Þjóðviljinn - 15.11.1972, Blaðsíða 9

8 StÐA — ÞJÓÐVlLJtNN Miftvikudagur 15. nóvember 1972
Miðvikudagur 15. nóvember 1972:ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9
Ræða Stefáns Jónssonar varaþingmanns
Alþýðubandalagsins í sameinuðu þingi 9.
nóvember s\. við umræður um tillögu til
þingsályktunar um „nýtingu íslenzkra
orkulinda til raforkuframleiðslu”.
Flutningsmenn ásamt Stefáni: Bjarni
Guðnason og Steingrímur Hermannsson.
Stefán Jónsson.
Vistfræöileg skynsemi og
breytingar á samfélaginu
Á bls. 8 i litilli bók,
sem hæstv. forsætisráð-
herra, ólafur
Jóhannesson, setti
landsmönnum fyrir að
lesa mjög oft — fyrir all-
löngu, — og ég ætla að'
háttv. alþingismenn
kunni nú orðið talsvert i,
segir meðal annars um *
fyrirætlanir vinstri
stjórnarinnar á þessa
leið:
„Rannsóknarstörf og
visindi verði efld og
tengd áætlunum um «
þjóðfélagsþróun,-—”
Og þremur linum
neðar kemur fyrirheit
um: ,,Að stuðla að
breyttu gildismati á
þann veg, að til hinna
eftirsóknarverðustu lifs-
gæða verði talið hreint
og ómengað umhverfi.
Við hagnýtingu
islenzkra auðlinda skal
kostað kapps um alhliða
náttúruvernd, svo að
hver þjóðfélagsþegn eigi
þess kost að njóta heil-
brigðra lifshátta.”
Ég er ekki viss um að
margir lesenda hafi
hrokkið i kút við lestur
þessarar alþýðlegu yfir
lýsingar, sem geymir þó
i sér fyrirheit um algjör
stakkaskipti pólitiskrar
hugsunar á þessu landi.
Hvorki meira né minna.
Við þremenningarnir, sem
stöndum að tillögu þeirri, sem hér
um ræðir, til þingsályktunar um
gjörð áætlunar um nýtingu
islenzkra orkulinda með tilliti til
vistfræðilegra sjónarmiða og bú-
setusjónarmiða i vistpólitiskum
skilningi, skirskotum nú til þess-
arar hógværu stefnuyfirlýsingar i
sáttmála samsteypustjórnar
Ólafs Jóhannessonar er við leggj-
um það til við háttvirt Alþingi að
hvatað verði framkvæmdum á
þessu sviði.
Fyrsti flutningsmaður til-
lögunnar, Steingrimur
Hermannsson, hefur greint frá
þvi i framsöguræðu sinni, hvi
flutningsmenn miða tillögu sina
við áætlun um nýtingu orkulinda
landsins og þá fyrst og fremst
vatnsafls. Ég er honum samdóma
um að æskilegt sé aö byrja vist-
fræöilegar rannsóknir á þessu
sviði, og liggja til þess þrjár
ástæður öðru fremur:
• 1 fyrsta lagi er hér um að
ræða auðlindir landsins,
næstar á eftir frjósemi
sjávar á landgrunninu.
í öðru lagi er þegar hafin
mjög umfangsmikil og
kostnaðarsöm áætlunargerð,
tæknileg og hagfræðileg, um
nýtingu þessara auðlinda, án
þess að áætlunargerðin nái
til vistfræðilegra sjónar-
miða.
t þriðja lagi hefur þegar
skorizt í odda milli lands-
manna út af þessum málum,
svo að við hefur legið vist-
pólitiskri borgarastyrjöld.
Okkur flutningsmönnum er
öllum ljóstað vistfræðileg og vist-
pólitisk sjónarmið eiga að koma
til álita i öllum þeim málum, sem
varða meiriháttar framkvæmdir
i landinu, og aö endurskoða þarf
margar ráöstafanir frá fyrri dög-
um, sem reynzt hafa óheppilegar,
og sumar stórskaðlegar frá vist-
fræðilegu sjónarmiði.AÖ þeim vik
ég seinna i ræðu minni, — en
framangreindarástæðurliggja til
þess að við höfum miðaö tillögu
okkar við áætlanagerö um
nýtingu orkulinda.
Græni sós-
ialisminn
Iðnaðarráðherra, Magnús
Kjartansson, hefur fyrir
skemmstu gert grein fyrir hug-
myndum sinum um iðnþróun á
landi hér á næstu árum, byggöum
á niðurstöðum bráðabirgða-
athugana, tæknilegra og hag-
fræðilegra. Sjálfur mun ráð-
herrann hafa á prjónunum til-
lögur um að vistræðilegar og vist-
pólitiskar athuganir verði lagðar
til grundvallar þeirri iðnþróunar-
áætlun, sem gerð verður, og
kynni þá svo að fara að ónefndum
aðilum þætti hún taka að likjast
öðru meir en skrautsýningu á
stélfjöðrum háttv. 1. þingmanns
Reykvikinga, þvi þar yrði þá
stefnt að vistfræðilegri áætlunar-
gerð um búsetu á tslandi i anda
„græna sósialismans,” — eða
„grænu félagshyggjunnar” — svo
við notum heldur það heitiö, sem
fleirum kann að vera að skapi.
Nú treysti ég mér að visu ekki
til að uppfræöa háttv. þingheim i
vistfræði, — fyrst og fremst
vegna þess að ég hef alls ekki til
að bera þá þekkingu sem til sllks
þyrfti, — en lika vegna þess að ég
hef óljósan grun, — aðégkalli það
ekki beinlinis ugg — um að ýmsir
háttvirtir þingmenn séu ekki
haldnir knýjandi þörf til að með-
taka nýja vitneskju innan þykkra
veggja þessa virðulega húss.
Samt verö ég aö gera tilraun til
þess að auövelda mönnum
skilning á þvi, sem fyrir
flutningsmönnum vakir meö
þessari tillögu, og þá helzt með
þvi aö skilgreina hugtökin „vist-
fræöi” og „vistpólitik”, sem bæöi
hafa sprottið upp úr rökræðum
um nýtt og furðu vinsælt við-
fangsefni, sem nefnist umhverfis-
vernd , og er orðið tizkuorð
meðal rikra þjóða, sem þykjast
nú hafa bægt hungurvofunni frá
dyrum sinum i eitt skipti fyrir öll,
en á þeim þjóðum brennur
eldurinn nú heitastur, þvi þær
hafa gengið svo á auðlindir
náttúrunnar heima hjá sér, og á
unaðssemdir hennar, til þess að
skapa sér allsnægtir, að þar
stappar nú nærri gjöreyöingu
ýmissa þeirra verðmæta, sem
gera söddum manni lifið þess vert
að lifa þvi.
Fram til skamms tima snerust
orðræöur hinna söddu um
umhverfismálin eigi að siður nær
eingöngu um „verndun fagurs”
og „sérkennilegs” landslags. Það
var ekki fyrr en tók að skerðast
um sjálft andrúmsloftiö og
drykkjarvatnið að menn fóru að
gera sér grein fyrir þvi að marki,
að lita varð á hin ýmsu og aðkall-
andi vandamál umhverfis-
verndar i miklu viðara samhengi
en þvi, sem við auganu blasti.
Stjórn eða óstjórn
lifsvistarskil-
yrðanna.
Það var ekki fyrr en fyrir fimm
árum, þegar menn komust að þvi
að eiturgufurnar yfir Los
Angeles, New York og Chicago
myndu verða öllu lifi banvænar
innan 15 ára, ef svo héldi áfram
sem horfði. Eftir að Heyerdahl
kunngerði athuganir sinar á
mengun Atlanzhafsins, og eftir að
félagsfræðilegar rannsóknir
höfðu leitt i ljós að það var
ónáttúrulegt umhverfi og kvöl
neyzlusamfélagsins, sem olli
hraðvaxandi glæpahneigð meöal
rikra þjóða, þá fóru menn að átta
sig á þvi, að umhverfi mannsins
yrði ekki borgið með einni saman
hugarfarsbreytingu einstak-
linganna, heldur væru umhverfis-
vandamálin pólitisk vandamál,
sem stæðu — eins og öll önnur
pólitisk vandamál, — i tengslum
við stjórn- eða óstjórn — efna-
hagsmála samfélagsins. Upp úr
þeim skilningi hafa rökræðurnar
um vandamál umhverfisverndar
getið af sér orð eins og „vist-
fræði”, „vistkreppa”, „vist-
pólitik”, og „vistheimspeki.” —
Þetta eru þýðingar á
skandinavisku orðunum
Hvar eiga fuglar og fólk friðland?
„ökologi”, „ökokrise”,
„ökopolitik” og ökofilosofi.”
Ef við skilgreinum hugtökin I
stuttu máli, þá fjallar „vist-
fræðin” um samstarfið i
náttúrunni, og skýrir tengslin
milli lifveranna — að mönnunum
með töldum — og umhverfisins.
Vistkreppan” kemur til sögunnar
þegar skilyrðum fyrir þessu sam-
starfi hefur verið spillt og
tengslin rofi'n. Hugtakið „vist-
pólitik” grundvallast á hinum
tveimur og miðar að viðtækri
skilgreiningu á samfélaginu út
frá vistfræðilegri þekkingu.
Grundvöllurinn undir „vistpóli-
tiskri” hugsun, — vistfræðin sjálf,
stefnir að þvi að veita heildaryfir-
sýn yfir vistriki jarðar og full-
naðarskilning á lifsskilyrðum á
hnettinum.
Má svo hver sem vill lá mér
þaö, þótt ég treysti mér ekki til að
flytja hér tæmandi erindi um
„vistpólitik”. Þó er einfaldur
skilningur á merkingu orðsins
nauðsynlegur þeim, sem taka
vilja afstööu til þeirrar tillögu,
sem hér er nú til umræðu um
áætlun um nýtingu orkulinda.
Séð i viðara samhengi, — má
lika til sanns vegar færa, að
sæmilegur skilningur á merkingu
þessara nýyrða sé nauðsynlegur
hverjum þeim íslendingi, sem
taka vill þátt i umræðum um ráð-
stafanir til þess, að lifvænlegt geti
orðið á þessu landi eftir þrjátiu
ár.
Ef við reynum nú að færa þess-
um siðustu dómsdagsorðum stað,
með þvi að gera okkur grein fyrir
válegum afleiðingum af rangri
vistpólitik, sem hefur verið rekin
af rikum þjóðum heims siðustu
áratugina, þá verður upp-
talningin á þessa lund:
Dánarorsök sultur
eða eitrun.
Tveir þriðju hlutar mannkyns
þjást nú af næringarskorti. í
svipinn er ástæðan fyrst og
fremstsú að matvælum heimsins
er ekki útbýtt á réttlátan hátt, og
fjöldi fátækra þjóða er til neyddur
að sinna hráefnisöflun handa
iðnaði rikra þjóða i stað þess að
vinna við matvælaframleiðslu
handa sjálfum sér. Mikill hluti
landbúnaðarafurða og sjávar-
afurða, (þar með talin loðnan
okkar) sem væru raunar ágætis
mannamatur, fer til skepnu-
Vistpólitísk umræöa þarf að fara
fram um allt er varðar meiri
háttar framkvæmdir í landinu
Þegar mengun andrúmsloftsins er orðin svo mikil, að fólk þarf að fara að ganga með gasgrimur, hætta
blómin að blómstra og fuglarnir að syngja.
Fegurð Mývatnssveitar.
Ferðamannaútvegurinn hefur sínar hættur.
fóðurs hjá rikum þjóðum til fram-
leiðslu á lúxuskjöti.
A næstu árum verður svo komið
að matvælin nægðu ekki þótt
þeim væri rétt skipt milli allra.
Með núverandi hröðun fólksfjölg-
unar i heiminum veröa ibúarnir
orðnir 13 miljarðar um aldamótin
— tvöfalt fleiri en nú. Ljóst er, að
enda þótt beitt yrði öllum tiltæk-
um ráöum til þess að auka mat-
vælaframleiðsluna á þessum tæp-
lega þrjátiu árum, veröur hvergi
nærri mögulegt að sjá þessum
fólksfjölda fyrir næringu, — nema
þvi aðeins að hafizt verði handa
um endurskipulagningu' fram-
leiðslunnar um allan heim nú
þegar, og rikar þjóöir taki upp
sparnaö i stað aukinnar eyðslu.
Samkvæmt skýrslum, sem
taldar eru áreiðanlegar, um not-
kun þeirra hráefna, sem mestu
máli skipta i nútima iðnaði ,
verða flestir nytjamálmar
þrotnir innan 30 ára, miðað við
sömu hröðun og verið hefur á
hagvexti siðustu tiu árin. Járn er
talið að muni endast lengst, eða i
sjötiu og fimm ár. — Nýtanlegt
hráefni til álvinnslu er talið aö
muni endast i 35 ár, — sem er
ihugunarvert fyrir þá, sem gera
vilja áætlanir til langs tima Um
fjölgun álvera á landi hér.
Brennsluoliur munu endast i 20 ár
með óbreyttum hagvexti, og kol
álika lengi. Það er athyglisverð
niðurstaða, þegar tekið er tillit til
þess að vestrænar þjóðir fá 96%
af rafmagni sinu úr oliu og kolum,
en aðeins 4% frá vatnsafls- og
kjarnorkustöðvum.
Nú er að visu ekki taliö alveg
vist, að mannkyni endist aldur til
þess að yrja upp hráefni jarðar og
deyja sultardauöa, heldur bendir
ýmislegt til þess að framhald á
hagvexti rikra þjóöa leiði til þess
að loft, láð og lögur eitrist áður af
úrgangsefnum hins þróttmikla
efnahagslifs, svo að öllu æðra lifi
á hnettinum, — og þar á meðal
mannlifinu, — verði útrýmt áður.
Þetta er kjarninn úr niðurstöð-
um ýtarlegrar athugunar sem
gerð var fyrir skömmu við
Massachusetts Institute of
Technology i Bandarikjunum. Að
rannsóknunum vann hópur
heimsþekktra visindamanna frá
mörgum löndum, undir forystu
Bandarikjamannsins dr. Dennis
L. Meadows. Niðurstöður
þessarar athugunar hafa ekki
verið véfengdar i aðalatriðum.
Að hlaupa i kapp
við stóra traktorinn.
Vitaskuld hefur hlutdeild okkar
Islendinga i hagvaxtarkapp-
hlaupinu . valdið vistpólitiskri
lemstrun á samfélagi okkar.
Bændur hafa sloppið einna bezt,
vegna þess hversu illa þeir voru i
stakk búnir að taka þátt i kapp-
hlaupinu. Og þó neyddust þeir til
þess.
Ég get sagt ykkur dæmisögu
frá árinu 1948 um það, með hvaða
hætti islenzkir bændur neyddust
til að taka upp ranga vistpólitik i
landbúnaði:
Þá um vorið var landbúnaðar-
nefnd Alþingis boðið, ásamt
fréttamönnum, upp að Keldum
þar sem Sambandið sýndi fyrsta
Fergusontraktorinn sem kom til
landsins.
Ég sat i bil á milli Páls
Zóphóniassonar og Sigurðar
Guðnasonar uppeftir, og man það
eins og það hefði gerzt i gær,
þegar við komum inn að Elliða-
ánum, að Páll benti Sigurði á
Öshólmana og sagði: Sérðu
þennan gróður, Sigurður. Hann er
nákvæmlega eins og þið
Kommúnistarnir, — veit aldrei
hvort hann á að vera gras eða
þari.
Það var Hjalti sonur Þáls, sem
sýndi traktorinn, sem allir dá-
sömuðu.- Á eftir var drukkið
kaffi heima á Keldum og Páll
eyöilagði áhrif sýningarinnar
meö þvi að segja okkur frá
áhrifunum, sem innflutningur
þessara dásamlegu tækja myndi
hafa á landbúnaðinn.
Mig minnir að traktorinn
kostaði þá 16 þúsund krónur en 22
þúsund meö nauðsynlegum tækj-
um.
Páll sagði að ekkert einyrkjabú
á Islandi stæöi undir þessum
kostnaði. Hestverkfærin væru það
eina, sem nokkur grundvöllur
væri fyrir að nota. Svona traktor
— sagði Páll að kallaði á stærri
tún með stærri bústofni, sem
aftur kallaöi á annan traktor, sem
enn heimtaði stærri tún. Hann
sagði að það sama gilti með stór-
virku landbúnaðarvélarnar. Stór
skurðgrafa, sem miklir peningar
lægju i, heimtaði mýri til að ræsa
fram, og þegar svo væri komið,
þá yrðu litil hyggindi eftir i bú-
rekstrinum.
Og vitaskuld reyndist Páll
sannspár. Þó er það á sviði land-
búnaðar, sem unniö hefur verið
nokkurt undirbúningsstarf til
vistpólitiskrar hagsýslu á þessu
landi, en þar á ég við rannsóknina
sem gerð hefur verið á beitarþoli
afréttanna. Niðurstaða hennar
bendir til þess að gróðurlendi sé
stefnt i voða á hluta hálendissins.
Eins og að líkum lætur, þá er það
á blómasvæöi hagvaxtarins, Suð-
vesturlandi, sem ofbeitt er, — þar
sem bændur voru harðast knúðir
til að þenja sig til þess að halda i
við hið glaða neyzlusamfélag
Reykjavikur.
Vistfræðiíega hefur vandamál of-
beitarinnar verið útskýrt á eftir-
farandi hátt:
Þótt aldrei færu Islendingar
vel meö beitiland sitt, þá laut
sauðfjárbúskapur eigi að siður
náttúrulegu öryggiskerfi hvað
hagagönguna snerti.
t hörðum árum, þegar gróður-
lendi afréttanna var viðkvæmast,
þá fækkaði lika sauðfénu i landinu
og færra var rekiö á fjall.
Nú þegar heyskapur er sóttur
með vélum á ræktuðu landi, og
fóðurbætir fæst að auki, er niður-
skurður vegna fóðurskorts úr
sögunni, og hægt að reka
sivaxandi fjölda á fjall, ár eftir
ár, hvernig sem gróðrinum þar er
komið.
En eins og bændur hafa staðið
verst að vigi i hagvaxtar-
keppninni, eins munu þeir vera
fúsastir og bezt búnir til þess að
hætta henni, og snúa aftur til vist-
pólitiskra starfshátta. Og næsta
sumar munu þau undur gerast, i
fyrsta sinn i aldir, að ekki verða
rekinn hross á Auðkúluheiði.
Vistfræðileg fásinna
i sjávarútvegi
Það getur orðið okkur erfiðara að
endurskipuleggja sjávarútveginn
I áft til vistfræðilegrar skynsemi,
beinlinis vegna þess að margfalt
fleira fólk byggir afkomu sina þar
á gróinni vistpólitiskri fásinnu.
Verstöðvarnar á Suðvesturlandi,
— og Reykjavik þar á meðal,
byggðust upp af fólki, sem réðist
þangað til þess að anna fiski-
drætti og fiskverkun á háver-
tiðinni. Með stækkandi fiski-
skipum, og loks togurum, var svo
tekið að sækja fisk á miðin, sem
áttu að sjá byggðarlögunum á
Vestur- Norður- og Austurlandi
fyrir sjófangi. A seinni striðs-
árunum og upp úr þeim voru reist
dýr fiskiðjuver á Suðvesturlandi,
sem einnig voru miðuð við
hámarksafla vetrarvertiðar og
Frh. á bls. 15