Þjóðviljinn - 19.01.1975, Page 10

Þjóðviljinn - 19.01.1975, Page 10
10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 19. janúar 1975. Skálkurinn Alex I Clockwork Orange. Stóri bróðir glápir á appelsínusigurverk Njósnir Njósnir teljast vist ekki til starfsgreina sem hátt eru skrifaðar hjá almenningi. Mat á njósnum er reyndar nákvæmlega jafn afstætt í reynd og mat á skæruhernaöi: Njósnari sem er svikari i einu riki er hetja annars. A kjarnorkuöld getur svo farið, að það sé ein af forsendum friðar, að stórveldin hafi hernjósnir sinar i góðu lagi. Ovissa um græjur og fyrirætlanir andstæðingsins vek- ur ugg, og rangt mat á þeim getur haft hinar verstu afleiðingar. Bætt sambúð risaveldanna bygg- ist meðal annars á þvi, að her- njósnir þeirra komust á þann öfluga tæknilega grundvöli sem gervitunglin eru. Hinsvegar er miklu færra já- kvætt hægt að segja um þær margþættu njósnir sem beinast að einstaklingnum, skoðunum hans og hegðun. Höfundar fram- tiðarskáldsagna hafa um alllangt skeið sýnt mönnum inn i sam- félag þar sem ýtarlegt eftiriit með hverjum einstaklingi væri komið i hámark. Meðal þeirra voru rússinn Zamjatin (skáld- sagan „Við” sem kom út nokkru fyrir 1930) og George Orwell, sem skrifaði 1984, sem hefur verið þýdd á islensku. Báðar þessar skáldsögur og ýmsar fleiri taka fyrst og fremst mið af vissum fyrirbærum i sovéskum kommú- nisma — Stóri Bróðir Orwells er bersýniiega frændi Stalins. En mörgum ágætum mönnum hefur einnigverið þaðljóstlengi, að þvi fer fjarri að háski smásmugulegs eftirlits með einstaklingum sé bundinn aðeins við einhverskonar pólitiskt alræði. Það þykja að sjálfsögöu merki- legar fréttir, þegar CIA, banda- riska leyniþjónustan, er ákværð fyrir að brjóta leikreglur sem þingið setur henni og njósna um hagi þúsunda bandarikjamanna heimafyrir. Og menn mega heldur ekki gleyma þvi, að al- rikislögreglan, FBI, rekur mjög umfangsmikla persónunjósna- starfsemi — meðal annars hafa fyrrverandi starfsmenn FBI lýst þvi, hvernig agentum er komið fyrir i öllum róttækum samtök- um, og þar eru þeir jafnan látnir fylgja mjög ósveigjanlegri linu og hvetja til aðgerða sem gætukomið viökomandi hópi i kast við lögin. En starfsemi opinberra rikis- stofnana sem þessara er samt sem áður ekki nema partur af þeirri firnalegu upplýsingasöfnun um hagi manna sem stöðugt er i gangi i nútimaþjóðfélagi og getur haft hinar leiðinlegustu afleiöing- ar. 200 þúsund stelpur Vance Packard tók fyrir um tiu árum saman mjög fróðlega skýrslu um þessu mál, i bókar- formi var hún nefnd Nakta sam- félagið.Af dæmi bandarisks sam- félags lýsti þessi ágæti félags- fræðingur varnarleysi nútima- manns gagnvart spurninga- skrám, hlerunum, leynilegum sjónvarpsvélum, földum segul- bandstækjum, þroskaprófum, sem fjöldamargir aðilar beina að mönnum á erg og grið. Að sjálf- sögðu er svo og svo.mikið af þessari upplýsingasöfnun, hnýsni, njósnum, reist á tiltölu- lega skynsamlegum forsendum. bað er verið að kanna notkun á fjölmiðlum, hag barna, neyslu- venjur, en það er lika verið aö njósna um fjárhag þeirra sem sækja um lán eða vilja tryggja sig, og — það sem einna verst er — væntanlegir atvinnurekendur eru að hnýsast ofan i einkalif og skoaðnir þeirra sem starfa hjá þeim eða sækja um störf. Verslun meö nöfn manna, sem komnir eru á skrár i einhverju vissu sam- hengi, er lýgilega útbreidd. Eitt fyrirtæki býöur t.d. bissness- mönnum upp á lista meö nöfnum 200 þúsund stúlkna á aldrinum 8- 15 ára og kosta þær tvö sent stykkið, annaö hefur lista yfir 84 þúsund eldri menn er keypt hafa einhvern varning til að hressa upp á kynlif sitt og það þriðja selur lista yfir allar „sængurkon- ur” i New York. Engin leiðrétting Þessi dæmi sem nú voru nefnd minna á það, að algengust er tölvuskráning upplýsinga um fólk i sambandi við einskonar við- skipti. En hún er og algeng i sam- bandi við þarfir pólitiskra flokka og hreyfinga (eins og oft hefur verið minnst á hér i sambandi við Varið land). Og sem fyrr segir eru afleiðingarnar einna skugga- legastar i sambandi við starfs- feril manna, ráðningar i störf osfrv. 1 Bandarikjunum og viðar er lýgilega algengt að fyrirtæki og stofnanir snúi sér til einkafyr- irtækja sem selja upplýsingar um einstaklinga. Og þá kemur best i ljós varnarleysi þessara einstak- linga: þeir hafa enga hugmynd um það sjálfir hvilik býsn af alls- konar upplýsingum eru á sveimi um þá i skjalasöfnum oft villandi eða alrangar — þaö er enginn vegur fyrir þá sjálfa að leiðrétta eða gera athugasemdar viö stað- hæfingar um að þú sért hommi, kommi, sérvitur, berjir konuna þina, pissir i rúmið eða hafir gefið út gúmitékk i ógáti fyrir tiu árum. Allar þessar spióneringar má aö sjálfsögðu nota á ýmsan hátt eins og þegar var minnst á. Meðal annars til innrætingar. Til að festa i sessi eða móta ákveðin við- horf og venjur. Það liggur þá beint við að visa til þess, hvernig auglýsendur pranga út vöru sinni, „skapa neysluvenjur” með þvi að notfæra sér á lævisan hátt heimildir félagsfræðilegra og sjálfræöislegra rannsókna. Sömu heimildir eru að sjálfsögöu mjög hátt skrifaðar þegar áróöurs- meistarar eru að búa til sem glæsilegasta mynd af forsetaefni, eru að „selja” Nixon eöa John- son. Hegðunarstjórnun En sú innræting, sú stjórnun á viðhorfum og atferli manna, sem hingað til hefur þekkst, getur sýnst fremur meinlaus i saman- burði viö þá möguleika sem nú eru að opnast i þá veru, og eiga þar ýmsir hlut aö máli, ekki sist læknar og sálfræðingar. Hér er um að ræða heilt kerfi „hegðunarbreytinga” sem hefur verið að skapast á siðastliðnum árum. Það felur i sér að notaðar eru ýmsar aðferðir — raflost, efnagjöf, heilaskurðaðgerðir og fleira til að breyta sálarástandi, hegöun, sérkennum einstaklings eða jafnvel heils hóps manna. Ný lyf nýjar upplýsingar um heilann, ný tækni i heilaskurðlækningum hafa mjög flýtt fyrir þróun þessa kerfis. Þegar vikið er að þessum mál- um I blöðum er ekki aö ástæðu- lausu minnt á þá frægu kvik- mynd, Clockwork Orange. En þar er sýnt hvernig reynt er að reka illmennskuna úr ungum morðingja og afburðafanti með þvi aö flækja hann i kerfi sál- rænna pyntinga. Þessháttar til- raun er alls ekki hugarflug kvik- myndarans. I samantekt um „Modification of human behaviour”, sem upphaflega birt- ist i Political Affairs, eru rakin dæmi úr nokkrum bandariskum fangelsum sem eru fyllilega sam- bærileg viö söguna I Clockwork Orange. Þar eru föngum gefin lyf sem valda feiknarlegum uppsöl- um eða köfnunarkennd um leið og þeir hlusta á lýsingar eða sjá myndir af ofbeldisverkum eöa annarri „rangri hegðun”. Margra ára rannsóknir hafa reyndar leitt þar i ljós, að mögu- leikar á að breyta og stjórna hegðun manna og dýra eru mjög miklir. Einn frægasti sér- fræðingur á þessu sviði er Jose Delgado, sem starfar við Yalehá- skóla. Hann hefur leikið það til dæmis að koma örmjóum elek tróðum fyrir i heilabúi apa, og eru þær I sambandi viö senditæki, sem fest eru á bak apanna. Delgado getur siöan úr fjarlægð sent boð inn i heila apanna, sem gera þá — eftir vild tilraunastjór- ans — á vixl mjög vigfúsa eöa ást- leitna eða glorhungraða eða þá sallarólega. Delgado hefur meira að segja breytt innra skipulagi apanýlendu, með þvi að kenna hinum „óbreyttu” öpum að ýta á hnapp, sem sendir boð inn i heila- bú hins ráðrika höfðingja apaný- lendunnar og gera hann á svip- stundu ljúfan og auðmjúkan sem lamb. Delgado hefur gert svipaðar tilraunir á geðveiku fólki og tekist aö framkalla á þvi visst sálarástand og kenndir, en koma i veg fyrir aðrar eða stöðva þær. Hvar eru mörkin? í upphafi eru tilraunir sem þessar tengdar þörfum sem ekki virðast óskynsamlegar — þörfum geðsjúkdómafræðinnar og áhuga á að fá siglæpamenn til að bæta ráð sitt — kannski gera fangelsi óþörf. En vandinn er sá, að kunn- átta af þessu tagi er firnalega há- skaleg i höndum óprúttinna vald- hafa og áhrifamanna. Skyldi það ekki vera munur fyrir þá að þurfa ekki að standa undir timafrekum og dýrum áróðri, innrætingu, sem beint er að þegnunum — væri ekki freistandi að leysa málin með þvi að gefa ibúm fátækrahverfanna hamingjupilluna á hverjum degi eins og gert var i skáldsögunni Brave New World, eða skera burt ofstopann og óstýrilætið úr heila- búi hugsanlegra byltingarfor- ingja? Pólitík Flestir hafa heyrt margar fréttir af pólitiskri misnotkun so- véskra geðveikrahæla. En það kemur heldur ekki á óvart, þegar fréttir berast um að i Norður- Karolinu i Bandarikjunum hafi verið komið á fót Alrikismiðstöð fyrir hegðunarbreytingar. Fylgir sögunni, að þangað verði safnaö „órólegum” föngum, ekki sist þeim sem órólegir eru á pólitiska visu, og skrúbbaður i þeim heil- inn. Þar vestra hafa einnig heyrst raddir, sem leggja það til, að öll börn á aldrinum sex-átta ára verði látin ganga undir próf, og þau sem reynist vera „hugsan- legir glæpamenn” I framtiðinni, verði send i sérstakar búðir til meðferðar. Eða eins og haft er eftir einum af andstæðingum þessarar þróunar, Peter Breggin, sem veitir forstöðu sálfræðirann- sóknarmiðstöð i Washington: „Ef menn sætta sig við að sálfræðing- um sé leyft að halda föngum i skefjum, þá er með þvi ýtt undir það að bryddað verði upp á til- raunum með sálfræðitækni á fleiri sviðum svo aö hún gæti að lokum breiðst út yfir allt okkar samfélag. 1 Bandarikjunum eru þegar uppi allmargir „sálar- skurðlæknar” sem mæla með sál- fræðitækni sem möguleika til að kveða niöur uppþot i borgum okkar og svo félagslegar mót- mælahreyfingar.” Það er heldur ekki talin ástæða til að efast um að leynilegar herstofnanir stór- veldanna kanna möguleika á að beita þessari tækni i þvi skyni að hressa upp á baráttuþrekið hjá sinum mönnum en slá óvinina felmtri. Og Plitical Affairs kann lika aö segja frá þvi, að atvinnu- rekstur séu farnir að þinga um það hvernig nota megi tækni hegðunarbreytinga i framleiðslu- kerfinu. Arni Bergmann.

x

Þjóðviljinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.