Þjóðviljinn - 13.05.1978, Blaðsíða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 13. mal 1978.
Laugardagur 13. mai 1978. ÞJÓÐVILJINN — StÐA 11
Ami Bergmann
ræðir við Sigurð A. Magnússon
um afdríl ljóðabóka,
gamla og nýja róttækni, Nató,
Sovét og krata spiliingu
og lágkúru og
byltingaróþreyju,
erfiðasta félag landsins
og eUifð í ástum og ljóðum
Við hálfnað skeiðið...
Við náöum I fyrsta sinn rammasamningi viö útgefendur.
þar komu fram frumsmlðar
þeirra. Þetta getur allt orðiö mér
nokkur huggun i ellinni.
En ég lærði það lika á Samvinn-
unni, að íslendingar eru alveg
ótrúlega viðkvæmir fyrir þvi sem
þeir hafa skrifað. Mér var oft
bent á, að ég hefði þurft að beita
skærunum miklu meira til að
koma í veg fyrir endurtekningar
og málalengingar, þegar margir
menn lögðu orð i belg um sama
efni, en þannig var Samvinnan
byggð upp eins og margir muna.
En það var hægara sagt en gert
að fylgja eftir skynsamlegum
ráðum i þeim efnum.
Uppi á
púöurtunnu
— Og þú hefur lika stjórnað
erfiðasta félagi landsins, Rithöf-
undasambandinu.
— Já, það er erfiðasti hópur
sem ég hefi verið I, en reyndar
hefi ég aldrei verið i pólitískum
flokkisvoégveitekkihvernig það
er. Skýringin er sjálfsagt sú, að
menn verða ekki rithöfundar
nema þeir séu með einhverjum
hætti „afbrigðilegir”, og það
verður þvi ærinn vandi að sam-
eina um 200 slikra manna i einu
félagi. Það var á rithöfundaþingi
1969 að ég varpaði fram tillögu
um sameiningu rithöfunda i eitt
samband. Þetta var að visu sam-
þykkt einróma, en reyndist af-
skaplega flókið i framkvæmd
þegar samninganefndir frá
gömlu rithöfundafélögunum
tveim þæfðu málið sin á milli.
Hnúturinn varð ekki leystur
nema með allsherjaratkvæða-
greiðsluibáðum félögunum, en þá
hlaut stofnun sambandsins um
70% atkvæða.
Ég hefi verið formaður bæði
gamla og svo nýja rithöfunda-
sambandsins þar til ég sagði af
mér á nýafstöðnu þingi. Oft hefur
þetta verið eins og að sitja á
púðurtunnu. En mér fannst að
það væri allt annar andi á þessu
siðasta þingi en stundum áður, að
nú væri loksins kominn á sú ein-
ing sem stefnt var aö. Það skiptir
þá miklu, að nú er úr sögunni
það tviveldi sem veriö hefur í
fjögur ár, — annarsvegar stjórn
sambandsins, hinsvegar RiÚiöf-
undaráð. Nú verður ráðiö i reynd
stjórnin útvikkuð.
Það var ekki fyrr en rithöf-
undasambandið komst á laggirn-
ar aðhjólin fóru að snúast svo um
munaöi I kjaramálum rithöfunda.
Við höfum i fyrsta sinn fengið
samning við útvarpiö sem telja
má viöunandi eftir atvikum,
samning við leikhúsin, Bandalag
islenskra leikfélaga, Rikisútgáfu
námsbóka, fyrsti rammasamn-
ingurinn við útgefendur er til orð-
inn, að sönnu gallaður, en mikils
virði samt.
— Nú hefur verið mikið deilt
um það, hvernig túlka ætti starfs-
svið rithöfuúdasambands, hvort
það ætti eingöngu að fjalla um
kjaramál i þrengri merkingu.
— Já, og mér fannst til
skammar, að íslenska rithöf-
undasambandið var það eina á
Norðurlöndum sem ekki þorði að
taka afstöðu til málferla Varins
lands á meðan hin samböndin öll
hétu siðferðilegum og fjárhags-
legum stuðningi. Ég skil ekki
hvernig samtök rithöfunda geta
setið hjá, þegar átök verða um
rýmkað málfrelsi um þjóðfélags-
mál og skuli ekki harðlega mót-
mæla þessari meiðyrðalöggjöf
sem við höfum i dag . Mér finnst
að ritfrelsi sé ekki siður kjaramál
en peningar.
Fánýt
viðleitni?
— í lokakvæði nýrrar ljóðabók-
ar þinnar er fyrst látinn koma
gestur og bera fram efasemdir
um skáldskapinn. Þú svarar með
málsvörn fyrir ljóölistina hún sé
„blómlegur garður, sem stafar
frá sér angan ósegjanlegra
kennda sem snerta kjarna veru
okkar”. Ljóðinu lýkur svo á
þessum orðum:
Tómlát augu þin
tjá fánýtið
i viðleitni minni.
Hvað viltu segja um slik loka-
orð?
— Við erum þannig, blaða-
menn, að stundum hrýs okkur
hugur við að vera sifellt að skrifa
fyrir körfuna, fyrir daginn i dag.
Kannski er þetta hégómaskapur.
En það er með skriftir eins og
kynhvötina, við viljum skilja eftir
okkur afkvæmi.
Þetta er þörf. Þetta er ekki þörf
fyrir frægð, heldur fyrir „ófeiga
athöfn” sem ég tala um á öörum
stað i ljóðabókinni. Ófeig athöfn
þýðir, að maður hefur gert eitt-
hvaðsem skiptir einhvern nokkru
máli. Um leið losnum viö ekki við
sifelldar efasemdir liklega fijrum
við i gröfina með sterkan grun um
að allt hafi þetta veriö til einskis.
En það má likja þessu viö allar
ástir mannsins, þær voru kannski
allar til einskis nema ein eöa tvær
sem báru áþreifanlegan ávöxt.
En meðan á þeim stóö voru þær
mjög mikilvægar. Og það er eins
með kvæðin.
áb
0/00',>\Mí'L th'
mála heiminn i svörtu og hvitu,
öllu var skipt milli andstæðra
skauta og enginn þriðji vegur
virtist vera til. Þá var enn enginn
skilningur á þvi, hvernig kalda
striðið varð til og þróaðist, þá
höfðu Kennan og fleiri ekki skrif-
að merk rit, þar sem heimsmynd
kaldastriðsáranna var tekin til
róttækrar endurskoðunar og þar
með gefnar áreiðanlegri upplýs-
ingar um áform og möguleika So-
vétmanna I þann tima.
Sjónvarpsmálið og
Grikkland
Það áfall sem breytti mörgu
fyrir mér i þessum efnum var
stækkun Keflavíkursjónvarpsins,
átökin út af áskorun sextiumenn-
inganna og þær deilur allar sem
hófust upp úr 1960. Þá fannst mér
ég bæði skilja þá menningarlegu
heimsvaldastefnu sem Bandarik-
in ráku, viðleitni þeirra til að
„hernema hugarfarið” — og
Það er mikiö hamrað á þvl að við séum miklir einstaklingshyggjumenn
Sigurður A. Magnús-
son varð fimmtugur á
dögunum—hann er,, við
hálfnað skeiðið” i okkar
tima skilningi — rétt
eins og Dante kveðst
vera i upphafi sinna
Vitisljóða. Nema hvað
við neitum þvi, að Sig-
urður sé einn á ferð i
myrkum skógi og hafi
villst af leið eins og
Dante. Jafn vinmargur
maður og hann er og
hress við veg. Hann var
einmitt að gefa út
bók — timans naúð er
mikiil þáttur i þeirri
bók, en þvi fer fjarri að á
henni séu ellimörk. Og
nú ætlar hann að taka
upp tjaldhæla og fara
með sinu fólki til Grikk-
lands og reisa þar búð
sina um nokkra stund.
Skulum við nú sætta
okkur við slikt tiltæki i
bili með þeirri formúlu
að leiðin heim liggi i
misjafnlega stórum
sveigum um heims-
kringluna.
Ég settist á tal við Sigurð
skömmu fyrir brottför og sagði
sem svo:
— Oft er sagt að ljóðagerð sé
ungra manna verk, ungir menn
komi með ferska sýn á heiminn
inn i ljóð sin og eigi siðan erfitt
með aö varðveita þann fersk-
leika. En nú er það margra
manna mál, að einmitt siðustu
ljóðabækur þinar tvær (Þetta er
þitt lif og í ljósi næsta dags) séu
fleiri góðra orða maklegar en hin-
ar fyrri. Hvað finnst þérsjálfum.
Örlög bóka
— Ég verð vistað \ona að þess-
ar bækur séu eitthvað þroskaðri
en hinar fyrri. Fyrsta ljóðabók
min, Krotað i sand, er greinilega
mjög mistæk. Enda fékk ég
óspart að heyra það — ég fékkst
mikið við gagnrýni um þær
mundir og gagnrýnandi sem
sendir frá sér ljóðabók er vinsæll
skotspónn eins og þú getur nærri.
En svo kom Ilafið og kletturinn,
sem mér sjálfum finnst heilleg-
ust minna bóka. Erlendis hefur
þýöingum úr henni verið ágæt-
lega tekið, en hér var hún bók-
staflega þöguð i hel, og ég hefi
aldrei skilið hvers vegna.
— Þú hefur fengist við allar
tegundir ritstarfa. En er það ekki
rétt skilið, að ljóðagerðin sé þér
mest virði?
— Jú, tvímælalaust, en þessu
næst vil ég skrifa leikrit. Það hef-
ur eitt leikrit eftirmig verið sýnt i
Þjóðleikhúsinu, Gestagangur, og
nú mundi ég finna margt athuga-
vert við það. Ég er nú að skrifa I
þriðja sinn leikrit, sem leikhúsið
hefur nú þegar sýnt nokkurn
áhuga. Það er hjónabandsdrama,
um konu I sjálfheldu og það er lik-
legt að skilningur minn á vanda
hennar verði talinn i anda rauð-
sokka.
Einar Ben
og finnsk stúlka
— Hvenær vissir þú fyrst af
þvi, aðævi þinyrði fléttuð saman
viö skáldskap og ritstörf?
— Faðirminnvar ljóðaunnandi
á slna visu og hafði yfir langa
bálka, einkum þegar hann var við
skál. Liklega hefur það ráðið
nokkru um, aö þegar ég var 9-11
ára hafði ég fengið þá flugu I höf-
uðið að einmitt kvæði væru salt
jarðar. Og ég barði þá eitthvað
samanundiráhrifum Einars Ben.
Siðan lendi ég i KFUM tólf ára
og með þvi trúarskeiöi er eins og
allur skáldskapur lokist fyrir mér
þar til ég var um tvitugt. Það var
ekki fyrr en ég kom heifn frá
Grikklandi 1952 aðégsetti saman
-1jóð. Það’ var I Finnlandi, þar
kynntist ég stúlku sem orti og hún
opnaði þessa æð aftur. Ari síðar
var ég kominn til Bandarikjanna
og tók þá námskeið i núh'maljóða-
gerð og þá opnuðust fyrir mér
nýir heimar. Það var ekki slst að
þakka einum ágætum kennara
minum, William Troy, drykkju-
bróður Dylan Thomas.
Hvaðan kom þér
róttœkni?
— Ritstörf þin fyrr og siðar eru
mjög tengd pólitiskum deiluefn-
um. Og þú sagðir einmitt i viðtali
á dögunum, að ferill þinn væri að
þvi leyti ólikur ævi margra ann-
arra að þú gerðist róttækari með
aldrinum. Hvað hefur mestu ráð-
iðum þin pólitlsku ogmenningar-
pólitisku viðhorf: aðrir rithöfund-
ar, kynni af öðrum samfélögum,
tiðindi úr Islensku samfélagi?
— Þetta er reyndar löng saga
og f lókin. Ég var satt að seg ja al-
inn upp i einkennilegu pólitisku
andrúmslofti. Faöir minn var
mjög hægrisinnaður en móðir
min, sem ég missti þegar ég var
niu ára var einlægur kommúnisti.
Ég bar út Þjóðviljann án þess að
taka neitt fyrir og tók þann
starfa, sem ekki var beinlinis vin-
sæll I umhverfinu, mjög alvar-
lega. Viðhorf móður minnar voru
mjög sterk i mér, einnig eftir að
ég snerist til trúarlegra viðhorfa.
En svo gerðist það, aö maður,
sem með nokkrum hætti gekk
mér I móður stað, tók af skarið og
brýndi það mjög fyrir mér að
kristnidómur og kommúnismi
gætu ekki farið saman. Þetta var
mikið áfall fyrir mig, en áhrif
.þessa manns réðu og nú var sem
ég lokaöi heilum kapltuía I lifi
minu. Næstu árin er ég á kafi i
trúmálum og þvi að brjótast i
gegnum skóla og hugsaði lítið um
þessahluti. En siðan fór ég á sex
ára flakk og var þá m.a. á Grikk-
Til hvers er svo verið að skrifa...
landi, og kynni af fátækt og ör-
birgð þar og viðar hefur auðvitað
ýtt undir ýmsar þjóðfélagslegar
spurningar.
En það var einkum það ástand
sem ég kynntist hér heima, ekki
sist eftir að ég fór að vinna á
Morgunblaðinu, sem hefurýtt við
þessari róttækniþróun sem við
vorum að tala um. Það var þá
ekki stéttaskipting sem ýtti við
mér fyrst og fremst, heldur þessi
spilling sem maður mætti alls-
staðar. Og i viðbrögðum við
henni blandast saman arfur frá
móður minni og svo kristileg við-
horf. Ég vil heldur ekki gleyma
þvi, að ég var I guðfræðideildinni
á tima Sigurbjörns biskups og
hann var um margt okkar hetja.
Kynniafhonumleiddumigm.a. á
stofnfund Þjóðvarnarfélagsins og
sú hreyfing hafði veruleg áhrif á
mig um tima.
Natótiminn
Engu að siður taldir þú um tima
að Nató væri ekki aðeins ill nauð-
syn, heldur eitthvað jákvætt?
— Já, þá var ég kominn heim
frá samvistum við Bandarikja-
menn, sem ég er um margt mjög
hrifinn af og er enn. Um svipaö
leyti heyrði ég á ýmsum sam-
komum i Evrópu magnað böl-
sýnistalog uppgjafartón og sterk-
ar lýsingar útlaga á þeim skelf-
ingum sem Rússarhefðuleittyfir
Austur-Evrópu. Mér fannst á
timabili, að Nató væri einskonar
bólverkgegn þessari hugsanlegu
hættu á framsókn Rússa og
bandalagið efldi mönnum kjark
eftir allt uppgjafartalið. Menn
gleymi þvi ekki heldur, aþ á þess-
um timum kepptust allir við að
opinber var lágkúra okkar eigin
ráðamanna. En áður hafði virð-
ing Bandarikjanna verið að rýrna
i smáskömmtum — áður var
komið valdarániði Guatemala og
um þetta leyti kom bæði til
vopnaðrar ihlutunar i Dómini-
kanska lýðveldinu og stóraukinn-
ar aðildar að striðinu I Vietnam.
Þarna fer saman hjá mér — eins
og ýmsum öðrum — áhyggja af
pólitiskri spillingu og menningar-
legri lágkúru og efasemdir um
pólitiskt hlutverk Bandarikjanna
i heiminum.
1 svipaða átt virkaði seinni dvöl
min I Grikklandi 1960. Vinir og
kunningjar útlistuðu það fyrir
mér, að í ráðuneytunum sætu
bandariskir embættismenn til
eftirlits, þetta var land sem var
stjórnað frá bandariska sendiráö-
inu og allir Grikkir vissu það.
Þetta var fóðrað með þvi, að svo
mikil spilling væri i landinu, að
það væri ekki nema eðlilegt að
verndarar og hjálparmenn
bandariskir fengju að hafa eftirlit
með þvi hvert peningar þeirra
færu. Þetta minnir á ágætt kvæði
Sigfúsar Daðasonar: vér munum
koma skriðandi á hnjánum og
biðja yður að vernda oss fyrir eig-
in spillingu. Þessi kynni boðuðu
heldur ekkert gott um þá þróun
þeirrar spillingar sem grasséraði
hér heima.
Gauragangur
— Nú hefur þú, og þá ekki sist
seinni ár þfn á Morgunblaðinu
orðið fýrir m'iklu aðkasti: vinstri-
görpum fannst æði þitt allt blend-
ið, og borgarar töldu þig svikara
hinn mesta. f.
— Já. Sjálfsagt er égýverka-
mannssonur, enn i dag eiijskonar
íi
---------------------U,
ekki einstaklinga, sem ekki falla
að þeim valdapýramida sem upp
hefur verið hróflað. Þessi ein-
staklingshyggja hægrisinna er yf-
irvarp, það erfastriðið valdakerfi
sem öllu ræður.
Það eru allir góðir hlutir mis-
notaðir og auðvitað eru til menn
t.d. I Sviþjóð sem „spila á kerf-
ið”, misnota hið félagslega
öryggi. En það eru ekki gild rök
gegn sókn til réttlátara þjóð-
félags. Það er lítið tjón sem hlýst
af slikri misnotkun miðað við þau
lif, þann þroska, þá hæfileika,
•sem fara i súginn vegna skorts og
örbirgðar — eins og einnig Sviar
þekktu mætavel sjálfir ekki alls
fyrir löngu.
Hin bandariska trú á þá menn
sem „vinnasig upp” eða „skapa
sig sjálfir” sýnist falleg og getur
verið smitandi. En húner byggð á
þoirri höfuðlýgi, sem gerir þá
sem tapa i kapphlaupinu að sdt-
um mönnum i eigin vitund og
annarra, að „suckers” og ,,loos-
ers” eins og þeir segja.
Ándarteppa hér
og þar
Þá hefuröu gert eitthvað sem skiptir einhvern máli...
Sjónvarpsmálið opinberaði lágkúru okkar ráðamanna...
stéttarsvikari i augum últra-
vinstrimanna. Og hægrisinnar
höfðu mjög hátt um að ég væri
kafbátur og laumukommi á
Morgunblaðinu og svo fór að mér
varð þar ekki vært. Hótunarbréf
fékk ég allmörg i þá daga, flestir
vildu helst senda mig austur fyrir
tjald, þar ætti ég heima.
— Hafðirðu gaman af þessum
gauragangi?
— Nei, ekki af þessu ati sem
sllku. Sumir héldu að það væri af
stráksskap sem ég skrifaði og tal-
aði eins og ég gerði, en það er
misskilningur. En ég hefi gaman
af opinni umræðu. Eftir kynni
min af góðri amriskri blaða-
mennsku fór það mjög i mig hér
heima, hve öllumræða var lokuð.
Allir voru stimplaðir fyrirfram,
reknir á bása, þeir sem reifuðu
sjálfstæðar skoöanir taldir „póli-
tisk viðrini” og þar fram eftir
götum. Allt þetta gerði umræðuna
afskaplega ófrjóa.
Eitthvað hefur þetta skánað.
Eftir 1968 er ungt fólk opnara,
forvitnara, fúsara til að hlusta og
taka þátt i umræðú. Þetta varð ég
mjög var við þegarég var á Sam-
vinnunni. Þótt ég sé á móti æsi-
fréttamennsku siðdegisblaða þá
hafa þau lika átt sinn skerf i að
opna umræðuna.
Veltum hverjum
steini
— Nú er það mikil iþrótt að
skilgreina róttækni. Hvernig
mundir þú sjálfur lýsa þinni rót-
tækni?
— Það er liklega réttast að ég
kalli mig borgaralegan róttækl-
ing. Eða þá ég gæti ímyndað mér
sjálfan mig i vinstri armi sænska
sósialdemókrataflokksins. Alla-
vega er ég litið hrifinn af and-
rúmslofti sértrúarsafnaöar, trú á
i
heilaga texta. En þeim mun
hlynntari vægðarlausri umræðu
og sjálfsgagnrýni. Enginn hlutur
má vera svo helgaður af hefð að
ekki sé hægt að taka hann upp til
endurmats og gagnrýni. Omnem
movere lapidem sögðu fornmenn,
veltum við hverjum steini.
Ég gat lilca oft hrifist af þvi
hvernig bandarlskir mennta-
menn töluðu um sin stjórnvöld.
Og ég á erfitt með að imynda mér
t.d. islenskan prófessor sem tal-
aði i sama dúr. Við erum i raun
miklu meira fyrir höfðingjadekur
og sleikjuskap við valdhafa en við
viljum vera láta sjálf. Hér er
mikið feðraveldi ef svo mætti
kalla. Allir verða að tryggja sig
með þvi að ganga i flokk eða
þrýstihóp — með þeim afleiðing-
um að margt af okkar besta fólki,
sem ekki vill dansa með, er gert
óvirkt i þjóðfélaginu og hæfileikar
þess fara i súginn.
Hinir hœfu
einstaklingar
— Þú nefndir áðan vinstrikrata
sænska með samúð. En stendur
það mjög upp úr hægrisinnum að
þeir fordæma skandinaviskt vel-
ferðarriki, kvarta um hina miklu
rikisforsjá og tryggingar sem
þeir segja að drepi i dróma hæfa
einstaklinga.
— Já, öll þekkjum við þær
blekkingar. Auðvitað heftir það
ekki þroska manna að tryggja
þeim sæmileg lifskjör og félags-
legt öryggi, þvert á móti, það
dregur úr þroska manna ef þessir
þættir eru vanræktir.
Þessar hægriádrepur á félags-
hyggju eru gerðar í nafni einstak-
lingshyggju og það er mikið
hamrað á þvi hve miklir einstak-
lingshyggjumenn við Islendingar
séum. En I reynd þola menn hér
— Nú vitum við vel, að þú ert
litið hrifinn af sovésku samfélagi.
En hefurðu velt fyrir þér þró-
unarmöguleikum samfélags af
þeirri gerð?
— Ég kom þangað einu sinni
semgestur. Éggatorðið verulega
hrifinn af ýmsu sem þeir sovét-
menn hafa gert á sviði félags-
mála, þvi sem gert er fyrir börn
og gamalt fólk, svo dæmi séu
nefnd. En manni lá eins oft viö að
örvænta og ég er áfram svart-
sýnná möguleika þess þjóðfélags
sem i þeim mæli sem Sovétmenn
gera lokar fyrir gagnrýni. Þeir
loka svo mörgum æðum sem
nauðsynlegar eru lifandi lifi.
— Nú hey rir þú sem aðrir sjálf-
sagt oft til ungsfólks sem segir að
einnig okkar samfélag sé þrúgað
af svo mögnuðu valdkerfi að engu
verði breytt sem um munar, kerfi
sem þar aö auki er svo lævislega
sniðiðað fæstir skilja hvernig það
virkar.
— Auðvitað viðurkenni ég, að
viö látum stjórnast af mjög
slóttugu kerfi, að forræði fjár-
magnsins, innrætingarmaskinan,
ráða miklu um okkar lif. En eftir
það sem hefur gerst á sl. rúmum
áratug, eftir að ungt fólk hafði
frumkvæði um veigamiklar
breytingar á hugarfari og lifsstil,
þá neitaég að við séum jafn þræl-
bundnir af þessu kerfi og þeir rót-
tækustu vilja vera láta. Maður
getur vel skilið óþreyju ungs
fólks, en það er lika ljóst að i okk-
ar heimshluta verður ekki um
nein snögg umskiptiað ræða, ekki
nein „áhlaup á Vetrarhallir”.
Það getur hljómað sem ósann-
girni, enmér finnst stundum eins
og þetta eldrauða unga fólk sé
eins og hrætt við samtimann og
leiti þvi á náðir rómantiskra
stunda úr sögu liðinna byltinga.
Óvœntar
undirtektir
—■ Svo að við komum aftur að
þinum störfum: ritstjórnartið þin
á Samvinnunni, hvaða lærdóma
finnst þér af henni megi draga?
— Það kom mér á óvart hvað
var hægt að gera. Ég tók við
henni eftir að búiö var að meina
mér að skrifa i Morgunblaöiö, þá
stóð svo á að Samvinnan var að
deyja, og ég fékk sjálfdæmi um
það hvað ég gerði við hana. A-
skrifendur uröu 6000 þegar best
gekk, og það kom mér á óvart, og
kollegar minir á Norðurlöndum
töldu það kraftaverk. Timinn var
að sönnu með mér — ég tók við
ritinu 1967, unga fólkið var að
faraaf stað. Og það var mikill og
lifandi áhugi fyrir þó þetta „erf-
iðu” riti þau sjö ár sem.ég var við
það. En varð þetta rit til gagns?
Ég veit þáð ekki: en ég heyri
menn enn sakna svipaðs vett-
vangs fyrir lifandi umræðu. Og
stundum koma yngri menn sem
segja að Samvinnan hafi oröið
þeim til þroska, m.a. með þvi að
Og þá opnuðust mér nýir heimar...