Þjóðviljinn - 28.03.1976, Síða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 28. mars 1976
Eins og aö llkum lætur spyrja
sósíalistar sjálfa sig aö þvl,
hvernig verklýöshreyfing geti
stækkaö verksviö' sitt út fyrir
heföbundin kjaramál. baö er ekki
nema von: hin „ópólitiska” ein-
| hliða kjarahyggja, sem hægri
sinnar ýmiskonar vilja halda aö
hreyfingunni, sýnist hvergi enda
nema í sjálfheldu. Hun leiðir til
þess aö verklýöshreyfing gengur
inn I sundurvirka samkeppni um
þau gæði sem mæld veröa I
peningum. Jafnréttishug-
myndirnar gufa upp: viö höfum
skýrslur um það, að á sl. 25 árum
hafi tekjumunur alls ekki
minnkað i þróuöum vestrænum
iönrikjum — nema i Svíþjóö. Viö
þessi vonbrigöi úr næsta um-
hverfi bætast siðan litt upp-
örfandi tiðindi af þvi hve
ómyndug verklýössamtök eru um
lustanveröa álfuna.
Leiðindi og þroski
Bæöi i vestri og austri okkar
álfu hafa efnaleg kjör almennings
batnaö á sl. aldarfjóröungi —
mishratt þó, og allmargir hafa
veriö eftir skildir. En þessi aukna
velmegun hefur blátt áfram ekki
verið fullnægjandi. Menn spyrja
ekki aöeins um neyslustig, um
franka, pund, zloty, menn spyrja
um liöan fólks á vinnustaö, sjálfs-
traust þess, aöild að ákvöröunum.
Æ fleira fólki hefur skilist aö
vandamál og vanliöan, sem tengd
V
Maöurinn á vinnustað
eru vinnustaö, veröa ekki leyst
meö þvi aö visa mönnum á fri-
stundir. Sá sem bölvar næsta
vinnudegi tekur lifsleiðann meö
sér hvert sem hann fer. Nýleg
rannsókn á frístundum sænskra
verkamanna sýnir, að þeim mun
meir sem þeim leiöist starf sitt,
þvi minna nota þeir fristundir
sinar. Ahugavert starf þroskar
menn, en einhliða starf dregur
menn niöur.
Og þess vegna heyrum viö
alltaf ööru hvoru vangaveltur um
lýöræöi aö neðan, um lifrænt
skipulag starfsins, um atvinnu-
lýöræöi, bæöi fræöilegar vanga-
veltur og tilvitnanir I reynslu
manna hér og þar. Allt þetta eru
hlutir sem aldreieru of oft á dag-
skrá i blaöi sem vill kenna sig viö
sósialisma.
Þaö væri e.t.v. ekki úr vegi aö
rifja upp ýmislegt af þvi, sem
boriö hefúr á góma, rétt til aö
minna á fjölbreytni tilraunanna.
m.a. að „startstaöa” þeirra var
misjöfn og svo starfsskilyröi,
ábatalikur osfrv.) Aðundanförnu
hefur veriö reynt aö spoma viö
þessu meö þvi aö fá sjálfstjórnar-
fyrirtækin til að leggja meira i
sameiginlega sjóöi.sem tryggi þá
bæöi hærri lágmarkslaun og sér-
staka aöstoö viö vanþróuð svæði
landsins. Þetta er framvinda sem
mjög er vert aö hafa hugann vib.
í framhaldi af þessu skal minnt
Evrópu t.d.) til nokkurs aftur-
kipps — fyrri starfshættir skóla
og stöðuhyggja (status sekking)
sóttu aftur á.
Fyrirtæki tekin
En þar meðskyldi enginn gera
lltið Ur þessari uppreisn æsku-
fólks.Viöhanamá m.a. tengja þá
staðreynd, aö upp frá þessu mátt-
Sameign
sunnudags
pÍGÖDQ
Um tima vom margir vinstri-
sinnar mjög áhugasamir um hina
israelsku tilraun kibbútsin , en
það er sameignarbú ekki aðeins
um framleiöslu heldur og um
margt I daglegu lifi — Matseld,
barnauppeldi, fristundir ofl. En
mörgum hefur þótt sem kibbuts-
hugmyndin geröi of sterkar
kröfurtil meölima um aö þeir séu
allt öðruvisi en „gengur og ger-
ist”, þaö reyni blátt áfram of
mikiö á samheldni þeirra og jafn-
an þroska (I kibbúts eru peninga-
greiöslur til einstaklinga t.d.
mjög af skornum skammti) Engu
að siður er reynsla afkibbútsum
sem lengi hafa starfaö afar verö-
mæt þeim sem bryddu upp á nýj-
um sambýlisháttum fólks
Sjálfsstjórn
Eftir að sósialistar hættu i
auknum mæli aö láta sér nægja
einar saman tölur um framleiöni
og hagvöxt frá sósiallskum rikj-
um, beindist áhugi margra meira
aö hinni sérstæöu viðleitni
júgóslava meö verkamannaráð
og sjálfstjórn fyrirtækja. Það er
ljóst aö sú þróun hefur veriö
erfiö: einmitt sjálfstæöi hinna
júgöslavnesku fyrirtækja leiddi
til mjög mismunandi lifskjara
eftir verksmiöjum (vegna þess
á þaö, aö sósialistar hafa mjög
vánrækt aö kynna sér þá reynslu
sem fengist hefur á svonefndum
„rauöum beltum” I Frakklandi
og á ttaliu. Þar er átt við borgir
og héruö sem kommúnistar hafa
stjórnaö um árabil, einir eöa með
sósialistum. Viö höfum af þvf al-
jmennar fréttir, að þessi stjórn-
sýsla hafi á sér go'tt orö, en vitum
litiö um éinstök atriöi — eins og
t.d. þaöhvort hún veldur ein-
hverjum umtalsveröum
breytingum á vinnustööum, i
fyrirtækjum bæjarfélaga og I
öðrum.
Uppreisn
æskufólks
Viö fengum áriö 1968 sem ein-
kenndist af uppreisn æskufólks,
og hún heimtaði einmitt eitthvað
allt annað en heföbundna kjara-
hyggju. I skólunum braust þessi
krafa fram i þvi, aö námsmenn
fengju stóraukin áhrif á bæði
námsefni og kennsluhætti. Marg-
ir urðu til þess að skjóta yfir
markið, bæði I einlægu kappi og
svo vegna þess lýjandi þrefs sem
einkennir kreddufasta smáhópa
meöal námsfólks. Þetta ofurkapp
leiddi viöa (i mörgum háskólum
um við úr ýmsum löndum heyra
fregnir af þvi, að verkafólk hefði
tekið fyrirtæki, starfsvettvang
sinn á sitt vald — eins og
stúdentar höfðu „sest inn” I há-
skóladeildirnar. Þarna var ekki
um beina kjarabaráttu aö ræöa
heldur það sem kalla mætti
atvinnulýðræði út úr neyð. Hér
i blaðinu voru á sinum tima rak
in dæmi t.d. af glerverksmiðju
i vestur-þýskum bæ og úraverk-
smiðjunni LIP i Frakklandi. I
þessum tilvikum höfðu eigendur
fyrirtækjanna gefíst upp á rekstri
og ætluðu að leggja þau niður, en
.verkafólkiö tók sig þá saman um
aö reka þau áfram — bæöi til að
tr.yggja sér vinnu áfram og svo til
þess aö skapa manneskjulegra
andrúmsloft á vinnustað: einn
fyrir alla og allir fyrir einn.
Andóf auðvalds
Þaö er ljóst, að auðvaldið og
aörir þeir aöilar sem ekki treysta
sér ti! aö hafa annan mælikvarða
á fyrirtæki en hagvöxtinn einan,
hafa reynt aö spilla eftir mætti
fyrir viöleitni sem þeirri er nú var
nefnd.
Ekki alls fyrir löngu settu eig-
endur annarra franskra úraverk-
smiöja tlmabundiö verkbann á
eigin fyrirtæki til að mótmælaþv!
aö LIP fengi lánafyrirgreiðslu til
að halda áfram á þeirri braut sem
verkafólk hafði markað. Og fjár-
magnseigendur beittu þvingun-
um til að koma úr forstjórastarfi
hjá LIP sósialistanum Neusch-
wander, sem haföi fullan hug á að
fylgja eftir þeirri lýðræðis þróun
sem byrjuð var i fyrirtækinu. 1
Bretlandi gerði Ihaldið harða hrið
aö Anthony Wedgwood Benn,
vinstrisinnuðum iönaöarráðherra
Verkamannaflokksins, sem veitti
fjárhagslegan stuðning verka-
mannakommúnum sem höföu
fullan hug á að reka fyrirtæki
sjálfir, sem kapltalistar höföu
gefist upp á. Meö tilstilli hægri-
arms Verkamannaflokksins tókst
svo aö tefla Wedgwood Benn i
annaö embætti þar sem hann
þótti ekki eins hættulegur lögmál-
um „frjálsrar samkeppni”.
Meðákvörðunar-
réttur
Margskonar viöleitni, margs-
konar erfiðleikar. Hin
sósialdemókratiska Sviþjóð varö
einna fyrst til að fitja upp á
„meðákvörðunarrétti” fulltrúa
verkafólks istjórnum fyrirtækja.
Margir úr hinum róttækari armi
verkalýðshreyfingarinnar töldu
að hér væri um hættulega þróun
að ræða. Fulltrúar verkafólks
yröu aldrei annað en vanmáttugir
gislar I stjórnum fyrirtækjanna,
samábyrgir án þess að ráöa neinu
sem máli skipti og heföu þar meö
truflandi áhrif á stéttarvitund
verkafólks. Þessir fyrirvarar eru
sjálfsagt enn á dagskrá. En full-
trúar sænska alþýðusambandsins
halda þvi hinsvegar fram, aö
þessi tilraun hafi aö þvi leyti gefiö
jákvæöan árangur, aö fulltrúar
verkafólks hafi lært á rekstur og
stjómsýslu, og séu nú betur undir
þaö búnir að halda áfram á þess-
ari braut með auknum áhrifum
verkafólks á alla þætti lifs á
vinnustað. 1 nýlegri sænskri grein
er þess getið, að I fyrirtæki þar
sem starfa 3.900 menn hafi 750
tekið þátt I athugun á starfsum-
hverfi, 600 fjallað um tillögur um
ákvaröanarétt veikafólks i fyrir-
tækinu og 300 um hugmyndir
sósialdemókrata um að verka-
lýöshreyfingin „kaupi upp” að
hálfu ýmis stórfyrirtæki. Þetta
hafi verið óhugsandi fyrir nokkr-
um árum.
Sjá Ifstra ustið
Þarna er komið að merkum
hlut: það er ekki einfalt mál að fá
verkafólk til aö nota þau réttindi
sem þaðhefur, a.m.k. formlega. I
sömu grein var vitnað i formann
járniðnaðarmanna I Gautaborg,
Inge Carlsson sem segir sem svo:
„Nú eru geröar kröfur til hins
óbreytta liösmanns verkalýös-
félags sem hann gat ekki gert sér
i hugarlund áður. Áður spuröi
enginn um álit hans. Má vera
hann sé nú fimmtugur eða
sextugur og hann hefur langa
reynslu af ýmiskonar misrétti, en
tók aldrei til máls. Og nú er hann
allt f einu spuröur álits.
Þaö er lýöræðislegt að greiða
atkvæði, en atkvæðagreið-
sla er ekki lýðræðið sjálft. Ef aö
lýðræðiö á að hafa raunverulegt
inntak þá verða þeir menn sem
spurðir eru álits að vita, um hvað
er aö ræöa. Flestir okkar hafa
litla skólagöngu að baki, og það
kemur fljótt i ljós. Hvaöa við-
miöun hefur t.d. plötusmiður,
þegar hann er beðinn um að taka
afstöðu til skynsamlegrar
stæröar og umsvifa skipaiönaöar,
nýrrar fjárfestingar osfrv.?”
Svar Carlssons er fræösla og
meiri fræösla, efling sjálfstrausts
og yfirsýnar.
Ellegar nokkuð
á leið
Þessi samantekt er ekki til
annars ætluö en að minna á
margbreytilega viðleitni til að
svara einni helstu spurningu nú-
timans. Og á það, að þaö veröur
aldrei auðvelt að koma á þvi at-
vinnulýðræði sem ris undir nafni.
Það er mikil nauðsyn aö sósial-
istar fylgist sem best og án for-
dóma með þvi sem gerist: hvort
það eru júgóslavneskir kommún-
istar, israelskir kommúnumenn,
óþolinmóðir stúdentar, ung-
verskir umbótahyggjumenn,
italskir kommúnistar, franskir
úrsmiðir, breskir reiðhjóla-
smiðir, sænskir kratar sem sýna I
verki vilja til að staðna ekki i þvi
ástandi sem er á hverjum stað.
011 viðleitni verður fyrir skakka-
föllum — en þaö sem máli skiptir
er, að fyrir hvert eitt skref sem
stigið er aftur á bak séu tvö stigin
áfram, á næsta ári eöa næsta
staö. Arni Bergmann.