Þjóðviljinn - 05.02.1974, Blaðsíða 2

2 S*ÐA — ÞJÖÐVILJINN Þriðjudagur 5. febrúar 1974.
Þessi ræöa var flutt óskrifuð, eins og hún birtist hér, fyrst og
fremst til þess að lesendur geti fellt sinn persónulega dóm um
það, hvort hún sé til þess fallin að rýra álit Laugaskóla i S-Þing-
eyjarsýslu og mætra manna sem við hann hafa starfað — eða
hvort hún sé til þess fallin að koma sökinni á þvi, sem miöur fer I
skólum landsins yfirleitt, á sjálfan sökudólginn.
Að mjög svo gefnu tilefni skal þetta tekið fram : — Ég tel Sig-
urð Kristjánsson skólastjóra á Laugum hinn mætasta skóla-
mann og tel hann hafa unnið afrek i skólastjórn sinni við hinar
verstu aðstæður. Ennfremur þaö, að i ræöunni, sem fylgir hér á
eftir, er þannig að orði kveðið, að hverjum þeim, sem hefur
sæmilega óbrjálaða dómgreind, á að vera ljóst, aö ekki er sneitt
að starfsliði Laugaskóla — né nemendum. Og loks þetta: kunn-
ingi minn gamli, sem tók á móti mér á hlaöinu á Laugum þennan
septemberdag var, eins og skýrt er fram tekið í ræðunni, utan-
héraðsmaöur, — og raunar auk þess utan þess hversdagslega
veruleika sem menn eiga, e.t.v., að sækja til heimildir i hefð-
bundnar og misjafnlega merkilegar þingræður.
Reykjavik 4. febr. 1974.
Stefán Jónsson
Stefán Jónsson
segja jæja. Af hverju? spurði ég.
Sá ykkar sem segir fyrr jæja,
hann tapar, sagði hann.
Ég man eftir hættulegu jæja
Hka, úr þvi að ég er byrjaður að
tala um þetta smáorð. Það gerð-
ist úti i Kaupmannahöfn og
blandast i þetta þrir Skúlar, Skúli
Skúlason, Skúli Þórðarson sem
kallaður var kollega og Skúli
Brynjólfsson, sem var bátsmaður
á Stella Pólaris i siglingum á milli
Kaupmannahafnar og
Newcastle. Það skeði um likt
leyti, að Skúli Brynjólfsson kom
til Kaupmannahafnar, þar sem
hann var vanur að eyða landvist-
arleyfum sinum i að berja Dani,
og Skúli Skúlason kom til Kaup-
mannahafnar i fyrsta sinn ekki
mjög vel að sér i dönsku. Hann
BEINGADDAR
ÍSLENSKA
SKÓL AKERFISIN S
Stefán Jónsson: Herra forseti.
Við upph. umræðna um zetu i rit-
máli blasti við mér, að háttvirtur
6. landskj. þingm., Helgi Seljan,
var meðflm. að till., sem 6.
landskj., Stefán Jónsson, var al-
gerlega mótfallinn. Hér blasti
sem sagt við mér nákomið allt a&
þvi skitsófreniskt vandamál,
sem leiddi til þess, að ég varð að
yfirgefa þingfund undir ræðu
menntamálaráðherra, til þess að
hitta mótpart minn, Helga Seljan,
að máli og ræða um þetta við
hann, með hvaöa hætti ég gæti af
fullkominni sannfæringu, sem
býr að baki skoðun minni, and-
mælt þessari till. 6. landskj. Ég
hafði nú, guði sé lof, hlustað á
gagnmerka ræðu 1. flmTrhv. þm.
Sverris Hermannssonar, með
mikilli aðdáun á. fróðleik hans,
sem þrátt fyrir allt sannaði mér
aðeins það, sem ég hafði nú grun
um af ýmsum dæmum áður, að
hinir fróðustu og bestu menn
komast stundum að mjög vand-
lega ihuguðu máli að rangri nið-
urstöðu, sem góðir menn draga
síðan hæfilegar ályktanir af.
Sannleikurinn er náttúrlega sá,
að framtak menntamálaráðherra
i niðurfellingu zetunnar er einna
helst til þess fallið að hafin verði
ný sókn i móðurmálskennslu á
íslandi.
Mat á gildi zetunnar i ritmálinu
má alls ekki setja I samhengi við
þann vinnustundafjölda, sem
menn máttu leggja af mörkum til
að tileinka sér hann. Menn mega
alls ekki fá það á tilfinninguna, að
hæstv. menntamálaráðherra sé
hér með að fella i gildi verðmæti,
sem þeir hafa aflað sér með súr-
um sveita, og að þeir sitji svo uppi
með eitthvert verðlaust drasl.
Sannleikurinn er náttúrlega sá,
að á sama hátt og prófessor Hail-
dór Halldórsson ætlar að halda
áfram að skrifa zetu, þótt hann
væri formaður i þeirri nefnd, sem
leggur til, að hún verði niður
felld, á sama hátt geta hv. flm.
þessarar þingsályktunartillögu
haldið áfram að skrifa zetu eins
lengi og þeim sýnist og það getum
við allir. Sjálfur hef ée i 30 ár
starfað með islensku að verkfæri
og verð að viðurkenna, að ég hef
ekki tileinkað mér zetuna betur
en svo, að þegar ég skrifa mjög
hratt á ritvél, og ég verð að stæra
mig af þvi, að ég get skrifað mjög
hratt á ritvél, þá vill nú slæðast
með zetuvilla og zetuvilla inn i
handrit, sem ég verð að leiðrétta
á eftir. Af þessum sökum hefur
zetan kannski ekki orðið sú and-
leg fasteign i vitund minni, að ég
harmi hana mjög.
Þaö er merking orðsins, sem
hefur gildi i ritmáli og i talmáli. I
talmálinu bætist svo við hljómur
orðsins. Slikt getur dýpkað merk-
inguna og magnað hana, ef alúð
býr á bakvið. Zeta i orði, sem á að
benda til uppruna þess, nægir
stundum til þess að spilla bæði
hljómi og merkingu. Zetan verður
eins konar bakþankamerki ihygl-
innar og dragbitur á eðlilega
tjáningu i islensku máli. Zetan
var notuð til þess að draga mál-
fræöistaglið með inn i stilkennsl-
una, inn i ritæfingarnar og stilæf-
ingarnar, og var þó ærið af þvi
fyrir. Ég læt biða að færa sönnur
á það, meö hvaöa hætti málfræði-
staglið, itroðsla latneskrar mál-
fræði á islensku, þvi að islensk
málfræði hefur ekki verið samin
enn, itroðsla latneskrar málfræði
á islensku I islensk börn, i Islend-
inga I 100 ár, hefur beinlinis
lemstrað tungutak þjóðarinnar að
þvi marki, að þeir einir hafa nú
allt að þvi sæmilegt tungutak,
sem svo heimskir voru, að það
datt engum i hug að reyna að
troða þessu i þá. Við sjáum zetu-
komplex i stil hjá börnum,
greindum börnum, sem sneiða
hjá orðum, sem e.t.v. á að vera
zeta i, en þau eru ekki viss. Þá er
ótalið tjón, sem zetan, þessi drag-
bftur á eðlilega tjáningu i ritmáli,
hefur unnið á sjálfu talmálinu.
Þiö verðið kannske ekki vör við
hann, kjálkaskjálftann i ykkar
eigin kynslóð, sem stafar af of
mikilli þjálfun, sem bundin var
við orðmyndirnar, þau hafa
kysstst, hvenær ætlið þið að
hætta, hvenær ætlið þið að hætta
að skjálfa á þvi. Þau hafa
hittststst.
Með fullri virðingu fyrir hv.
þingmönnum skyldi ég ætla, eftir
að hafa hlýtt á viturlegar orðræð-
ur þeirra I þessum þingsölum
núna i nokkra daga, að þeim væri
annað kringra en að slá hring um
þennan etymologiska beingadd
i islensku ritmáli. Ég heyri ekki
betur, með ennþá fyllri virðingu
fyrir hv. þm., en að þess gæti i
málfari sumra þeirra, að timi
kynni að vera til kominn að við
færum að leita okkur að álika
verkfæri og þessum etymologiska
hrosslegg, sem notaður er til að
rýna eftir uppruna orða i ritmál-
inu, en að við verðum að koma
okkur upp álfka fónetiskum sauð-
arlegg, til þess að hlera eftir upp-
runa sprengihljóðanna t, k og p i
islensku máli.
Hæstv. menntamrh., sem ég vil
enn þakka fyrir atbeina hans i
þessu máli og forgöngu, vakti at-
hygli á þvi áðan, hversu reynslan
sýnir, að á hefur skort um eðli-
lega tilsögn til handa islenskum
skólanemendum i tjáningu á
móðurmáli okkar töluðu, að
hvetja þau, stappa i þau stálinu,
svo aö þau þori að kveða að orð-
unum og gefa þeim hljóm, láta
sérhljóðana okkar hljóma.
Hvernig hefur skort á, að þeim
væri kennt að beita hljómi og
hljóðan i framsögn i máli. Við
skulum hugleiða smáorðin já og
nei, þessi lykilorð tungunnar,
þegar við ræðum um merkingu
islenskra orða, hvernig móta má
merkingu þeirra með hljómi allt
frá þvi, þau taka af allan efa upp i
þaö, að þau fá gagnkvæma merk-
ingu. Þessi smáorð, þessi þýðing-
armiklu lykilorð eru kölluð upp-
hrópanir. Við skulum taka upp-
hrópunina jæja til athugunar.
Það er upphrópun lika. Og hug-
leiöa aðeins þann möguleika, sem
tónninn og hljómurinn gefa, á þvi
að dýpka merkingu þessara
smáorða og gefa þeim jafnvel
gildi heillar sögu. Ég þarf ekki að
rifja upp fyrir ykkur söguna um
manninn, sem sneri sér til veggj-
ar. Jæja, sagði hann, svo sneri
hann sér til veggjar og sagði ekki
meira þann daginn. Ég man eftir
litils háttar úttekt á smáorðinu
jæja, upphrópuninni jæja, sem
gerð var I félagshóp nokkurra rit-
höfunda fyrir allmörgum árum!
Sjálfur man ég eftir fyrsta áhrifa-
rika jæjanu, þegar ég var fyrir
innan fermingu, i fyrsta sinn
verkamaður og tók þátt i verkfalli
suður i Álftafirði, þegar verið var
að byggja hlöðu hjá Birni i Múla.
Það hafði nýlega verið stofnað
verkalýösfélag á Djúpavogi, og
samkv. samningum áttum við að
hafa klukkutima i hádegismat.
Þegar við vorum búnir að borða
eftir 10 minútur og höfðum setið i
5 minútur, þá stóð Björn I Múla
upp og sagði: Jæja. Við stóðum
allir á fætur og fórum að vinna.
Þetta skeði annan daginn. Þegar
við höfðum borðað og setið i 5
minútur, stóð Björn i Múla og
sagði jæja. Og við stóðum á fætur
og fórum að vinna. En þá tóku
forystumenn, sem eldri voru og
vanari i verkalýðsmálum sig til
og ákváðu það, að næsta dag
skyldum við sitja kyrrir, þótt
hann segði jæja. Björn i Múla lék
sama leikinn. Hann reis á fætur
og sagði: jæja, en við sátum
kyrrir og hann horfði á okkur og
beið svolitla stund. Svo settist
hann hjá okkur og eftir nokkur
andartök reis hann enn á fætur og
sagði jæja, en við sátum kyrrir.
Þetta var svokallað verkfalls-
jæja. Af þvi að ég reyni að lýsa
þessum blæmun I upphrópun og
dýpt hans hér i sölum Alþingis, þá
ætla ég að segja ykkur frá póli-
tisku jæja, sem Jörundur Bryn-
jólfsson frændi minn útskýrði fyr-
ir mér, þegar ég hitti hann eftir að
hafa ákveðið að fara i framboð
norður i landi og hann sagði: Þú
ert að fara I framboð, Stefán
minn. Já,sagðiég, og nú þyrfti ég
kannske á þinum ráðum að halda,
af þvi að þetta hef ég ekki gert áð-
ur. Hvernig á maður að fara á
bæjargang i pólitisku framboði
og banka þar upp á? Hann sagði:
Þú ert nú vanur að fara á bæjar-
gang, þú hefur gert það i 25 ár, og
þá sagði ég: Þaö var allt annað
mál, þá var það i ærlegum til-
gangi, ekki til þess að biðja um
atkvæði. Hann~sagði: Ég get að-
eins gefið þér eitt ráð. Þegar þú
bankar og bóndinn kemur til dyra
og þið hafiö heilsast og eruð búnir
að tala um veðrið og sauðburðinn,
sem mun nú standa hæst, þegar
þetta skellur yfir, þá mátt þú ekki
var handtekinn á knæpu þeirri,
sem nú heitir Kakkadúba, fyrir
að hafa barið niður lifvörð Hans
hátignar og tekið af honum húf-
una. Þið kannist við þessar háu
húfur þeirra loðnu; tekið af hon-
um húfuna og selt upp I hana. Það
var náttúrlega ekki hann, heldur
Skúli Brynjólfsson, sem barði lff-
vörðinn. Skúli Skúlason var hand-
tekinn fyrir þennan verknað.
Þegar þetta hafði verið lesið fyrir
honum, þá sagði hann ekkert ann-
að en jæja. Honum var stungið
inn, og um morguninn var hann
ekki látinn laus, heldur var hon-
um sagt, að hann hefði játað á sig
verknaðinn kvöldið áður. Og i
prótokoll stóð, að hann hefði sagt
ja, ja. Skúli Þórðarson var svo til
kvaddur að leiðrétta misskilning-
inn og útskýra merkingu „jæja” á
dönsku.
Sannleikurinn er sá, að ef is-
lenskukennarar fengju að fjalla
um mikilvæg atriði eins og hljóm-
an og atkv. i kennslu móðurmáls-
ins f skólunum, þá þyrftu þeir
ekki aö óttast, að nemendur sofn-
uðu fram á borðið og væru alls
ófróðari um islenskt mál að
kennslustund lokinni. En nú segir
hv. 1. flm. þessarar þingsálykt-
unartill., Sverrir Hermannsson,
að hér sé ekki um það eitt að
ræða, að ráðist sé að zetunni, að
listamenn i meðferð hennar og
eigendur verði henni sviptir,
heldur sé hér bara um að ræða
undirbúning að árás á sjálft yfsi-
lonið. Við þurfum ekki að glugga
lengi i gömlum handritum, dýr-
mætustu perlum islensku þjóðar-
innar i bókmenntum, til þess að
uppgötva með hvaða hætti ypsi-
lon voru notuð i islensku ritmáli,
með hvaða hætti Jónas Hall-
grimsson notaði ypsilon. Hann
notaði það til myndrænnar
skreytingar á orðum sinum. Ást-
kæra ylhýra málið. Ég man það
ekki —en 1. flm. þessarar þáltill.
kynni að finnast vanta þar
ypsilon. Af þvi að hann er nú þm.
I þeim landshluta, þar sem fyrir
skemmstu þurfti að kenna e með
punkti og e með gati, kynni að
vera að hann ræki sig á það býsna
vlða, að ypsilonið sem slikt hefur
aðeins táknræna þýöingu I orðum.
Asgeir Magnússon, sem nú er þvi
miður fjarri góðu gamni, búsettur
I Lófæti I Noregi, sagði mér frá
þvi, þegar hann fór sem ungur
drengur meö skilaboð, oftast
skrifuð, á milli Guðna Stefáns-
sonar og Björns á Brekku. Björn
var sæmdur hreppstjóratign og
sendi þá Asgeir skömmu siðar
með bréfmiða til Guðna, þar sem _
hann bað um að lána sér kerru.
Guðni sat yfir borðum, þegar
hann fékk bréfmiðann, og sagði
stundarhátt, þegar hann opnaði
hann: Nú hefur hreppstjóratignin
stigiðBirni til höfuðs, þvi að hann
er farinn að skrifa kerra með
ypsilon. Guðni sendi skriflegt
svar, og þegar Björn opnaði það,
sagði hann: Hann skrifar nei og
með ypsilon, og þá meinar hann
það.
Ég veit ekki, hvort ég á að eiga
það á hættu, og þó mun ég freista
þess, að leiða getum að þvi, með
hvaða hætti málfræðistagl og af-
káralegar ritreglur þ.á m. regl-
urnar um dreifingu kommunnar,
þessarar andarteppu til merkis
um heilbrigða hugsun, hvernig
allt þetta hefur átt sinn þátt i þvi
að framleiða það, sem nú er kall-
að námsleiði. Ég kenni i vetur is-
lensku og dönsku við gagnfræða-
skóla norður i landi. Ég kom þar
fyrst hálfum mánuði fyrir skóla-
setningu i haust, á sunnudegi.
Enginn var heima i þessum
heimavistarskóla. Roskinn utan-
héraðsmaður á áttræðisaldri,
sem ég hefði nú átt að þekkja
strax i sjón, en þekkti strax þegar
hann fór að tala, a.m.k. hvaðan
hann var, hjálpaði mér til þess að
bera farangur minn upp i ibúð
mina og segir við mig i stiganum:
„Svo að þú ætlar að kenna hér i
vetur”. „Já”, sagði ég. „En leng-
ur verður það nú ekki”, sagði
hann, „ef það verður þá i allan
vetur. Hér er svo efir skelvitleg-
ur skrill”, sagði hann. „Þeir
geröu alla vitlausa i fyrra, fyrst
kennarana. Einn reyndi nú að
kála sér i febrúar, skólastjórinn
var fluttur burtu i spennitreyju i
mars",,Þetta er nú pip — og fyrr
getur það orðið slæmt”, sagði ég,
og reyndi að bera mig karlmann-
lega, en sannleikurinn er náttúr-
lega sá, að svona fjörlegur skrill
er náttúrlega besti skrillin, sem
ég hef kynnst. „Þú skalt lita á
eðlisfræðistofuna”, sagði gamli
maðurinn. „Það er nýjasta skóla-
stofan. Segðu mér svo, hvernig
þér list á”. Ég komst ekki inn i
eðlisfræðistofuna. Ég kikti á
glugga, hún er á neðstu hæð. Þar
gaf nátturlega á að lfta skorið
sundur leðurliki á upphækkuðum
bekkjum. Greinilega hafði verið
kveikt i einum þeirra, þannig að
ljóst var, að þetta hafði verið
töluverður darraðardans I loka-
orrustunni og ég hitti svo gamla
manninn á hlaðinu þegar hann
var að fara og sagði: „Það er al-
veg rétt, hér hefur gengið nokkuð
á.” „Þó missirðu nú af þvi, sem
mikilverðast var”, sagði hann,
„en það var sjálfur segurboginn.
En hann var nú heldur ekki úr
varanlegu efni.” „Sigurboginn,
hvaö áttu við?” sagði ég. „Það
var nefnilega sketið á kennara-
borðið”, sagði hann.
Gott og vel. Hér fékk islenska
skólakerfið, ekki þessi skóli, held-
ur skólakerfið,islenska skólakerf-
iö með öllu sinu idjótii einkunn á
vorprófi, — einkunn unglinga,
sem búið er að pynta með fárán-
legum reglum og almennri
heimsku, ekki sist i islenskri mál-
fræði, fékk einkunn á vorprófi.
Það var ekki verra fólk, sem sat i
Laugaskóla þann vetur heldur en
það fólk, sem situr þar i vetur.
Það er gott fólk. En það er svo
kvalið af námsleiða, að það tekur
út likamlega kvöl, meira en
helmingurinn af þessu fólki. Og
ég veit, að það hefði glatt hin
gömlu eyru hæstv. menntmrh., ef
hann hefði heyrt það húrra, sem
hann fékkk i 3. bekk B, stráka-
bekknum, þegar þeir fréttu, að
zetan hafði verið kveðin niður.
Reyndar tóku þeir ekki fram, að
það væri fyrir menntamálaráð-
herra. Ég spurði húrra fyrir
hverju? Fyrir byltingunni, sögðu
þeir.
Flest ykkar hafa heyrt söguna
um lögregluþjóninn, sem dró likið
úr Fischersundi i Bröttugötu, af
þvi að hann var svo slæmur i staf-
setningu. Nú kynnu einhverjir
ykkar, hv. þm., að vera svo stál-
slegnir i stafsetningu, að þið
drægjuð likið úr Bröttugötu i
Fischerssund. Þá er mikils um
vert, að glepjast nú ekki á að
skrifa Fischerssund með zetu og
ypsiloni.