Þjóðviljinn - 26.10.1975, Qupperneq 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 26. október 1975.
ARNI BERGMANN
SKRIFAR
DflDDQ
Stormur í
vatnsglasi
Matthias Johannessen.
Fjaðrafok og önnur leikrit.
Bókaútgáfa Guðjónsó.
Reykjavik 1975.
Bók þessi geymir tvö leikrit af
fullri lengd eða svo gott sem,
Fjaðrafok og Sólborg, og þar að
auki sex einþáttunga — voru tveir
þeir fyrstu sýndir i Þjóðleikhús-
inu eins og Fjaðrafok og annar
þeirra, Jón gamli, þar að auki i
sjónvarpi. Sókrates var fluttur i
útvarpi, og von er á Ófeliu i sjón-
varp.
Það er kannski ekki mikil
ástæða til að taka upp aftur tal
um þau leikrit Matthiasar, sem á
svið fóru 1967 og ’69. Yfirlestur
staðfestir, að Jón gamli er það
verk sem mestlíf er með, persóna
sem kemur til mcð sérst.
málfari sinu og lifsafstööu.
Einþáttungurinn Eins og þér sáið
Njörður P. Njarðvik. Saga
leikrit ljóð. Iðunn 1975.
Höfundur segir frá þvi i for-
mála, að bók þessi sé hugsuð sem
kennslubók eða hjálpargagn við
bókmenntakennslu i hrienntaskól-
um og hliðstæðum framhalds-
skólum. En að likindum rætist
einnig sú von sem látin er uppi i
formálanum, að bókin geti komið
öðrum að gagni, sem sýna bók-
menntafræðum forvitni eða iðka
þau beinlinis.
Njörður P. Njarðvik
I bókinni er gerð grein fyrir
hefðbundinni tegundaskiptingu
bókmennta (epik, dramatik, lýr-
ik), fyrir þeim helstu hugtökum
sem menn hafa stuðst við i um-
fjöllun bókmennta og einnig
fylgja meðmæli um það, hvernig
standa má að verki þegar unnið
er að bókmenntagreiningu. Bókin
er velkomin búbót i fátæklegum
bókakosti á islensku um þessi
efni. Aður höfum við uppflettirit
og svo Fjaðrafok eiga að vera
heimsádeiluverk, eins og höfund-
ur tekur rækilega fram i eftir-
mála sinum sem hann kallar Við-
skilnað.
I einþáttungnum ris
dauður stjórnmálaforingi upp úr
kistu sinni i miðri hræsnisfullri
útfararræðu, og dembir hrein-
skilni um sjálfan sig, flokkinn og
þjóðina yfir viðstadda. 1 Fjaðra-
foki segir frá vandræðastúlku
svonefndri sem lokuð er inni á
hæli — verkið á, með hliðsjón af
svonefndu Bjargsmáli sem frægt
var á þeim misserum, að vera
vörn fyrir „litlu manneskjuna”,
andspænis „ofbeldi i hvaða mynd
sem er” andspænis „Kerfinu, ein-
ræðisþjóðfélaginu, lögreglurik-
inu”. I báðum verkum gerist það,
að meginhugmyndin ber efnivið
veruleikans ofurliði, viðleitnin til
að búa til „algilt” verk, sem eigi
Hannesar Péturssonar, bók ósk-
ars Halldórssonar um Brag og
ljóðstil, kennslubók Finns Torfa
Hjörleifssonar og Harðar Berg-
mannum Ljóöalesturog hafa þær
bækur allar sina kosti. Bók
Njarðar er að þvi leyti viðbót og
nýtt framtak, að hún stiklar yfir
samanlagðar bókmenntir i sam-
hengi. Auk þess fjallar hún um
fleiri hjálparhugtök en t.d. upp-
flettirit Menningarsjóðs eftir
Hannes Pétursson (þar er t.d.
ekki að finna hugtök eins og
„hneigð, flétta, hvörf, lausn”,
sem vissulega eru vandmeðfarin i
knöppu máli, en engu að siður
mikil nauðsyn að glima við i is-
lensku og i islensku samhengi).
Likast til eru það fyrst og
fremst kennarar sem geta sann-
prófað notagildi bókar sem þess-
arar. En hitt er ljóst, sem fyrr
segir, að hún mætir þeirri þörf að
glimt sé við hugtök bókmennta-
fræða á islensku. Mér sýnast,
þegar á heildina er litið, að skil-
Þórarinn Helgason.
Una saga danska.
Helgafell 1975.97 BLS.
Islensk bókaútgáfa er full af
einkennilegum uppákomum — og
ófáar þeirra eru tengdar þeim
áhuga sem landar hafa fyrr og
siðar tengt viö fornsögur. Eitt
slikt dæmi er stutt skáldsaga sem
Þórarinn Helgason hefur saman
skrifað utan um stuttaralega frá-
sögn Landnámu af Una danska.
Margir hafa freistast til sagna-
smiða utan um fornsöguefni, en
fæstir riðið feitum hesti frá þeim
viðskiptum, sem vonlegt er.
Oftast nær mundi fátt annað reka
mann áfram við lestur slfkrar
sögu en einskonar félagsfræðileg
forvitni: hvað láta menn sér
við „alla flokka” eða öll „kerfi”
verður til þess að broddurinn
slævist ádeilan svokölluð flýtur
ofan á, klæðist ekki trúverðugu
lifi. 1 Eins og þér sáið bjargar
það nokkru, að stuðst er við lær-
dóma absúrdskólans, en i Fjaðra-
foki eru úrræðin enn fátæklegri.
Sólborgsem hvergi hefur verið
flutt, er mjög hefðbundið verk.
Þetta er ennþá einn „islenskur
Örlagaþáttur” efniviðurinn dóms-
mál úr praxis Einars Benedikts-
sonar norður i Þingeyjarsýslu:
hálfsystkini eiga barn saman,
fóstrinu er fyrirfarið, móðirin
fyrirfer sér. Allt er á sinum stað i
hefðbundinni islenskri meðferð á
ástum i meinum: eitraður kjafta-
gangur, hin sterka kona, deigur
ástmaður. En ekkert fram yfir
það. Þegar yfirheyrslum sleppir
er eins og leikritið leysist upp i
vandræði, það er sérstaklega
greiningar séu ljósar og ekki of
margorðar. Það er ljóst höfundi
og lesanda, að málin eru einföld-
uð i þessu yfirliti (það væri t.d.
firnaverk að gera grein fyrir túlk-
un fróðra manna á hugtaki eins
og „tákn” svo aðeins eitt dæmi
sé nefnt). Og þá er heldur ekki
reynt að fela fyrir mönnum, að
margur skilgreiningarvandi er ó-
leystur, og verður seint leystur i
fræðum þessum.
Það kemur einstaka sinnum
fyrir, að óþörf huglægni laumast
inn I skilgreiningarnar. Eins og
þegar þessu hér er hnýtt aftan við
lýsingu á „lýriskum skáldskap”:
„Það er eins og hin ljóðræna tján-
ing hverfi burt úr tima og rúmi
yfir i einhvers konar eilifa nútið,
sem geymir mýkt, hlýju og feg-
urð i andlitsdráttum sinum”.
Bókmenntadæmi sem notuð
eru, eru vel við eigandi, en þau
eru af skornum skammti, eins og
stærð bókarinnar mælir fyrir.
A.B.
verða úr sögunum á hverjum
tima, á hvað leggja þeir áherslu'?
Að þvi er Una danska varðar, þá
sýnist mönn'um það kannski helst
úrvinnsluefni, að hann hafi
fyrstur manna átt að gegna þvi
erindi að koma Islandi undir
noregskóng, og þá sjálfan Harald
hárfagra. Bregður svo við, að
bókarhöfundur afgreiðir þau mál
öll i mestu fljótaskrift. Þeim mun
meiri rækt leggur hann við
kvennamál þessa lánlitla
erindreka. Hann býr til þá
skýringu við hingaðsendingu
Una, að hann hafi gerst heldur
fjölþreifinn við dóttur Haralds
konungs, og siðan fjallar seinni
hluti bókarinnar allur um við-
skipti hans við Leiðólf kappa, og
dóttur hans, sem hann gerði barn.
áberandi að Matthias veit hreint
ekki hvað hann á að gera við
sýslumanninn, Einar
Benediktsson.
Húskveðja, Ofelia og Sókrates
eru öll byggð á sömu hugmynd:
að láta frægðarfólk úr sögu og
bókmenntum hittast i nútiðinni.
Slik aðferð er algeng i revium þvi
hún býður upp á ýmsa möguleika
til að kitla hláturtaugar. Þetta er
og reynt hér: Bergþóra og Hall-
gerður langbrók súpa sérri og
kvarta yfir heimilisböli: Skarp-
héðinn er kominn i dópið er for-
fallinn i spilamennsku o.s.frv. En
Matthias lætur sér ekki slika
brandarasmið nægja — enda er
hún alls ekki hans fag. Hann hef-
ur annan metnað, heldur uppi
fyrirspurnum um það hvað sé
veruleiki, . hvað blekking, hvað
draumur, hver er hvað og hver er
ekki hvað, með einhverjum á-
væningi af fyrirspurnum Steins
Steinars: hvort er ég heldur hann
sem dó eða hinn sem lifir? Og svo
framvegis. Æjá. Hæpnir eru
brandararnir i þessum þáttum,
en þó er spekin verri. Sá sem
finnur heila brú i þessum vaðli er
sannkallaður afreksmaður i góð-
vild.
Það er nefnilega það.
Eftirmálinn, Viðskilnaður, er
að miklu leyti helgaður sárri um-
kvörtun Matthiasar um þær
ofsóknir sem hann hafi orðið fyrir
sem leikritaskáld. Hann talar um
„skipulagða stórskotahrið” á sig
vegna Fjaðrafoks. Hann kvartar
yfir gagnrýnendum og umsögn
um sem falla um verk hans I út-
varpsþætti (þar sem andstæð við-
horf komu reyndar fram). Hann
kvartar yfir þvi, að Sólborg hafi
ekki verið sýnd i Þjóðleikhúsinu
(„ekki veit ég ástæðuna”). Yfir
þvi að fyrsta leikrit hans,
Sólmyrkvi, skyldi ekki flutt i út-
varpi. Yfir þvi að Öfelia er enn
ekki komin i sjónvarpi (en úr þvi
rætist vist bráðlega). Yfir þvi, að
umsjónarmaður i sjónvarpsþætt-
inum Vöku, hafi „neitað” að
fjalla um tiltekna ljóðabók eftir
sig. Niðurstaða hans er ma. sú að
„eftir þessa misjöfnu reynslu
leyfi ég mér að lita á Rikisútvarp-
ið svipuðum augum og rússneskir
rithöfundar sovétvaldið, enda ær-
in ástæða til”.
Það munaði ekki um minna.
Það sem er spaugilegast við
þessar harmatölur er blátt áfram
það, að enginn höfundur vægt
sagt viðvaningslegra leikrita hef-
ur fengið eins rifleg tækifæri til að
viðra afurðir sinar, prófa þau.
3 leikrit i Þjóðleikhúsi, eitt i út-
Um leið verður forkostulegur
samsláttur á tveim stiltegundum,
tvennskonar orðaheimi. Annars-
vegar er stæling á sagnastil —
hinsvegar ryðjast fram i kvenna-
málin ýmiskonar glósur úr
samtiðinni.
Þegar kóngsdóttir hefur helst
til oft teymt Una danska á asna-
eyrum inn i skóg ryður hann
þessu hér út úr sér upp úr
nýlegum afþreyingarblöðum:
„Fann eg barm þinn bylgjast og
arma þina læðast um mig, þvilikt
semþú vildir þrýsta þér inn i
mig”.
Og ekki liður á löngu áður
en spurt er, hvort prinsipissan
hafi verið reiðubúin „að hlýöa
eðlishvöt” sinni. Ekki tekur betra
Matthias Jóhannessen
MATTHfAS JOHANNESSKN
DOGur ©i meír
LJÓD 74
MVNDIR F.RRO
varpi, eitt i sjónvarpi og annað á
leiðinni. Uppáskrift frá tveim
þjóðleikhússtjórum (þetta er
„glettilegt verk skreytt skáldleg-
um hugdettum... lofar góðu”
segir Sveinn Einarsson á umslagi
utan um Sókrates, sem reyndar
hefur einnig komið út á plötu).
Hann hefur Indriða og svo langa
strollu af morgunblaðsmönnum
til að lýsa m.a. „óvenjulegu hug
rekki, karlmennsku sem ekki læt-
ur bugast fyrir ókleifum hömr-
um” (umsögn um Fjaðrafok.)
Samt er etta ekki nóg. Pislarvott-
ur verður skáldið að vera. Og
þegar ekki vill betur, þá er
Matthias fús til að brjóta eigið
bann við þvi að menn liki saman
ófrelsi austan tjalds og vestan.
Goðsagan um Solsjenitsin Islands
er i sköpun.
við, þegar tekin eru upp kvenna-
mál og ólétta úti á tslandi. Þar
heldur fóstra Þórunnar Leiðólfs-
dóttur uppi svofelldu hjali við
hana i tilefni kvennaárs:
„Breyting á stöðu konunnar mun
lengi enn litil verða, en smám
saman, er aldir liða munu konur
ná jafnrétti við karla og vel meir.
Er það maklegt þvi að konur hafa
ineiri þýðingu til viðhalds
þjóðunum en karlar....Loks i
fyllingu timans fæða þær börnin i
heim þennan með þjáningu, ala
önn fyrir þeim i uppvexti, meðan
karlarnjóta svölunar girnda sina
einna”.
En nú liður senn að þvi, áð
Leiðólfur kappi drepi Una, sem
betur fer.
LEIÐARVÍSIR UM
BÓKMENNTAFRÆÐI
í TILEFNI KVENNAÁRS