Þjóðviljinn - 01.05.1965, Blaðsíða 9

Laugardagur 1. maí 1965
ÞJÓÐVILIINN
SlÐA 9
Jónas Jónsson frá Hríflu áttræður
Ég kynntist ekki Jónasi
Jónssyni frá Hriflu persónulega
fyrr en hann var orðinn sjö-
tugur að aldri. Þá var fífill
hans fölnaður á sviði stjóm-
mála. Hann stóð ekki lengur
í köldu skini sviðstjósanna,
hafði dregið sig í hlé í sæti sitt
í áhorfendastúkunni.
Saga mannanna er líkust leik-
húsi. Þeir semja sjálfir leik-
ritið — mæla það jafnvel oft
af munni fram — leika sjálfir
öll hlutverkin og eru áhorfend-
ur þess í þokkabót. Oft fer þá
svo, að sá sem lengi hefur far-
ið með stjömuhlutverk í leikn-
um kann illa við sig í áhorf-
endasætinu, unir ekki hlut-
skipti hins kalda dimma hnatt-
ar. En slík eru impia fata allr-
ar skapaðrar skepnu í mann-
heimi.
1 þau tíu ár sem ég hef þekkt
Jónas Jónsson hef ég aldrei
orðið þess var, að hann harm-
aði sitt áhorfendahlutskipti f
hinu stóra þjóðleikhúsi vor
allra, íslenzkri sögu. Ég hef
hann jafnvel stundum grunað-
an um að hafa gaman af þvf
þægilega ábyrgðarleysi, sem er
sérréttur stúku og áhorfenda-
palls. Jónas Jónsson situr dag
hvem og horfir á leik gamalla
andstæðinga og skoðanabræðra
þar sem þeir ganga fram á
fomum fjölum hússins, hver
með þá grimu, er hlutverki
hans hæfir — hina tragísku og
hina kómísku og þá grímu, sem
mörkuð er dráttum fáránleik-
ans. Gamli maðurinn í áhorf-
endasætinu þekkir þennan
sviðsheim út í yztu æsar, getur
botnað hverja hálfkveðna vísu,
sem þar er mælt af munni
fram, kann hverja leikbrellu
og glottir kalt, jafnt að ungum
stamandi viðvaningum oggöml-
um goðunum, sem kennt er að
geifla á saltinu.
Kannski er það happ mitt,
að ég kynntist ekki Jónasi
Jónssyni fyrr en hann hafði
tekið sér sæti í áhorfendastúku
hússins. Ég held að ég hafi
kynnzt manninum Jónasi Jóns-
syni betur fyrir þá sök, að ég
hafði ekki persónuleg kynni af
stjómmálamanninum Jónasi
Jónssyni. En kynni mín af
manninum hafa orðið mérmjög
ánægjurík. Oft hef ég furðað
mig á því, hve fast Jónas Jóns-
son lifir með samtíð sinni á
gamals aldri, hve fátt sleppur
undan athygli hans. Já, hann
nýtur enn sjónleiksins með
öllum skynfærum eins og ó-
spilltur sveitapiltur sem kemur
í leikhús í fyrsta skipti á æv-
inni. Og um leið og ég þakka
Jónasi Jónssyni fyrir tíu ára
persónuleg kynni og góðvild í
minn garð vil ég bera fram þá
afmælisósk að mega sjá hann
enn um mörg ár f sínu kyrr- ■
láta sæti horfandi á sjónleik-
inn, sem svo langt á til loka-
þáttar.
Lifðu heill!
Sverrir Kristjánsson.
*
í dag, 1. maí, hefur Jónas
frá Hriflu fyllt hinn áttunda
tug ævi sinnar.
En líklega er ekki nema
hálfur fimmti áratugur síðan
ég, er þessar línur rita, fór
að veita honum athygli og dá
hann úr fjarlægð. Mér er það
minnisstæðast frá þessum
fyrstu árum er ég las ritgerðir
Jónasar í tímariti kaupfélag-
anna og Tímanum, hve honum
var innilega uppsigað við í-
haldið og kaupmennina. Hon-
um tókst einhvem veginn að
gera íhaldið, þetta gamla, góða
sauðfróma íhald, svo hlægilegt
að mann langaði næstum til
að vorkenna þvL Samverjaeðl-
ið var þó ekki svo ofarlega í
mér, að ég vorkenndi íhaldinu
húðstrokur Jónasar. Þvert á
móti fékk ég mestu skömm á
íhaldinu, og sú skoðun mín
hefur ekki breytzt fram á
þennan dag. En ég er síður en
svo nokkurt einsdæmi, hváð
þetta snertir. Jónas gerði í-
haldshugtakið svo óvinsælthér
á landi, að enginn vill framar
við það kannast, en blaða-
menn og stjórnmálaforingjar
nota það siem skammaryrði
hverir um aðra, þegar mikið
liggur við. Sjálfur íhaldsflokk-
<S>
Eimreiðin sjötug
TÍMARIT
Eitt elzta tímarit landsins,
Eimreiðin, á sjötugsafmæli um
þessar mundir. Það var stofn-
að í Kaupmannahöfn 1895.
1 nýútkomnu afmælishefti
ritsins rekur núverandi rit-
stjóri, Ingólfur Kristjánsson,
aðdraganda að stofnun þess
og rekur helztu atriði úr sögu
Eimreiðarinnar. Árið 1892
hófst Nafnlausa félagið svo-
nefnda handa um undirbún-
ing að stofnun tímarits og
safnaði eitt þúsund krónum
í stofnfé, en það varð ekki
fyrr en í janúar 1895 að Val-
týr Guðmundsson og fleiri
sendu út boðsbréf um áskrif-
endasöfnun. Þar er lögð á-
herzla á það, að tímiritið eigi
að vera víðfeðmara og alþýð-
legra en þau tímarit íslenzk
er þá komu út, flytja jafnt
skáldskap sem leiðbeinandi
ritdóma, greinar um þýðing-
armikil þmdsmál sem skemmt-
andi fróðleiksefni. Valtýr
Guðmundsson var frá upp-
hafi ritstjóri og allt til 1917
er hann seldi ritið Ársæli
Árnasyni, og er nú talin helzt
ástæða fyrir þeirri ráðstöfun,
að erfitt var um samgöngur
við Danmörku á styrjaldar-
árunum og þvf torvelt að
gefa út íslenzk rit frá Kaup-
mannahöfn. Ársæll réð Magn-
ús Jónsson síðar guðfræðipróf-
essor ritstjóra, og gegndi
hann því 1 starfií til 1923 að
Sveinn Sigurðsson cand, the-
VALTÝR GUÐMUN DSSON
fyrsti ritstjóri Eimrciðarinnar
ol eignaðist ritið og ritstýrði
hann því síðan í 32 ár.
Skrifar Sveinn einmitt margt
um sögu tímaritsins í afmæl-
isheftið. Um áramótin 1955 —
56 komst Eimreiðin svo í eigu
Félags fsl. rithöfunda og
varð Guðmundur Hagalín þá
ritstjóri þess um þriggja ára
skeið, en Þóroddur Guð-
mundsson frá Sandi í eitt ár.
1 ársbyrjun 1960 varð Ingólf-
ur Kristjánsson aðaleigandi
Eimreiðarinnar og hefur verið
ritstjóri hennar síðan.
Af öðru efni afmælisritsins
má nefna grein eftir Richard
Beck um Eimreiðina og Vest-
ur-íslendinga, kafla úr rit-
gerð eftir Valtý Guðmunds-
son er birtist f fyrsta hefti
Eimreiðarinnar og nefnist
Járnbrautir og akbrautir,
kvæði eftir Kristmann Guð-
mundsson og Kára Tryggva-'
son og smásögu eftir Sigur-
jón Jónsson.
!■■>■■■■!■■■■■■■■■■■■■■■■ar
urinn sligaðist von bráðar und-
ir þeim krossi er Jónas hafði
lagt honum á herðar. Hann
varpaði frá sér nafni sínu sem
hverri annarri útslitinni og ó-
hreinni flík og íklæddist ann-
arri ásjáiegri, er hann tók
traustataki og‘ átt hafði annar
flokkur, er iátinn var fyrir
nokkrum árum.
Á þriðja og fjórða tugi þess-.
arar aldar vissi hvert manns-
barn við hvem var átt, þegar
nefndur var Jónas, án frekari
skilgreiningar. Svo mjög bar
Jónas frá Hriflu þá höfuð og
herðar yfir alla sína nafna.
Hann eignaðist bæði aðdáend-
ur og andstæðinga. Ýmsir
munu hafa álitið hann af guði
sendan fósturjörðinni til bless-
unar. Aðrir höfðu fyrir satt,
að hann stæði í mjög nánum
tengslum við myrkrahöfðingj-
ann og væri af honum sendur,
hverju góðu málefni til for-
djörfunar.
Jónas Jónsson nýtur þeirra
forréttinda að vera umdeild-
asti íslendingur þessarar ald-
ar. Eflaust líða enn langir
tímar unz saga hans verður
skráð og verk hans metin, án
hlutdrægni og hleypidóma.
Meðan áhrif Jónasar á ís-
lenzk stjómmál voru mest,
mátti það teljast til hreinna
undantekninga að hitta mann
sem gat rætt um hann ástríðu-
og hitalaust. Afstaðan til hans
varð flestum hreint trúaratriði,
nokkurskonar Stóri sannleik-
ur, eins og Halldór Laxness
myndi kalla það og mátti þar
einu gilda hvort menn trúðu
því, að hann væri okkur send-
ur að ofan eða úr neðra.
Allt fram til þess tíma, er
Jónas settist í ráðherrastól,
var ráðherra yfirmannlegt fyr-
irbæri í vitund almennings.
Ráðherrann stóð í efsta þrepi
mannfélagsstigans. Sá sem
gekk fyrir ráðherra skyldi
ganga afturábak til dyra, seg-
ir í bók Jóns Jakobssonar um
mannasiði. Veit ég þó ekki
hvort þeirri reglu hefur verið
stranglega fylgt. En Jónas brú-
aði bilið milli ráðherrans og
hins óbreytta alþýðumanns.
Síðan hefur enginn maður lit-
ið upp til ráðherra á íslandi
og mun sennilega aldrei gera.
Hin alþýðlega og elskulega
framkoma Jónasar olli
hneykslan og vandlætingu
meðal heldri manna og betri
borgara, og bætti það ekki úr
skák, að hann talaði oft með
takmarkaðri virðingu um lang-
skólagengna menn. Að hinu
leytinu skóp þetta hátterni
honum vinsældir meðal alþýðu,
jafnt þeirra sem voru jábræð-<v
ur hans í stjórnmálum, sem
hinna, er fóru aðrar götur.
Fyrir nokkrum árum hitti
ég gamlan verkamann í
Reykjavík, mér áður ókunnan.
Ekki veit ég, hvaða stjórn-
málaflokki hann fylgir, eða
hefur fylgt, og nafni hans hef
ég gleymt. En maður þessi
sagði mér eftirfarandi sögu af
viðskiptum sínum við Jónas:
í þann tíð, er Jónas var
ráðherra, stóð svo á fyrir mér,
að ég þurfti nauðsynlega að
ná tali af honum og ræða við
hann ákveðið málefni.
Vinnu minni var svo háttað,
að ég gat með engu móti hitt
hann á þeim tíma, sem hann
var í Stjórnarráðinu. Þótt ég
þekkti hann ekkert persónu-
lega brá ég á það ráð að
hringja til hans og spyrja
hann hvort nokkur leið væri
að ná tali af honum á öðrum
tíma en venjulegum viðtals-
tíma.
Jónas spurði umsvifalaust:
Geturðu komið heim til mín
klukkan sjö í fyrramálið? Ég
varð undrandi en játti þó auð-
vitað og sagði að mér yrði
varla skotaskuld úr því. Á
slaginu sjö hringdi ég svo
dyrabjöllunni heima hjá hon-
um. Konan hans kom til dyra,
bauð mér inn og beint inn í
svefnherbergi Jónasar, en hann
var þá ekki kominn á fætur.
Jónas heilsaði mér og bauð
mér sæti á rúmstokknum hjá
sér. ''■"vni hans kom með
rjúkandi kaffi og meðan við
drukkum kaffið ræddum við
málefni það, er mér lá á
hjarta og ég fékk mín vand-
kvæði leyst.
Sú baráttualda sem Jónas
Jónsson ásamt Ólafi Friðriks-
syni kom af stað meðal æsku-
manna í alþýðustétt á árunum
milli 1920 og 1930, mundi ég
vilja telja minnisverðasta á-
fangann í ævistarfi hans. Sú
orka er þá var leyst úr læð-
ingi entist sem aflgjafi þeirri
kynslóð er hinn næsta áratug
varð að heyja baráttu við at-
vinnuleysi og kreppu, kaup-
félagsskuldir og Kreppulána-
sjóð, og færði henni sigra í
margri raun.
Hitt er svo önnur saga, að
Jónas réði ekki ávallt stefnu
þeirrar öldu er hann hafði
hrundið af stað. Oft fór hún
að
Jónas Jónsson
þvert úr þeirri leið, er hann
myndi kosið hafa.
Þar fór sem oftar, að menn-
irnir álykta, en guð ræður.
Margir menn eru þeirrar
náttúru, að þeir hafa gaman
af því að safna einhverju.
Sumir safna frímerkjum, aðr-
ir safna jurtum eða fágætum
steinum. En aðrir hafa gaman
af því að safna fjármunum.
Jónas hefur ekki með öllu
farið á mis við söfnunarnátt-
úru, þó að mér vitanlega hafi
hann ekki safnað því er nú
var nefnt.
En hann hafði gaman af því
að safna mönnum, einkum
ungum mönnum. Enda fór svo
að margir framgjarnir ungir
menn höfðu áhuga fyrir því
að komast í safn hans, og þá
helzt á þeim árum, er hann
mátti sín nokkurs i
greiða götu þeirra.
Það þótti yfirleitt tiltölulega
greið gata til nokkurs frama
fyrir velgefna sveitapilta að
fara í Samvinnuskólann á
þeim árum er Jónas var ráð-
herra og jafnframt kennari við
skólann. Sæi Jónas að ein-
hver döngun væri í mannin-
um, var hann vís til þess að
koma því til leiðar að sá fengi
að námi loknu eða eftir nokk-
urn reynslutíma, lífvænlegt
starf á þeirrar tíðar mæli-
kvarða. Margir þessara manna
hafa artazt vel, orðið dólp-
ungskarlar, sannir máttarstólp-
ar þjóðfélagsins, og haft á sér
heldrimannasnið.
Hitt er svo annað mál, að
draga má í efa, að allir hafi
launað Jónasi forna fyrir-
greiðslu, svo sem efni stóðu
til og hann hefði ef til vill
mátt ætla. Þess munu og finn-
ast dæmL að ýmsir þeirra, er
Jónas lyfti í söðul, hafi síðar
gerzt mótgangsmenn hans. En
þetta eru fjölskyldumálefni
Framsóknarmanna og skulu
þau ekki gerð hér frekar að
umtalsefni.
Ég. sem þessar línur rita,
þekki Jónas ekki mikið per-
sónulega. Sem ungur maður
hreifst ég af ritsnilld hans og
baráttu við kaupmannavald og
þegar ég, 24 ára gamall, vildi
freista þess að afla mér ein-
hverrar menntunar áður en
lengra væri út í lífið haldið
valdi ég Samvinnuskólann og^.
ég held, einkum og sérílagi
sökum þeiss að mig fýsti að
kynnast Jónasi Jónssyni gerr
en gjört var með því að lesa
það er hann skrifaði.
Þetta var sama haustið og
Jónas settist í ráðherrastól.
Hann kenndi okkur þó
nokkra tíma í viku, á morgn-
ana áður en hann fór í Stjórn-
arráðið.
Það voru yndislegar stundir.
Tíminn var liðinn áður en við
vissum af.
En minnisstæðastar eru mér
ef til vill kvöldvökurnar í
skólanum, þegar Jónas kom og
sýndi okkur með skuggamynd-
um inn í heim listanna og
skýrði það sem fyrir augun
bar. Eða þá hann lauk upp
fyrir okkur leyndardómum
bókmenntanna.
Ég held að við Jónas höfum
skilið hvor annan þennan vet-
ur, er ég dvaldi í skólanum.
Hann skildi að ég dugði ekki
til inngöngu í þá sveit manna
er hann hafði í mótun til efl-
ingar og fulltingis Samband-
inu og Framsóknarflokknum.
Ég skildi að ég átti ekki heima
í þeirri fylkingu.
En hvað um það. Eg fór úr
skóla Jónasar ánægður með
mitt hlutskipti, og ég tel að
ég hefði farið mikils á mis
hefði ég ekki þangað komið.
Þótt skoðanir okkar Jónasar
hafi á langri ævi verið ólíkar
um margt, hefúr mér löngum
fundizt og finnst enn, sem
upphaf ýmissa félagslegra við-
horfa minna geti ég rakið til
þeirra áhrifa sem ég hefi orð-
ið fyrir frá Jónasi Jónssyni, og
mun mörgum þykja með ólík-
indum. En sjálfur mundi Jón-
as sennilega vilja segja við
mig eirts og hann sagði við
Gunnar Benediktsson forðum
daga: Helyíti var að þú fórst
að grufla út í þetta.
Fyrir ári bar fundum okk-
ar Jónasar saman. Höfðum við
þá ekki hitzt í þrjátíu og tvö
ár. Ég held að við höfum
fundið það báðir, þótt við orð-
uðum það ekki, að þótt við
hefðum lengst þess tíma stað-
ið í ólíkum og andstæðum
fylkingum, höfðum við aldrei
staðið andspænis hvor öðrum.
Því hafði aldrei neinn skuggi
fallið á þau kynni er tókust
með okkur þegar hann var
kennari en ég nemandi.
Hann spurði mig við þetta
tækifæri, hvað mér fyndist ég
hafa borið úr býtum með veru
minni í Samvinnuskólanum.
Ég svaraði honum einhverju
£ flýti, en ofanskráðar línur
má hann gjarna líta á sem
fullnaðarsvar.
Því er mér það ljúft að senda
Jónasi Jónssyni hugheilar árn-
aðaróskir og þakkir fyrir
liðna tið, nú þegar hann hef-
ur fyllt hinn áttunda tug ævi
sinnar. Skúlí Gnðjónsson
Merkjðsöludagur
unglingareglunnar
Unglingaregla IOGT hefur nú
starfað hér á landi í 79 ár en
fyrsta bamastúkan, Æskan nr.
1 var stofnuð hér í Reykjavík
9. maí 1886 og síðan hver af
annarri. Á vegum unglingaregl-
unnar hefur verið unnið mikið
starf bæði innan bamastúkn-
anna víða um land og ennfrem-
ur má nefna útgáfu hins mynd-
arlega og vinsæla bamablaðs
Æskunnar.
Hinn árlegi kynningar- og
fjáröflunardagur unglingaregl-
unnar verður n.k. surfnudag, 2.
maí. Þá verða eins og venju-
lega seld merki og bókin Vor-
blómið til ágóða fyrir starf-
semina. Merkin kosta kr. 10.00
en bókin kr. 30.00. Eru það vin-
samleg tilmæli forráðamanna
unglingareglunnar að menn taki
sölubömunum vel á sunnudag-
inn.
*********■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■•■■■■■■■■■■■■■■■■•■■■•■■■■■■■■■■■■■■■■■■■!
!■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■■(
AVARP
frá Bandalagi starfsmanna ríkis og bæja
Á hátíðis- og baráttudegi
launþega samtakanna sendir
stjórn Bandalags starfsmanna
ríkis- og bæja meðlimum
samtakanna og öllum laun-
þegum landsins kveðjur og
ámaðaróskir.
Þegar opinberir starfsmenn
fengu takmarkaðan samn-
ingsrétt með lögum, sem sam-
þykkt voru á Alþingi vorið
1962, lýstu samtökin yfir þvf,
að þau mundu berjast fyrir
algerum samningsrétti um
kaup og kjör og verkfallsrétti.
Viðbrögð ríkisvaldsins og
meirihluta Kjaradóms í
kjaramálum opinberra starfs-
manna sýna, að hvergi má
hvika frá þessari stefnu sam-
takanna. Þess vegna hefur
stjóm BSRB beitt sér fyrir
því að skipuð væri nefnd til
þess að endurskoða lögin um
kjarasamninga opinberra
starfsmanna, óg hefur ríkis-
stjórnin skipað slíka nefnd
með fulltrúum frá báðum
samningsaðilum.
Opinberir starfsmenn geta
ekki sætt sig við það mis-
rétti, sem nú ríkir í þessum
málum, og munu berjast fyr-
ir fúllum samningsrétti, unz
sigur vinnst.
Samtök opinberra starfs-
manna benda á brýna nauð-
syn þess, að fundnar verði
leiðir til þess að stöðva vöxt
verðbólgunnar, en dýrkeypt
reynsla launþega sýnir, að
verðþenslan eyðileggur ‘jafn-
harðan árangurinn af baráttu
launþegasamtakanna, þannig
að kjarabaráttan verður í
reynd varnaraðgerðir gegn
verðlagshækkunum, í stað
þess að tryggja launþegum
réttláta hlutdeild í vaxandi
bjóðartekjum.
Á meðan verðbólgan er
ekki stöðvuð verða opinberir
starfsmenn, sem aðrir laun-
begar að krefjast launahækk-
ana vegna verðlagshækkana.
Tryggja verður að launa-
kjör hina lægst launuðu séu
Kfvænleg miðað við eðlileg-
an vinnutíma.
Stjórn B.S.R.B. minnir enn
einu sinni á þá staðreynd,
að beinir skattar hér á landi
koma óeðlilega þungt niður á
launamönnum og að skatta og
útsvarsbyrðar siðastliðins árs
voru óbærilegar fyrir launa-
menn. Óhjákvæmilegt er að
herða verulega eftirlit með
skattframtölum til að fyrir-
byggja skattsvik.
Telur stjórn BSRB að
lækka verði verulega skatta-
byrði á almenningi á yfir-
standandi ári, en telur fram
komnar tillögur á Alþingi í
skattamálum alls ófullnægj-
^ndi.
Þróun kjaramála og skatta-
mála hefur staðfest þá miklu
nauðsyn, sem er á nánara
samstarfi allra launþegasam-
taka landsins um hagsmuna-
mál launþega.
Stjórn BSRB skorar á ein-
staklinga og félög innan
samtakanna að vinna ötullega
að framgangi málefna sinna
og styrkja samstöðuna um
rétt sinn og hagsmunasamtök.
Með félags- og baráttu-
kveðju.
SFjóm B. S. R. B.
• ■■■■■■■■■■■■■■■■■■■<