Þjóðviljinn - 18.03.1979, Blaðsíða 14

14 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 18. mars 1979
Sjálfsmynd.
Menn eiga mjög erfitt meö aö gera sér grein
fyrirþví sem mestu skiptir i lifi þeirra, og vissu-
lega ætti náunginn ekki aö láta sig þaö neinu
skipta. Hvaö veit fiskurinn um vatniö sem hann
syndir i alla ævi?
Hiö beiska og hiö sæta koma utan frá en erfiöiö
kemur aö innan, frá eigin viöleitni. Aö mestu
leyti geri ég þaö sem eöli mitt knýr mig til. Þaö
er ankannalegt aö öölast svona mikla viröingu
og elsku fyrir þaö. Hatursskeytum hefur einnig
veriö beint til mín en þau hittu mig aldrei þvi að
þau tilheyra einhvern vegin öörum heimi sem ég
hef alls engin tengsl við.
Ég lifi i þeirri einveru sem er manni kvöl i
æsku en verður að yndi á manndómsárunum.
(Put of My Late Years bls. 5)
heföbundin óvild i garö svertingja er ósamboöin
mönnum og jafnvel hættuleg.
(Out of... s. 134)
Þróunarkenning og samkeppni.
Margir hafa túlkaö kenningu Darwins um lifs-
baráttuna og úrvalið, sem tengist henni, þannig
að kenningin réttlæti þaö aö leggja rækt viö
samkeppnisanda. Sumir hafa lika reynt á þenn-
an hátt að sýna fram á meö aöferöum geimvis-
inda, hversu nauðsynlegt sé aö einstaklingar
berjist hver við annan meö niöurrifsvopnum
samkeppninnar. En þetta er rangt, þvi maöur-
inn á styrk sinn i lifsbaráttunni undir f>ví aö hann
er félagsvera. Bardagi einstakra maura i
mauraþúfu skiptir vissulega engum sköpum um
TILVITNANIR
í EINSTEIN
Seinþroska barn
Venjulegt fullorðið fólk gerir ekki hlé á dag-
legum störfum sinum til að brjóta heilann um
vandamál á borö viö rúm og tima. Flestir hafa
hugsað um þau sem börn. En ég var seinn til
andlega og það varö til þess aö ég fór ekki aö
hugsa um rúm og tima fyrr en ég var fullorðinn.
Þess vegna tók ég þennan vanda fastari tökum
en barn getur gert.
Um einveruna.
Ég hef ævinlega verið haldinn ástriöufullri,
félagslegri réttlætiskennd og ábyrgðartilfinn-
ingu sem hefur skotiö undarlega skökku viö þaö
aö ég hef mjög litla þörf fyrir bein tengsl við
aðra menn eöa samtök manna. Ég fer minar
eigin leiðir og hef aldrei tilheyrt þjóö minni,
heimili, vinum eöa jafnvel nánustu fjölskyldu
minni af öllu hjarta. Gagnvart öllum þessum
tengslum hefur mér sifellt fundist ég vera i
nokkurri f jarlægö og hafa þörf fyrir aö vera einn
— og þessari kennd hefur vaxiö mér ásmegin
með árunum.
(The World as 1 see it.bls. 2)
Um svarta sauðinn.
Lesandanum til gamans vil ég nefna enn eitt
dæmi um beitingu afstæöireglunnar:
— Núna er mér lýst i Þýskalandi sem „þýsk-
um visindamanni en i Englandi sem svissnesk-
um Gyðingi. Ef þaö skyldi einhvern tima eiga
fyrir mér aö liggja aö veröa svartur sauöur
mundu Þjóöverjar aftur á móti kalla mig „sviss-
neskan Gyöing” en Englendingar „þýskan vis-
indamann”. (Skrifaö 1919)
(Outof... bls. 58a)
Hversdaglifið
Læknir Einsteins og vinur, dr. Janor Plesch á
aö hafa sagt: „A sama hátt og snilligáfu hans
eru engin takmörk sett fylgir hann engum viö-
teknum reglum i daglegu lifi sinu. Hann sefur
þangað til einhver vekur hann, vinnur þangað til
einhver kemur honum I rúmiö og er svangur
þangaö til einhver gefur honum mat. Og siöan
borðar hann þangað til einhver segir honum að
hætta”.
Um hermennsku._______________________
Hjarðareöli manna birtist okkur hvergi verr
en i hermennsku sem ég hef megnasta viðbjóö á.
Það að maöur geti haft ánægju af að þramma i
röö undirhergöngulögum nægir til þess aö vekja
fyrirlitningu mina. Það eru helber mistök aö
hermanninum hefur verið gefinn stór heili;
hrygglengjan ein væri honum nóg. Þaö ætti aö
má þennan smánarblett af menningunni hið
snarasta. Hetjuskapur eftir skipun, heimskulegt
ofbeldi og allt þetta skaðræöisþvaöur, sem
gengur undir nafninu fööurlandsást; — hve ég
hata þetta ailt! Mér finnst allt striö bæöi viö-
bjóðslegt og fyrirlitlegt: Ég mundi heldur láta
brytja mig I spað en taka þátt i svo viöurstyggi-
legu athæfi. En samt hef ég þrátt fyrir allt svo
mikia trú á mannkyninu, aö ég held aö þessi
draugur heföi veriö niöur kveöinn fyrir löngu, ef
heilbrigö skynsemi þjóöanna heföi ekki veriö
spillt af viöskipta- og stjórnmálahagsmunum,
sem beita fyrir sig skólum og fjölmiölum.
(The world as I see it, s. 4-5)
Um svertingja.
Ég trúi þvi, aö hver sá, sem reynir að hugsa
málið heiöarlega, muni fljótlega sjá hversu
þaö, hvort þúfan eða tegundin lifir af, og hiö
sama á við um einstaklingana I samlifi manna.
(Out of... s. 34)
Atómsprengjan________________________
Ég tel ekki sjálfan mig vera fööur þess aö orka
atómsins var leyst úr læðingi. Hlutur minn I þvi
var mjög óbeinn. Ég sá ekkifyrir aö þetta myndi
gerast, meöan ég væri enn á lífi. Ég stóö aöeins i
þeirri trú, að þaö væri fræöilega mögulegt. Þaö
varð framkvæmanlegt þegar keöjuverkunin var
uppgötvuö fyrir hreina tilviljun, sem ég haföi
ekki getað sagt fyrir um.
(Outof... s. 188)
Um skólamál________________________
Ég vii leggjast gegn þeirri hugmynd, aö skól-
inn eigi meö beinum hætti aö kenna þau sérstöku
þekkingaratriði, og efla þaö atgervi, sem menn
þurfa beinlinis á aö halda siöar á ævinni. Kröfur
lifsins eru alltof margbrotnar til þess aö slik sér-
þjálfun viröist á færi skóianna. Auk þess viröist
mér orka mjög tvimælis aö meöhöndla einstak-
linginn eins og liflaust verkfæri. Skólinn ætti
alltaf aö hafa það aö leiöarljósi aö hinn ungi
maður sé i samhljómi viö sjálfan sig þegar hann
lýkur námi, en sé ekki endilega neinn sér-
fræöingur. Þetta á aö minu viti einnig I vissum
skilningi um sérskóla, þar sem nemendur læra
til ákveðins starfa. Þaö ætti alltaf aö sitja I fyrir-
rúmi aö þroska meö nemendum almenna hæfni
til aö hugsa og dæma sjálfstætt, en ekki aö afla
sérþekkingar. Ef maöur hefur vald á grund-
vallaratriöum í grein sinni og hefur lært að
hugsa og vinna sjálfstætt mun honum áreiðan-
lega farnast vel, auk þess sem hann á betra meö
aö laga sig að framförum og breytingum en sá,
sem hefur fyrst og fremst þá þjálfun, sem felst I
aö afla þekkingar i smáatriöum. (Out of... s. 36)
Visindi og öryggisleysið
Þaö verður visindunum til sæmdar um ókomin
ár, aö þau hafa orkaö svo á huga mannsins, aö
hann hefur yfirstigið öryggisleysi sitt gagnvart
sjálfum sér og náttúrunni. (Out of... s. 137)
Um hversdagslega hugsun________________
011 visindi eru ekkert annaö en hversdagsleg
hugsun sem hefur veriö hreinsuö og fáguö. Þaö
er einmitt þess vegna, sem gagnrýnin hugsun
eðlisfræðingsins getur engan veginn takmarkast
viö það aö kryfja til mergjar hugtök sérgreinar
sinnar. Honum getur ekkert oröiö ágengt nema
með þvi að gefa gaum aö miklu meiri vanda,
þeim vanda aö greina eöli hversdagslegrar
hugsunar. (Out of... s. 59)
Markmið og leiðir
Hvaða vonir og ógnir ber aöferö visindanna i
skauti sér mannkyninu til handa? Ég held ekki
að spurningin sé rétt fram sett meö þessu móti.
Það sem mennirnir búa til meö þessu verkfæri
eralgjörlega komiö undir eöli þeirA markmiöa,
sem lifa meö þessu sama mannkyni. Séu mark-
miðin á annað borö fyrir hendi sér aöferð visind-
anna fyrir leiöunum aö þeim. En hún getur ekki
lagt til markmiöin sjálf. Aöferö visinda heföi ein
sér aldrei leitt til neins: hún heföi ekki einu sinni
oröiö til án þeirrar ástriöu aö láta eftir skýrum
skilningi.
Að minu viti er það eitt einkennið á okkar tim-
um, aö menn vilja fullkomna meöulin en rugla
markmiðunum.Ef okkur er i einlægni umhugaö
um öryggi, velferö og frjálsan hæfileikaþroska
allra manna mun okkur ekki skorta meðul til aö
nálgast slikt ástand. Jafnvel þótt aðeins litill
hluti mannkyns keppi að slfku markmiöum þá
sannast áður en lýkur aö þau eru ööru æöri.
(Out of... s. 113)
Albert
Einstein
vísindamaður
og mannvinur
Æviágrip
Albert Einstein fæddist í
borginni Ulm í Bæjara-
landi 14. mars 1879, en ári
seinna fluttist fjölskylda
hans til Munchen. Faðir
hans veitti forstöðu lítilli
rafefnaverksmiðju sem
gekk ekkert of vel. Ein-
stein var af Gyðingaættum
en siðir Gyðinga voru þó
ekki á hávegum hafðir á
æskuheimili hans. Albert
litli var foreldrum sínum
mikið áhyggjuefni sem
barn, því að hann var
mjög seinþroska, til að
mynda óvenju seinn til
máls. Hann hneigðist mjög
til dagdrauma og taldi sig
Skömmu siöar tók Einstein inn-
tökupróf i frægan verkfræöihá-
skóla I Zdrich i Sviss, en féll.
Rektor skólans kom þó auga á
stæröfræöigáfu hans og ráölagöi
honum aö taka svissneskt
stúdentspróf sem hann og gerði,
enda reyndust svissneskir
menntaskólar ekki vera meö
sama heragasniöi og þýskir.
Þegar Einstein kom siöan i
verkfræöiháskólann ákvaö hann
aö leggja stund á stæröfræöi og
eölisfræöi meö kennslu i æöri
skólum fyrir augum. Hann lauk
prófi meö allgóöum vitnisburöi
aldamótaáriö og heföi þá helst
kosiö aö veröa aukakennari viö
skólann enda var hann þá oröinn
svissneskur rikisborgari. Honum
bauðst hins vegar ekkert þess
háttar starf og varö aö láta sér
nægja ihlaupavinnu þar til hann
fékk örugga stööu á einkaleyfa-
skrifstofu i Bern áriö 1902. Honum
Þorsteinn
Vilhjámsson
eðlisfræðingur
skrifar
of veikbyggðan til leikja,
einkum þó þeirra sem
líktu eftir hermennsku, en
slíkir leikir voru vinsælir
meðal þýskra barna á dög-
um Bismarcks sem og
oftar. Er talið að rekja
megi ævilangt hatur Ein-
steins á hermennsku og
hernaði til bernskuára
hans.
Einstein leiddist i skóla enda
minnti skólinn hann á her-
mennskuna sem honum var svo
ógeðfelld. Sjálfsagt hefur einnig
komiö til aö honum var erfitt um
mál eins og áður sagði. Hann las
hins vegar mikiö á unglingsárum,
m.a. um náttúruvisindi. Einnig
lék hann dável á fiölu.
Eina námsgreinin i barnaskóla
sem Einstein hafði verulegan
áhuga á var trúarbrögö. Hann
varð fyrir miklum áhrifum af sið-
fræði bibliunnar en fékk andúö á
strangtrúarsiðum og ákvaö aö
halda sér utan við skipulagöa
trúarsöfnuöi.
Þegar Albert var fimmtán ára
hlekktist fööur hans á i atvinnu-
rekstrinum og f jölskyldan fluttist
búferlum til Milanó á Italiu. Al-
bert átti þó aö veröa eftir á
heimavistarskóla i eitt ár sem
hann átti eftir til lokaprófs. Sú
vist varö honum mjög leiö; hon-
um leiddust allar náms-
greinarnar nema stæröfræöin og
ekki siöur skólabræöurnir sem
voru sifellt aö reyna aö fá hann til
þátttöku í iþróttum. Hann hugöist
komast á burt með brögöum en á
þau reyndi ekki þvi aö honum var
visaö úr skóla vegna þess aö hann
græfi undan virðingu nemenda
fyrir kennurum sinum. Þegar
hann kom til Milanó tilkynnti
hann fööur sinum að hann vildi
ekki lengur vera þýskur rikis-
borgari.
féll þaö starf bærilega enda geröi
þaö honum kleift aö sinna
visindaiökunum eins og hugur
hans stóö til. Hann gegndi þessu
starfi til ársins 1909 en varö þá
prófessor i ZOrich og Prag uns
frægð hans var orðin slik áriö 1913
aö honum var boðiö aö gerast for-
stööumaöur Kaiser-Wilhelm
Eðlisfræöistofnunarinnar i
Berlin, án kennsluskyldu. Þar
dvaldist hann allt til ársins 1933
þegar hann hrökklaöist undan
nasismanum til Bandarikjanna,
Hann starfaöi viö hina frægu
:rannsóknarstofnun Institute of
Advanced Study i Princeton allt
til dauöadags áriö 1955.
Einstein var tvigiftur. Fyrri
kona hans, Mileva Maritsch, var
ungversk og kynntist hann henni i
verkfræöiháskólanum I ZUrich.
Þau áttu saman tvo syni en skildu
áriö 1913. Áriö 1919 kvæntist Ein-
stein ööru sinnifrænku sinni Elsu.
IÞau voru barnlaus en hún átti
l:vær dætur frá fyrra hjónabandi.
Mún lést i Bandarikjunum áriö
1936.
Sérstaka afstæðis-
kenningin
Einstein hóf að birta ritgeröir
um eölisfræöi um 1902, en áriö
1905 markar timamót i visinda-
störfum hans. Þaö ár komu út
eftir hann þrjár ritgeröir meö
nokkurra vikna millibili og heföi
hver um sig nægt venjulegum
eðlisfræðingum til verulegrar
frægöar. Hér er þvi miöur ekki
rúm til aö gera tveim þeirra nein
skil en geta má þess aö önnur
þeirra er einn af fyrstu hornstein-
um svokallaörar skammtafræöi
sem fjallar einkum um hegöun
atómagna og hefur valdið bylt-
ingu i nútima eðlisfræði ekki
siöur en afstæöiskenningin sem
nú skal vikiö aö.
Heitiö á þriöju ritgerö Einsteins