Þjóðviljinn - 29.07.1979, Síða 14

14 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 29. júll 1979.
„HEILBRIGÐISIÐNAÐURINN”
Sýkir í stað
þess að lækna
Hver er
Ivan
Illich?
Ivan Illich fæddist I Vinar-
borg 1926. Hann stundaöi
nám i guðfræöi og heimspeki
við Gregorianska háskólann
i Róm og tók doktorsgráðu i
sögu við háskólann I Salz-
burg. Hann fór til Banda-
rikjanna 1951, þar sem hann
þjónaði um tima sem
aðstoðarprestur i söfnuði Ira
og Púertórikana I New
York. Hann var vararektor
Kaþólska háskólans i Puerto
Rico 1956-1960. Illich var
einn af stofnendum „Center
for Intercultural
Documentation” (CIDOC) i
Cuernavaca i Mexikó 1964,
og frá 1964 til 1976 stjórnaði
hann rannsóknarnám -
skeiðum um „Stofnana-val-
kostí i' tæknivæddu þjóð-
félagi”, með sérstöku tilliti
til latnesku Ameriku. Rit
hanseru flest sprottin upp úr
umræðum sem farið hafa
framá ráðstefnum og
námskeiðum CIDOC. Auk
fjölmargra ritgerða i tima-
ritum hefur Illich gefið út
bækurnar Celebration of
Awareness, Deschooling
Society, Tools for Convivi-
ality, Energy and Equility og
Limits to Medicine.
Illich telur sig vera að rita
„eftirmæli iönaðar-
aldarinnar”i bókumsinumog
hann gagnrýnir stofnanir
nútimaþjóðfélags iðnaðar-
rikja og öfugþróun þeirra
ótæplega. 1 3.-4. hefti Tima-
ritsins Máls og menningar
1974 var upphafskafli bókar-
innar „Tools for Convivial-
ity” birtur, en sú bók kom út
1973. í kynningu á höfund-
inum segir Sigfús Daöason,
þáverandi ritstjóri Timarits-
ins m.a.:
„Sjálfur segir hann að sig
langi til aö sýna fram á aö
þeir tveir þriðjungar mann-
kynsins sem aldrei hafa
notið neinna ávaxta af
dásemdum iðnaðaraldar-
innar, eigi um aðra leið að
velja en breiða braut iðn-
væöingarinnar. Hugsun 111-
ich er að sumu leyti tengd
vistfræðilegum kenn-
ingum. Þess þarf naumast
aö geta að kenningar Illich
hafa sætt haröri gagn-
rýni. Málgögn páfans I Róm
hafa gert hrið að honum;
kommúnistaflokkar hafa lýst
hann i bann. Eins og nú er
ástatt 1 heiminum munu þó
margir heilskyggnir menn
viðurkenna réttmæti og
skerpu gagnrýni hans. Hug-
myndir hans um úrbætur
kann sömu mönnum einatt
að þykja útópfckar; og jafn-
vel að mannlegu eðli sé hér
enn einusinni sýnd ofmikil
tiltrú. En þess er þá að geta
að kenningar Illich eru i
mótun.”
—eös.

I bók Illich um heilbrigðisstofn-
anirnar kemur fram, að hann
litur á heilbrigðiskerfiö sem fjöl-
menna iðnaðarsamsteypu, sem
framleiðir þjónustuvörur. Það er
skipulagt og rekið á sama hátt og
opinbert fyrirtæki og skilgreinir
afurðir sinar sem nauöþurftir. Og
Illich bendir á, að sérhver við-
leitni I þá átt að iðngera þjónustu-
starf sem hafi I för með sér skað-
vænar aukaverkanir likar þeim,
sem offramleiðsla á vörum leiðir
af sér.
Offramleiðslan hefst I
heilbrigðisstofnunum þegar þær
þann afmarkaða tilgang, sem
réttlætir tilvist þeirra. I stuttu
máli: Heilbrigðisiönaðurinn gerir
okkur veik i stað þess að lækna
okkur.
Illich heldur þvl fram, aö á-
hrifamáttur læknanna sé aðeins
blekking, og að þvi leyti sem al-
mannaheilbrigði hefur batnað, sé
það að þakka öörum þáttum en
meðhöndlun læknanna (betri hý-
býlum, hreinsuðu vatni, betri
fæði o.s.frv.). Hiö almenna álit
sem læknisfræðin nýtur sem á-
hrifamikið tæki 1 þjónustu al-
mennings, er m.a. tilkomið vegna
glæsiafreka læknisfræðinnar,
sem þó hafa nákvæmlega enga
þýðingu ef litiö er til heildarinnar.
Illich lýsir þvi þegar dr. Christ-
ian Barnard heimsótti Rio de
Janeiro og Lima og var ákaft
hylltur fyrir hæfileika sina til að
framkvæma hjartaigræöslur.
Þessi einangraða stjörnudýrkun
nær til sjúklinga, sem hvorki
hafa aðgang að bæjar- eða
héraðssjúkrahúsi, þetta verður
óhlutlægur boðskapur um „land-
vinninga visindanna,” sem munu
lika koma þeim i haginn ein-
hverntima.
Illich skelfist heilbrigöiskerfiö
í grein i franska blað-
inu „Le Nouvel Observ-
ateur” er fjallað um
bókina „Attention: 111-
ich” eftir Patrick Viver-
et. Þar segir meðal
annars:
Nýstárleg gagnrýni
Illich hvorki fæst við né teysír
vinsælustu vandamál vestrænna
núti'mahugsuða. Viðfangsefni
hans er ekki hin sigilda formgerð,
strúkturarnir hans Marx og
strúktúralistanna, eins og þeir
hafa veriö neftidir i seinni tið. 111-
ich tekur ekki upp þráöinn þar
sem aðrir hafa skilið viö hann.
Það gerir boðskap hans nýstár-
legan. Hann fer inn á nýjan vett-
vangog umturnar jarðveginum i
bræði sinni, ef svo má að orði
komast. I staðinn fyrir ófrjóar
vangaveltur um formgerðir, rýn-
ir hann I stofnanir. Hinn sigildi
strúktúrvandi verður þvi að ný-
stárlegri gagnrýni á stofnanir
samfélagsins. Hann fjallar um á-
þreifanlega hluti. Þetta er þó ekki
ný bóla, en styrkur Illich felst
hins vegar i þvi hvernig hann set-
ur fram má! sitt.
Hann ræðst á stofnanir kirkj-
unnar vegna þess að hann er ekki
aðeins prestur, heldur kaþólskur
prestur. Hann er ekkert aö
skammastút i stéttsina eða segja
henni tíl syndanna. Hann rifur
og drottnun læknanna yfir þvi af
þremur ástæðum. 1 fyrsta lagi
hefur það i för með sér kliniska
skaða, sem gera meira en vega á
móti góðum áhrifum læknismeð-
feröarinnar. Þetta eru sjúkdóm-
ar, sem ekki hefðu komið upp
nema sem fylgifiskar viður-
kenndra lækningaaðferöa (sjúk-
dómar af læknavöldum, svo sem
spitalaveiki, aukaverkanir lyfja
o.fl.). Félagslegu hættuna sér
Illich i þeirri ofuráherslu, sem
hinar uppblásnu heilbrigöisstofn-
anir leggja á að fella llfið undir
stjórn lækna og lyfja og innræta
fólki hlutlausan læknisfræöilegan
neysluaga. Hann snýst hér jafn-
framt gegn hinu sjálfkrafa
lækniseftirliti með öllum aldurs
hópum og gegn fyrirbyggjandi
heilbrigðiseftirliti (t.d. krabba-
meinsrannsóknum I móðurlifi),
þar sem ótimabær sjúkdóms-
greining breytir fólki, sem finnst
það vera fullfriskt, I óttaslegna
sjúklinga, og þar sem lækna-
visindin hafa hönd i bagga með
sifellt fleiri atburðum i llfi hvers
einstaklings.
1 þriðja lagi gagnrýnir Illich
harölega atvinnumennskuna og
skrifræðið sem blómstrar i kring-
um veikindi fólks, viökvæmni
þess og sérkenni. Illich lýsir
læknunum sem hópi þjófa og ræn-
ingja, sem hefur rænt almenning
hæfileikanum til þess að umgang-
ast þjáningar og sársauka á eðli-
legan og sjálfstæðan hátt.
\ 1 þessu sambandi kemur Illich
lika inn á spurninguna um fæð-
ingu og dauða, sem læknavisindin
vilja skilgreina sem sjúkdóma
eða slysatilfelli, sem kalli á meö-
ferö. Hér leggur Illich orð I belg
þeirrar miklu umræðu, sem fariö
hefur fram undanfarið um fæð-
ingar, náttúrulegar aðferðir og
kirkjuveldiö i sundur, kryfur það
til mergjar og varpar þvi á haug
borgaralegra stofnana. Kirkjan
er regluveldi, þar sem skrifræðis-
sligaðir embættismenn hafa tekið
völdin af postulunum.
Viö erum vön þvi að lita á kirkj-
una og skólann sem frekar óllkar
stofnanir þjóöfélagsins. Það gerir
Dlich ekki. Þaðer mjög likt á með
þeim komiö. Sami grauturinn.
Sama yfirbyggða regluveldið, þar
sem öll markmið eru gleymd og
þar sem kerfiö veröur markmið i
sjálfu sér. I staðinn fyrir aö laga
sig að þörfum mannsins, þá lagar
þaö mennina eftir sér. Steypir þá
1 sinu móti.
Læknaveldi
i stað lýðræðis
Heilbrigöisþjónustan er enn eitt
dæmiðum þetta. Þarfir læknavis-
indanna teygja sig um allt, i sama
mæli og þarfir menntakerfisins.
Allt fellur undir þá þjónustu sem
læknastéttin veitir: Fæðingin,
vinnan, kynlifið, giftingin, hvi'ldin
og dauöinn. Vald læknanna eykst
hröðum skrefum. Læknaveldi
kemur i stað lýðræðis. Þetta út-
tútnaða veldi læknastéttarinnar
kemur einmitt vel fram i þvi
rétt mæöranna sjálfra I þeim efn-
um, og hins vegar kemur hann til
liös við þá sem krafisthafa réttar
deyjandi manna i baráttunni
gegn visindalegri gervi-fram-
lengingu lifsins.
Illich hefur auga fyrir alvar-
legum göllum á samfélaginu og i
heilbrigðiskerfinu, en J útskýr-
ingum sinum áorsökumþeirraog I
tillögum sinum að lausn á þeim er
hann bráðgreind blanda af
æsingamanni og smáborgara-
legu blómabarni. Samfélags-
skilningur hans er á þann veg, að
i iðnvæddu þjóðfélagi sé það eðli
tækninnar aö skilgreina og
drottna yfir félagslegum stofnun-
um. Og þessi iðnvæðing gerir þaö
að verkum, aö valda- og eigna-
hvernig hún bregst við gagnrýn-
inni.
Prestastéttin og kennarastéttin
hafa lagst þegjandi og hljóðalaust
undir fallöxina, en þær hafa þó
fengið sömu meðferð og lækna-
stéttin. Arásin hefur þó ekki
beygt læknana. f heilagri sam-
stöðuhafa þeir snúið vörn i leift-
ursókn. Illich á ekki að standast
þá prófraun. Allir helstu skrif-
finnar hafa ruðst fram á ritvöll-
inn i einni viglinu. Illich er fall-
inn.
Réttmæt árás
En er hann I rauninni fallinn?
Þessiheiftarlegu viöbrögö sanna,
að árás hans hefur verið réttmæt
og á rökum reist. Þetta er megin-
inntakið i hinni nýútkomnu bók
um Illich eftir Patrick Viveret.
Þessi skarplega bók hefur að
geyma frumlega marxiska grein-
ingu á kenningum Illich. Viveret
er aðalritstjóri timaritsins
„FAIRE”, sem er nýjasta og eitt
liflegasta timarit sem sósialistar
i Frakklandi gefa út. í bók sinni
leggur Viveret áherslu á það sem
læra má af kenningum Dlich, án
þess aö gleyma veikleikum
þeirra. Hann-telur aö I þeim sam-
einist róttæk gagnrýni og hug-
UHHHHHHI
hlutföll hætta að skipta máli. Wall
Street og Flokkurinn eru I raun
sama fyrirbærið i iðnvæðingar-
hugmyndafræði Illichs. Sam-
kvæmt Illich er aðeins hægt að
skera á völd heilbrigðissér-
fræöinganna meö þvi að kasta
burt öllu þvi tæknilega vopnabúri,
sem er undirstaöa þessara valda.
Þetta er þvi ekki spurning um
breytingu á valdahlutföllum á
milli sérfræðinga og almennings
(læknis og sjúklings), þar sem
ekkert stjórnarform getur fengið
neitt sem er jafn mikill grund-
vallar skaövaldur og heilbrigðis-
tæknin er, til að þjóna félagsleg-
um markmiðum.
Endursagt úr Information/-eös
vekja um velferðarriki framtiö-
arinnar. Viðgetum ekki búist við
þvi að finna hjá honum forskrift
að byltingu, byggðri á þjóðfélags-
legri gagnrýni. Byltingarsinninn
segir aö skólinn þjóni auðstéttinni
og að með byltingunni eigi að
færahann I þjónustu alþýðunnar.
Þessu svarar Illich með þvi að
segja, að til þess aö frelsa þekk-
inguna, veröi að leggja skólann
niður, eöa öllu heldur allt
menntakerfið.
Vissulega er þetta framtiðar-
draumsýn. Auðvitað myndi það
leiða til gifurlegs menningarlegs
og félagslegs öngþveitis i hinum
vestræna heimi, ef menntakerfið
yrði lagt niður. Það sem skiptir
máli i þessum boðskap er ekki
forskrift að mennningarbyltingu,
heldur sú greining sem hann leiö-
ir af 'sér. Afrakstur skólans er
fremur fáviska og stöðnun en
þekking. Og það sem e.t.v. er
meira um verterþað, að skólinn
er ekki eina leiðin til þess að afla
þekkingarogvarðveitahana. Það
eru til f leiri leiðir og áhrifari'kari.
Við getum ekki neitaö þessum
hugmyndum um aðgang aö vit-
und okkar. Þær ná tíl hennar og
breyta henni.
Marx frá nýju
sjónarhorni
Viveret telur að þaö séu þessar
hugmyndir sem viö sósialistar
getum haft gagn af aö kynnast
rækilega. Þó að Illichgleymi arð-
Framhald á 21. siöu.
95SSÍB8SSI
BM
Til að frelsa þekkinguna ber
leggja skólakerfið
SÉRSTÆÐ SAMFÉLAGS-
GAGNRÝNIIVANSILLICH