Þjóðviljinn - 02.02.1977, Blaðsíða 9

8 — SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Miövikudagur 2. febrúar 1977.
Miðvikudagur 2. febrúar 1977. ÞJÓÐVILJINN — SÍDA — 9 •
Hjörleifur Guttormsson:
Frá tindi Kröflu, horft til norövesturs yfir Vítiog Leirhnjúkssprunguna. Gæsafjöll I baksýn. (Myndirnar
frá Kröflusvæöinu tók greinarhöfundur, Hjörleifur Guttormsson í september 1968.)
..Lýöveldishverinn”!Hveragiii viö Kröflu. Hann er talinn hafa myndast sumariö 1944.
Hveragil, horft til suövesturs. Hliöarfjall ber yfir gilbarminn I baksýn til hægri.
Staldra ber við og læra af dýrkeyptri reynslu
Umræöum um Kröfluvirkjun
linnir ekki. Þaö er eölilegt, eins
og staöiö hefur verið aö fram-
kvæmdum þarnyðra og þegar viö
bætast náttúruhamf arir á
virkjunarsvæðinu. Brátt hafa
verið fjárfestir alltaö 8 miljarðar
króna i mannvirkjum og rann-
sóknum á virkjunarstaö, en full-
komin óvissa rikir um, hvenær
teljandi orkuframleiösla getur
hafist og stöðugt vofir yfir eyöi-
legging verðmæta þarna og i Mý-
vatnssveit.
Deilt er um fortiðina og viö-
brögö við rikjandi óvissuástandi,
og inn i myndina hljóta einnig aö
koma aðrar hugsanlegar aögeröir
til orkuöflunar fyrir Noröur- og
Austurland. Grein þessi er rituð
fyrst og fremst til að benda á
nokkra lærdóma, sem ég tel tlma-
bært að draga af meðferð og stööu
Kröflumála. I þvi sambandi verö-
ur ekki hjá þvi komist aö setja
fram staöhæfingar um nokkur
þau mistök, sem orðið hafa, en
rúm í blaðagrein leyfir ekki itar-
lega umfjöllun eöa rökstuðning
sem skyldi.
Vegna starfa á vegum Náttúru-
verndarráðs hef ég fylgst nokkuö
meö undirbúningi Kröfluvirkjun-
ar, en meðferð frárennslisvatns
frá Kröfluveitu svo og allt jarð-
rask og mannvirkjagerö á þessu
svæði snertir verksvið ráösins.
Um þá þætti verður þó ekki rætt
hér sérstaklega, þóttsumtsé þar
umræðuvert.
Við mat á málum Kröfluvirkj-
unar er nauðsynlegt að greina á
mi'.'.i þeirra aðstæðna sem riktu
annars vegar fyrir 20. desember
1975 þ.e. áöur en jarðeldur sýndi
sig viðLeirhnjúk, og þess ástands
sem breytthefur myndinni siðan.
Hafa ber i huga, að ef allt hefði
gengið að óískum uiti öflun nýtan-
legrar gufu við Kröflu, væri
virkjunin eflaust ekki i þeim há-
mælum sem raun ber vitni, en
"engu að siður væri við erfiðleika
að glima, ekki sist fjárhagslega
vegná litils markaöar fyrir orku
frá virkjuninni um árabil.
Vinnubrögöin við undirbúning
þessarar virkjunar hafa verið
röng i ýmsum grundvallaratriö-
um og þaö er af þeim mistökum,
sem þarf að læra. Þar tengist
Krafla vissulega miklu stærra
dæmi, sem er óstjórnin og skipu-
lagsleysið i orkumálum lands
okkar á heildina litið, en það
ástand bitnaralveg sérstaklega á
fólki utan við orkuveitusvæði
Landsvirkjunar.
Hér á eftir verða nefnd nokkur
atriði af mörgum, sem augljós-
lega hefur verið rangt staðið að
við Kröfluvirkjun og hverjar
ályktanir má af þeim mistökum
draga.
Ófullnægjandi
rannsóknir
Flestum mun nú ljóst, að ófull-
nægjandi vitneskja lá fyrir um
jarðhitasvæöið við Kröflu, er
ráðist var þar i virkjunarfram-
kvæmdir. Umsögn Orkustofnunar
þess efnis, að svæðiö „standi und-
ir 50-60 MW gufuvirkjun og
hugsanlegri stækkun siðar”
(febrúarskýrsla OS 1975!) byggði
á yfirborösrannsóknum og tveim-
ur 1100-1200 metra djúpum rann-
sóknarholum, sem boraðar voru
siðari hluta árs 1974, en engar
vinnsluholur eða holur af fyrir-
hugaöri vinnsludýpt fyrir gufuöfl-
un lágu þá fyrir. „Borunum lauk
fyrstu dagana i desember (1974)
og timi til rannsókna á holunum
hefur verið helzt til naumur, eink-
um hvaö snertir seinni holuna.
Engu að siður teljum viö nægi-
lega miklar upplýsingar liggja
fyrir til að gefa jákvæða umsögn
um Kröflusvæðið”, segir i inn-
gangi þessarar skýrslu. 1 bréfi
Orkustofnunar, sem fylgdi með
skýrslunni til Iðnaöarráðuneytis
og Kröflunefndar i mars 1975, var
geröur fyrirvari um þá áhættu,
sem tekin væri með þvi að ráðast
i framkvæmdir. Óvissa væri um
eiginleikaþeirrar gufu, sem aflaö
yröi og hversu langan tima tæki
að ná henni upp, en gert var ráö
fyrirborun á 5 vinnsluholum á ár-
inu 1975. Það væri hins vegar
framkvæmdaaðila að meta, hvort
taka ætti þá áhættu sem leiddi af
ófullnægjandi vitneskju um jarö-
hitasvæðið.
Nú mun það þykja góð regla við
rannsókn vegna virkjunar há-
hitasvæða,að a.m.k. 50% þeirrar
orku sem beisla á séu tiltæk 1-2
árum áður en vélbunaður og önn-
ur mannvirki eru fullhönnuð og
stefnu i þá átter að finna i skýrslu
Orkustofnunar: „Aætlun um
rannsókn háhitasvæða” frá árinu
1969. Við Kröflu hafði hins vegar
engin vinnsluhola verið boruð, er
samningar um vélakaup og gufu-
veitu voru undirritaðir og rann-
sóknarholur voru þá aöeins nokk-
urra mánaða gamlar. Það veröur
að teljast undarlegt, ekki slst i
ljósi siðari yfirlýsinga ýmissa
jarövísindamanna á Orkustofn-
un, að ekki skyldu gerðir skýrari
fyrirvarar um takmarkað upp-
lýsingagildi rannsóknarborana i
þessari skýrslu, þar eð vart hefur
farið fram hjá stofnuninni, hver
skriður var á framkvæmdaundir-
búningi þegar um áramótin 1974-
75. Hér kemur fram tilfinnanleg
vöntun á upplýsingastreymi og
túlkun upplýsinga, sem er algeng
á þessu sviði sem öðrum, og
reynst getur afdrifarik, ekki síst
þegar um ný rannsóknasvið og
hagnýtingu er að ræða.
Afdrifarík
stefnubreyting
t lögum nr. 21//1974 um jarð-
gufuvirkjun við Kröflu eða viö
Námafjall með „...allt aö 55
megawatta afli...” var rlkis-
Hjörleifur Guttormsson.
stjórninni heimilaö að fela
„...væntanlegri Norðurlands-
virkjun...eöa öðrum aðila...” aö
reisa og reka gufuaflsstöðina og
leggja frá henni aðalorkuveitur.
Umrædd Norðurlandsvirkjun
hefur enn ekki komist af hug-
myndastigi og til að brúa bilið
skipaði Magnús Kjartansson,
iðnaðarráðherra vinstri stjórnar-
innar, sérstaka Kröflunefnd I júni
1974 og var skipun hennar endu-
nýjuð af Gunnari Thoroddsen i
nóvembersama ár og Jón G. Sól-
nes þá skipaður formaður I stað
Páls Lúðvíkssonar. Jafnframt
var þá lögð rík áhersla á, að
nefndin hraðaði undirbúningi og
framkvæmdum viö virkjunina
eftir þvi sem frekast væri unnt.
Við stjórnarskiptin varð stefnu-
breyting varðandi Kröfluvirkjun,
eins og á flestum öðrum sviðum
orkumála. Iðnaðarráöherra
vinstri stjórnarinnar hafði lagt
áherslu á framkvæmdir við
byggðalinu sem fyrsta skref til að
bæta stöðu orkumála á Norður-
landi, og voru framkvæmdir við
hana ráðgerðar þegar haustið
1974. Næsta skref skyldi vera
áfangi i Kröfluvirkjun, sem kæmi
I gagnið á árinu 1978. Ljóst er
einnig af greinargerð með laga-
frumvarpinu um Kröfluvirkjun,
að haga ætti stærö virkjunarinn-
ar eftir markaðsaðstæðum, en
um þetta segir orðrétt i greinar-
geröinni:
„Gert er ráð fyrir að stærð
jarðgufuaflstöðvar við Kröf lu eða
Námafjall geti orðið allt að 55
MW, en hún yrði byggð I tveim
áföngum, þannig að I upphafi
yrði byggt allt það, sem er sam-
eiginlegt fullri stærð stöðvarinn-
ar, en túrbinur, rafalar, borholur
og ýmiss búnaður yrði gerður i
tveim áföngum. Þetta hefur þann
kost I för með sér, að hægt er að
haga byggingunni nokkuö eftir
markaösþörfinni og eins er meira
rekstraröryggi af þvi að stöðin sé
rekin með tveimur rekstrarein-
ingum.”
Frá þessari stefnu var vikið I
veigamiklum og afdrifaríkum
atriðum eftir stjórnarskiptin.
Frestað var öllum framkvæmd-
um við byggðalinu, en þess I stað
knúið á um framkvæmdahraða
við Kröfluvirkjun „...eftir þvi
sem frekast væri unnt...”, svo
notuö séu orð formanns Kröflu-
nefndar i fróðlegri þingræðu 6.
april 1976, en þar sagði einnig:
„Vegna tilfinnanlegs raforku-
skorts á Norðurlandi lagði
Kröflunefnd rika áherslu á það
við ráðgjafafyrirtækin að fram-
kvæmdum yrði hraöaö svo sem
kostur væri”, þ.e. i nóvember
1974. Strax þann 7. febrúar 1975
ákveður nefndin kaup á tveimur
30 MW aflvélum frá Japan og
undirritaði samninga þar aö lút-
andi við framleiðendur vélanna
þann 10. april 1975 að fengnu sam-
þykki rikisstjórnarinnar.
Um þetta sagði Jón Sdlnes i
nefndri þingræðu: „1 samningun-
um við vélaframleiðendur tókst
að semja um það stuttan af-
greiðslufrest að sá möguleiki
opnaðist að raforkuframleiðsla
gæti hafist siðla árs 1976. Kröflu-
nefnd ákvað aö stefna aö þvi
marki og skyldu framkvæmdir
við það miðaðar.” — Vert er að
gefa þvi gaum, aö formaðurinn
talar hér um ákvörðun Kröflu-
nefndar, þótt auövitaö væri það
iðnaðarráðuneytisins að taka
slika ákvörðun og sjálfsagt hefur
það skrifað upp á hana eftir á.
Hér kemur hins vegar fram sú
vöntun á yfirstjórn og samtengj-
andi forystu af hálfu ráðuneytis-
ins, sem einkennt hefur meðferð
Kröflumálsins, en sérstaklega
var knýjandi þar eð enginn
ábyrgur rekstraraðili var til stað-
ar til að annast um virkjunar-
framkvæmdina. Þannig skapaö-
ist það sambandsleysi milli rann-
sóknaraðilans (orkustofnunar) og
framkvæmdaaöilans (Kröflu-
nefndar), sem loks var reynt aö
bæta úr eftir að i defni var komið
með myndun samstarfsnefndar á
vegum ráðuneytisins sumarið
1976.
Meginrök talsmanna Kröflu-
nefndar fyrir þessari miklu hröð-
un framkvæmda, hafa verið lit-
rikar staðhæfingar um „orku-
sveltið” á Norðurlandi, og viröist
sem þeir sjálfir hafi ekki gert sér
neina skýra grein fyrir stærö þess
vanda. Ljóst er aö ástand orku-
mála á Norðurlandi hefur veriö
oviðúnandi um skeið og vandinn
fer vaxandi meö stækkandi
markaði. Einkum hefur verið
verulegur aflskortur á svæöinu,
sem mæta hefur þurft með
keyrslu disilvéla. Nam hann 13.3
MW á árinu 1975 eða um 35% af
JÍ Norðurlandi
GV/h
.í Austurlandi
(sajntengd veita)
GV/h
1977 224 19
1978 237 31
1979 250 42
1980 266 54
1981 283 66
1982 300 79
1983 318 92
1984 338 106
1985 358 120
1986 378 135
1987 400 150
1988 423 166
1989 446
1990 470
Hugsanlegur raforkumarkaður „Norðurlandsvirkjunar” samkvæmt
orkuspá Orkustofnunar og Harlk.
HEILOSÖL'JVERD
K^KWh
NOROURLANDSVmXJUN
AÆTLAO HEILOSÖLUVERÐ RAFGRKU
1970
aikadur 1976 • Gidukallar
mar .adur 1978 •Auiturl.-Grimtárv.
'30 • Auslurlandskarli
NLV - 80 • Austulandskarll • Gulukatlar
NLV- 80 • 200 GWh vidbótar
:av- 8
, Framleidsla GWh/Ár
Skýringar viö linuritið: Miðað er við verðlag I árslok 1975. Helstu for-
sendur eru: Yfirteknar skuidir Laxárvirkjunar og Rarlk.innuitet 9.5%
vextir I 12 ár. Yfirteknar skuldir Kröfluvirkjunar reiknaðar sem
annuitetslán ineð 99,5% vöxtum i 15 ár. Skuld viö Laxárvirkjun og
Rarik annuitet I 15 ár meö fyrstu greiöslu 31. desember 1990, vextir 0%
fyrstu 5 árin, 3% næstu 5 árin og 6% eftir þaö. Heimild: Noröuriands-
virkjun. Skýrsla Ráögjafarþjónustu Kjartans Jóhannssonar, júlf 1976.
Hjörleifur Guttormsson
heildaraflþörfinni og á þvi ári
voru framl. 18,6 Gwh eð'a um
9% af orkuframleiðslunni á sam-
tengisvæðinu í oliustöðvum.
Hömlur hafa verið á rafhitun
húsa, auk timabundinna vand-
ræða vegna rekstrartruflana aö
vetrarlagi hjá Laxárvirkjun.
Stærð þessa vanda er þó ekki
meiri en svo, að veruleg bót er að
þeim takmarkaöa orkuflutningi,
sem miðla má um samtengisvæð-
iðum þann hluta byggðalinu, sem
kominn eri gagnið, en hann svar-
ar til um 4 MW flutningsgetu til
Akureyrar.
Orkumarkaður og
virkjunarstærð
Orkuvinnsla á öllu Norðurlandi
áárinu 1975nam 216 Gwh og upp-
sett afl var þar 51 MW, þar af 28
MW í vatnsafli og jarðvarma.
Astimplað afl véla Kröfluvirkjun-
er 60 MW (2x30 MW), en talið aö
þær skiliallt að 70 MW afli viö há-
marksafköst og orkuvinnslugetan
nema um 550 Gwh, sé nægilegt
varaafl til staðar. 1 meöfylgjandi
töflu er að finna orkuspá Orku-
stofnunar frá árinu 1976 fyrir
Norður- og Austurland til ársins
1990. Eins og þar kemur fram
gæti Kröfluvirkjun ein séð öllu
Norðurlandi fyrir orku fram til
ársins 1990 eða lengur, ef ekki
kæmi til viðbótarmarkaður, sem
fást mun m.a. með samtenginu
við Austurland, á meðan ekki hef-
ur verið virkjað þar sem nemur
þörf landshlutans.
Fyrir liggur, að engin skipuleg
könnun var gerö á markaði
Kröfluvirkjunar á vegum þeirra
aðila, sem ákvörðun töku um
stærð virkjunarinnar og að kaupa
tvær 30 MW vélasamstæður sam-
timis. Ýmsu hefur verið boriö viö
eftir á til aö réttlæta þessa
ákvörðun, eftir að sýnt var hver
áhrif hún hefði á afkomu og raf-
orkuverð frá virkjuninni eða
þeim aðila, sem tæki við rekstri
hennar. Þar hafa m.a. verið
nefnd atriði eins og hitaveita i
stað rafhitunar á Akureyri (áætl-
uð orkuþörf um 90 Gwh árið 1980),
hagstætt innkaupsverð véla og
rekstraröryggi. Ekkert af þess-
um viðbárum er vitastætt við
nánari skoðun. 1 ársbyrjun 1975 lá
þannig fyrir, að stefnt yrði að
hitaveitu fyrir Akureyri, jafnvel
frá Hveravöllum i Reykjahverfi,
ef ekki fengist nægur jarðvarmi
nær, en þá lá fyrir rannsókna-
áætlun um jarðhitaleit i Eyja-
firði. Um þetta hlaut iðnaöar-
ráðuneytinu og Kröflunefnd aö
vera kunnugt, en i nefndinni eiga
sæti tveir alþingismenn frá
Norðurlandi eysfra. Hagstætt
innkaupsverð á vélum, sem vart
vega nema milli 20-30% af stofn-
kostnaði, kemur fyrir litið ef ork-
an sem þeim er ætlað að fram-
leiða nýtist ekki fljótlega á mark-
aði. Þá rak enginn nauður nefnd-
ina til að kaupa 30 MW vélasam-
stæður, þar eð völ er m.a. á 8, 12
og 16 MW vélum fyrir gufuafls-
virkjanir, þótt þær hafi kannski
ekki legið á lausu með jafn stutt-
um fyrirvara og þær vélar sem
keyptar voru. Ljóst er að 12-16
MW virkjunaráfangar hefðu fall-
ið vel að markaðsaðstæðum norð-
anlands, þar sem afiþörfin vex
um 4-5 MW árlega út næsta ára-
tug, nema orkufrekur iönaöur
komitil.Tvær 16 MW samstæður
heföu þegar útrýmt öllum orku-
og aflskorti, og liklega ekki verið
þörf á nema annarri þeirra til að
byrja með, m.a. með hliðstjón af
byggðalinu. Hyað öryggi viðkem-
ur er vissulega kostur að hafa 2
vélar I stað einnar, ef ekki er
kostur á ööru varafli. Slikt varafl
er hins vegar til staðar á Norður-
landi með tilkomu byggðalinu og
raunar án hennar að sumarlagi,
og þá hægt að stöðva Kröfluvirkj-
un til að yfirfara vélbúnaö. Eiigin
rök af þessu tagi réttlæta þannig
ákvörðunina um kaup á báðum
vélasamstæðunum samtimis, og
stærð þeirra var auk þess langt
umfram þarfir. — Kostur jarö-
varmavirkjana i samanburöi viö
vatnsaflsvirkjanirer ekki sist tal-
inn sá, aö unnt er að byggja upp
hagkvæma áfanga með hiiðsjón
af markaði. Margt fleira hefði átt
aö hvetja til hófs i vali véla, þar á
meðal sú óvissa, sem fyrir lá um
gufuöflun á svæðinu, jafnt magn
hennar og eiginleika.
Markaðsverð og
orkuverð
Eftir að það rann upp fyrir
iðnaðarráðuneytinu og Kröflu-
nefnd, að takmörkuö not yrðu fyr-
ir orkuna frá Kröflu, var hafin
markaösleit á Norðurlandi.
Fundust 3 aðilar umfram þá, sem
þegar var vitaö um og gert er ráö
fyrir i orkuspá, sem komið gætu
til álita sem kaupendur á raforku
i stað oliu, ef sambærilegt verð
yrði i boði. Um er að ræða verk-
smiðjur SÍS og KEA á Akureyri
(15 MW og 30 Gwh), 6 mjólkur-
stöðvar (samtals 18 MW og 36
Gwh) og 3 grasmjölsverksmiðjur,
sem allar eru á hugmyndastigi
(sumarnotkun 15 MW og 36 Gwh).
Eins og sést af þessari upptaln-
ingu eru þetta ekki hagstæðir viö-
skiptavinir, þar eð þeir binda
mjög mikið afl (sem helst skortir
á svæðinu), en nýta litla orku, og
hlytu hvorttveggja að vera i
formi skilyrðisbundinnar sölu,
þ.e. að viðkomandi hefðu eigin
oliustöðvar til vara.
Jafnvel þótt gert væri ráð fyrir
þessum hugsanlegu kaupendum
sýna nýlegar athuganir á vegum
Kröf lunefndar (Könnun á
markaðshorfum fyrir raforku frá
Kröfluvirkjun, júlí 1976), að sé
miðað við að orkuvinnslugeta
einnar vélasantstæðu við Kröflu
(30 MW) sé 225 Gwh, sem er lágt
reiknað, nægir sú viöbót fyrir
Framhald
á næstu síðu