrrverandi forstöðu-
maður Fíladelfíusafnaðarins, sem nú er
látinn. Hann orti þessi eftirmæli um föru-
manninn Svein Sveinsson, Skagfirðing, er
hann frétti lát hans:
Sá ég hann margoft síðla og árla á degi.
Svalbrynju luktan fara og koma í hlað.
Ýmist á hörðum eða gljúpum vegi
útlagasporín gekk hann - sitt á hvað.
Engum á jörðu eið né skyldur sór hann.
Ovörum kom hann, þannig líka fór hann.
Drótt gleðst í ranni, arinbirtu-ylur
unaðinn sældar, ljós á hverrí brík.
Einn er á götu, sorg við sefann þylur,
sárkuldi vetrar næðir gisna flík.
Þó er það kaldast þelið „heims við skjáinn “
það er hin mikla, - breiða jökulsáin.
í kvöld er sem eitthvað klökkni dýpst í hjarta,
klökknar við sálin, ævirúnum þrengd.
Sér hann í anda sveininn lokkabjarta:
Sjálfan sig barn á fjarrí öldulengd.
Miskunn er rík við móðurkné og arma,
móða af tárum leggst um öldungs hvarma.
Barn þráir verða, barn í annað sinni,
brotsjóum gleyma, fyrírgefa allt.
Talar við Guð sinn nú frá innsta inni,
ákallar Hann, en augað grætur - grætur.
Götuna finna ei lengur dofnir fætur.
Sól skin á götu, sól á vinaþingum...
Sjá; - þar er lík i vegarræsi yst,
ísfjötrum reifað - ísar allt í kringum,
útlagans fangamark í klakann ríst:
Fár mjög að vinum - fannir lífsins tróð hann,
frosinn þá lifði - einn á hjami stóð hann.
Langförull grýttrar leiðar varstu á jörðu,
lifið þér skenkti pílagrímsins staf.
Hirtir þú litt um fjöldans veg og vörðu,
valdir þér sjálfur leið um fannaskaf.
Síst, hér í veröld sólar gekkstu veginn;
samþegn og vinur - Guðs fríð hinum megin.
Bjöm Dúason, Ólafsfirði,
skráði.