Dagur - 08.07.1995, Blaðsíða 12

12 - DAGUR - Laugardagur 8. júlí 1995
PÝRARÍKI Í5LANDS
SICURÐURÆGISSON
Hvítmávur
(Larus hyperboreus)
Fuglar 62. þáttur
Hvítmávurinn er af ættbálki
strandfugla (fjörunga), en tilheyrir
þaðan ætt máva. Þeir eru mjög al-
gengir um allan heim og eru til af
þeim um 45 tegundir. Ættin er
m.a. þekkt fyrir sundfitjar og
langa og mjóa vængi, og yfirleitt
eru kynþroska fuglar auk þess
með hvítan búk.
Hér á landi verpa einungis 7
tegundir máva. Auk hvítmávs eru
það svartbakur, silfurmávur, síla-
mávur, stormmávur, hettumávur
og loks rita. Attunda tegundin,
bjartmávurinn, sem er mjög al-
gengur við Islandsstrendur á vetr-
um, cinkum norðan- og vestan-
lands (og sláandi líkur hvítmávi
að sjá í fullorðinsbúningi, og enda
hér áður fyrr nefndur „litli hvít-
mávur“, til aðgreiningar frá hinum
eiginlega, eóa „stóra hvítmávi“),
en kemur annars frá S- og SV-
Grænlandi, hefur ekki ennþá reynt
varp hér, að því er menn telja.
Hvítmávurinn er næst stærsta
mávategund landsins. Hann er 62-
68 sm á lengd, um 1450 g á þyngd
að meðaltali (kvenfuglar um 1300
g, karlfuglar um 1600 g) og með
150-165 sm vænghaf.
Þetta er fremur luralegur og
þunglamalegur fugl, ekki ósvipað-
ur svartbak í öllum hreyfingum.
I varpbúningi er bak hvítmávs-
ins ákaflega fölgrátt, sem og mest-
ur hluti vængja að ofanverðu, en
fuglinn að öðru leyti drifhvítur á
búk (og þar með eru taldar hand-
flugfjaðrir (vængbroddar), en það
er einmitt eitt helsta greiningar-
einkennið, því enginn annar máv-
ur hérlendis cr þannig búinn,
nema áðurnefndur bjartmávur).
Fætur eru bleikholdlitir, nef gult,
með rauðum bletti framarlega á
neóri skolti. Augu sömuleiðis gul,
og augnhringur ljósgulur (annað
greiningareinkenni; bjartmávur er
með rauðleitan augnhring).
Litarmunur kynja er enginn.
Hvítmávurinn er arktískur fugl,
þ.e.a.s. hánorrænn, og um þrjár
deilitegundir að ræöa: Larus hy-
perboreus barrovianus er í Alaska,
að norðvesturhluta Mackenzie-
fljóts í N-Ameríku; Larus hyper-
boreus hyperboreus tekur þar vió
og er með útbreiöslu yfir í Evrasíu
(þ.m.t. á íslandi), alla leið að Taí-
mýrskaga í A-Síberíu; og Larus
hyperboreus pallidissimus er svo
þaðan og yfir á Chukotskískaga,
Saint Matthew-eyjar og Probilof-
eyjar.
Nú á tímum verpir hvítmávur
nær eingöngu við Breiðafjörð og á
Vestfjörðum (er munu vera syðstu
vörp tegundarinnar í Evrópu), en
fuglinn var útbreiddari hér áður
fyrr.
A varptíma, sem og utan, er
hvítmávurinn félagslyndur. Rödd-
in er ekki ólík og hjá svartbaki, en
þó skrækari.
Varpið hefst seinni part maí-
mánaðar, og er hreiðrið - sem
aldrei er langt frá sjó, en oftast í
grasi vöxnum hamrahlíðum,
sjaldnar í eyjum - ekki ósvipað og
gerist hjá öörum mávum, óvönduð
karfa á jörðu, fóðruð innan með
sinu og mosa. Eggin eru yfirleitt 3
talsins, ólífugræn, steingrá eða
brúnleit í grunninn, sett dekkri
blettum og flikrum. Utungun tekur
um 28 daga og sjá bæði kyn um
ásetuna og síðar líka um umönnun
unganna, uns þeir verða fleygir,
45-50 daga gamlir. Og það gerist
hér, eins og reyndar hjá öllum
mávum, að nýfleygir ungamir eru
mjög ólíkir foreldrunum í útliti:
ljósbrúnflikróttir um og yfir, meö
bleiklitt nef, svart í oddinn. A 2.
ári virðast þeir orðnir alhvítir, en
það er vegna ákveðins slits á ung-
fuglabúningnum. Fjögurra ára
gamlir (eins og aðrir stórir mávar)
eru þeir komnir í endanlegan bún-
ing fullorðinna.
Islenski hvítmávurinn er talinn
lifa á mun náttúrulegri fæóu en
t.d. svartbakurinn og sílamávur,
þ.e.a.s. vera mun fátíðari á rusla-
haugum en þeir frændur hans. Og
ekki vera eins mikill eggja- og
ungaræningi heldur. Hins vegar
kann hann vel að meta fiskúrgang
og oftar en ekki er leitað í fjöruna
í ýmis lindýr og krabbadýr.
Erlendis fara hins vegar ljótar
sögur af ránum þessa mávs, og er
hann sagður ekki minni böðull en
svartbakurinn.
Um ferðir íslenskra hvítmáva
er lítið vitað. Talið er sennilegt að
þeir haldi sig að mestu innanlands
við sjóinn á veturna (nema
kannski ungfuglamir) og að í hóp
þeirra bætist eitthvað af hvítmáv-
um frá norðlægari varpstöðvum
(t.d. frá Svalbarða), til aó dvelja
hér í myrkasta skammdeginu.
Hvítmávur og silfurmávur hafa
kynblandast töluvert, og þá eink-
um hér á landi. Er nú svo komið,
að verulegur hluti íslenska hvít-
mávsstofnsins er talinn bera vott
um þessa íblöndun silfurmávs og
öfugt. Og þar eð lítið hefur orðið
vart þessara kynblendinga erlend-
is, styður það ofannefnt, að ís-
lensku fuglamir haldi sig að mestu
hér árið um kring.
Þegar svo bjartmávurinn er á
sama tíma kominn í hóp með
þessum frænda sínum, getur verió
mjög erfitt að greina á milli teg-
undanna. Og ekki bætir það úr
skák, að þrátt fyrir að bjartmávur
eigi samkvæmt reglunni aö vera
minni en hvítmávur (52-60 sm á
lengd, og með 140-150 sm væng-
haf; sjá hér að ofan um stærð hvít-
mávs) og allur fíngerðari, þá er
stærðarmunurinn í rauninni ekki
meiri en svo, að lítill hvítmávur er
ekki óáþekkur stórum bjartmáv.
Hvítmávur var fyrrum nytja-
fugl hér á landi og voru ungar
hans töluvert veiddir. Kjötið var
ýmist boróað nýtt, reykt eða salt-
að. En nú á tímum láta menn sér
nægja að krækja í egg hans, ein-
staka sinnum.
Um stærð íslenska hvítmávs-
stofnsins er lítið vitað, en árið
1982 nefndi Agnar Ingólfsson, líf-
fræðingur, á prenti, að e.t.v. væri
ekki fjarri lagi að nefna töluna
10.000 (þ.e.a.s. verpandi pör) í því
sambandi, en gat þess jafnframt
að hér gæti skeikað ákaflega
miklu til eða frá. Og við þetta
bættust svo geldfuglar, sem gætu
verið allt að því jafnmargir, a.m.k.
síðsumars.
Elsti hvítmávur, sem ég á
heimildir um, varð rúmlega 21 árs
gamall.
Kynþroska hvítmávur að vetrarlagi.
(Alan Richards: Seabirds of the Northem Hemisphere. 1990.)
Sigurður gefiir út Prestavísur
Sr. Sigurður Guðmundsson, vígsiubiskup, hefur safnað prestavísum, vísum
eftir presta og um presta, í áratugi.
sem hefur að geyma vísur eftir
og um presta. Séra Sigurður
Guðmundsson, vígslubiskup,
sem nú er búsettur á Akureyri,
tók saman efni bókarinnar og
gefur hana út. Bókin sem er 152
blaðstður að stærð, er unnin í
POB á Akureyri.
I formála bókarinnar segir sr.
Siguróur:
„I rúmlega hálfa öld hefi ég
safnaó vísum, aóallega um og eftir
presta. Þetta er orðið mikið safn
og þar kennir margra grasa. í
þessari litlu bók er dálítið sýnis-
hom af kveóskapnum. Margar
vísnanna eru vel kveðnar og
snjallar, þótt höfundar þeirra telji
þær ekki til skáldskapar. Þær eru
miklu fremur dægurflugur til þess
gerðar að fanga stemningu andar-
taksins. Hinar bestu munu lifa
vegna veróleika sinna.
Eg hef þann háttinn á að skýra
frá tilefni hverrar vísu eftir því
sem unnt er. Höfundar eru margir
og vísur sumra þeirra geymi ég í
eiginhandarriti. Þá get ég farið eft-
ir fyrstu gerð. Langflestar hafa
vísumar orðió til á prestastefnum,
kirkjuþingum og öðrum presta-
samkomum. Mér fannst viö hæfi
að taka með nokkrar gamlar fer-
skeytlur sem eiga vel heima í
bland við yngri kveóskap.“
Séra Sigurður Guómundsson
sagði í samtali við Dag að hann
hafi byrjað að safna prestavísum
strax þegar hann var í guðfræói-
námi um 1940. „Ég hefði raunar
getað gefió út tvær bækur, þetta er
aðeins brot af því sem hef safn-
að,“ sagði hann og brosti. Sigurð-
ur segist hafa í flestum tilfellum
skráð þessar vísur um leið og þær
hafa orðið til, en eins og fram
kemur í formálanum hafa margar
vísnanna oróið til á prestastefnum
og kirkjuþingum.
Margir höfundar eiga vísur í
Prestavísum, en þrír höfundar hafa
þó greinilega verið iðnastir við
kolann; séra Hjálmar Jónsson, al-
þingismaður á Sauðárkróki, sr.
Jón Einarsson í Saurbæ og sr.
Helgi Sveinsson í Hveragerði sem
nú er látinn.
Söfnun prestavísna er tóm-
stundagaman sr. Sigurðar, en hann
kemur víða við í þeim efnum.
Hann safnar ljóóabókum og á eitt
merkilegasta ljóðabókasafn hér á
landi og auk þess á sr. Sigurður
fágætt kirkjumyndasafn, en þar er
að finna myndir af öllum kirkjum
á íslandi.
Eins og áöur segir gefur sr.
Sigurður bókina út sjálfur. Hann
segir þetta auðvitað vera dýrt fyr-
irtæki, en hann segist vonast til
þess að selja upp í kostnað. Bókin
er til sölu hjá sr. Sigurði á Akur-
eyri og einnig fæst hún í bókabúð-
um.
Þessi nýja Ijóðabók er að von-
um bráðskemmtileg. Til gamans
birtum við hér nokkrar prestavísur
úr bókinni og skýringar Sigurðar
við þær:
Sjaldgæft furðuverk
Sr. Þórir Jökull Þorsteinsson á
Grenjaðarstað, nú á Selfossi, var
að kynna ræðumann á aðventu-
kvöldi á Húsavík. Sagði hann
manninn vera af Laxamýrarkyni.
Auk annarra kosta væri hann vel
læróur í Lúther og talaði manna-
mál í ofanálag, væri greinilega
merkur kennimaöur.
Hreiðari Karlssyni kaupfélags-
stjóra (fyrrv. kaupfélagsstjóri KÞ
á Húsavík - innsk. blaðamanns)
varð þá þetta að orði:
Oft er gottfyrir sœrða sál
að sœkja í skjól þess háa og sterka.
En preslur sem talar mannamál
er meðal sjaldgæfra furðuverka.
Þolinmóður sr. Birgir
Eftir söngmót Sambands karla-
kóra á Norðurlandi, svonefnt
Heklumót, var efnt til samsætis í
Sjallanum á Akureyri. Lengi var
beðið eftir matnum og urðu menn
óþolinmóðir.
- Ja, þetta þætti ekki gott á
Skörðugili, sagói Dúddi bóndi. Sr.
Birgir Snæbjömsson veislustjóri
baó menn að vera þolinmóða og
vitnaði m.a. til meðgöngu kvenna.
Þá sagði Pálmi Runólfsson í
Hjarðarhaga í Skagafirði:
Hvenar kentur súpan, Guð minn góður?
gamlir söngvabrceður aumir híma.
Séra Birgir bíður þolinmóður,
barnið fœðist eftir vissan tíma.
Ajatollah, Óli Skúl
Árið 1980 var sr. Ólafur Skúlason
formaóur Prestafélags Islands.
Hann stjórnaöi fundum rösklega
að vanda.
Sr. Hjálmar Jónsson á Sauðár-
króki orti þann 23. júní:
Uppskátt varð um prestsins púl
sem prýði geðsins rýrir.
Ajatollah, Óli Skúl,
aðalfundi stýrir.
Óhreint í Eyjafjarðarsveit
Sr. Hannesi Blandon á Laugalandi
hafði fatast skýrslugeró til Hag-
stofunnar. Hann sendi leiðrétt-
ingu, en ennþá vantaði á að rétt
væri með farið. Hafði hann auð-
kennt bréfið - umslagið - með
„Drottins smurði í Grundarþing-
um.“
Bréf kom frá Hagstofunni með
þessari vísu:
Ýmislegt ég um hef spurt
og enn er margt á reiki.
Embcettið er illa smurt
og óhreint þar á krciki.
Prestar á steinaldarstigi
Þegar ný handbók presta kom út á
prestastefnu 1981 og boðaði ýms-
ar breytingar, voru nokkrir sem
gagnrýndu og lýstu óánægju sinni.
Margir voru þó ánægðir með bók-
ina.
Sr. Hjálmar Jónsson kvaó:
Hrœðast nú margir íhelgasta vígi,
handbók, sálmvers og lag.
Enn eru til á steinaldarstigi
starfandi prestar í dag.
óþh