Þjóðviljinn - 27.01.1980, Blaðsíða 8

8 StÐA — ÞJ6ÐVILJINN Sunnudagur 27. janúar 1980
Jón Óskar:
Týndir snillingar.
Fjölvaútgáfa. 1979.
Jón Óskar hefurlokið sex binda
verki, endurminningabálki sem
fjaDar um feril hans og hans
kynslóðar i skáldskap og
stjórnmálum. Þetta er orðin
ansi drjúg heimild um ti'ma og
menn, eins og alloft hefur verið
bent á. Siðasta bindið hefur þá
sérstööu, að það spannar allan
þann tima sem lýst er i fyrri bók-
unum.Munurinn er sá, að hér lýs-
ir Jón óskar fyrst og fremst sinni
pólitisku sögu og svo þvi' hvernig
viðtökur hans skáldskapur fékk
hjá pólitískum samherjum.
Allmikið af þessari sögu hefur
Jón Óskar reyndar sagt áður i
fyrri bindum, hann er ekki laus
viðsynd endurtekningarinnar, og
reyndar heldur ekki innan
ramma þessa bindis. En hvað um
það: hin póiitiska saga er i stuttu
máli þessi: Verkamannssonur af
Akranesi slæst i för meö sósialist-
um, finnst þeir ákveðnari
baráttumenn og hafa meiriskiln-
ing og betri yfirsýn bæði yfir
samfélag og skáldskap en aðrir
menn. Hann tekur útskýringar
talsmanna þeirra á hreinsunum i
Moskvu, vetrarstriði við Finna og
fleiri erfiðum uppákomum gildar.
En smám saman setjast að hon-
um efasemdir. Þær koma eftir
ýmsum leiðum: bæði eru þær
tengdar sovéskri stefnu i menn-
ingarmálum, þröngum nyt-
semdarboðskap sem honum
finnst einnig torvelda samskipti
nýjungasinna i islenskum skáld-
skap við þá róttæku og reyndar
alþýðu manna yfir höfuð. Einnig
á hann i vaxandi erfiöleikum við
aðlaga skilning sinn á heimsmál-
um að þeim viðhorfum sem ráða i
Sovétrikjunum. Ungverjalands-
málin 1956 eru svo það sem legg-
ur drög að vinslitum, að þvi aö
Jón Óskar missir trú á þá oddvita
sósíalista sem hann áður treysti
— enda þótthann áfram telji sig
hlynntan sósialiskum stefnu-
miðum og vilji eiga samleið með
sósialistum i sjálfstæðismálum
Islands.
Bóklestur og
menn
Mig minnir að þessi saga sé
aðýmsu leyti sögð af minni
beiskju a.m.k. i garð „snill-
inganna”, með öðrum orðurn
leiðtoga Jóns óskars, en stundum
áður, eins og aukin fjarlægð frá
Jón óskar, Hallgrlmur Jónasson, Steinn Steinarr og Agnar Þórðarson á bak við hann
mynd á bókarkápu, sem er af sendinefndinni frægu sem fór til Sovétrikjanna 1956.
hiuti úr
SKÁLDATÍMAR
JÓNS ÓSKARS
tiðindum hafi þokað honum nokk-
uð upp úr persónulegum sárind-
um, enda þótt þau séu vissulega
til staðar.
Eins og áður varvikiðað, mætti
þessi frásögn vinna á með aukn-
um sparnaði, samþjöppun, skýr-
ari línum. Til að mynda finnst
lesanda einatt, að það fari full-
mikill og dauflegur timi að rifja
upp eitt og annað sem sögumaður
hefur lesið á bókum — á kostnaö
þess að hann legði sig betur eftir
upprifjun áupplifun.á atvikum, á
andrúmsloftijá persónum. Það er
einmitt góðra gjalda vert þegar
hanr, gerir það — eins og til
dæmis þegar hann lýsir þeirri
velliðan að vera ungur og hafa
nýlega „faðmað guðspjallið” og
sjá alla hluti i nýju samhengi sem
öðrum er ekki gefið.
Aö brúka Sovétið
Annað sem vert er að gefa
gaum að i þessari bók er meðal
annars tengt þvi, að Jón Óskar
hverfur frá kommatrú án þess að
taka upphægritrú, og verða hlut-
föll i meðferð ýmissa mála eftir
þvi. Jón Óskar rifjar það til
dæmis upp að i' striðsbyrjun töl-
uðu sósialistar um ófriðinn sem
strið heimsvelda sem þeir vildu
helst ekki gera upp á milli — en
þegar Hitler réðist á Sovétri"kin,
þá breytti striðið skyndilega um
eðli i þeirra meðförum og varð að
frelsisstriði þjóðanna gegn
fasismanum. Ofthafa hægrigaur-
ar reynt að striða islenskum
sósialistum á þessum hughvörf-
um. En Jón Óskar man og annað:
að réct eins og striðið sjálft
breytti um eðli i vitund komm-
anna við árásina á Sovétrikin, þá
breyttist um ieið eðli
Sovétrikjanna i vitund jafnvel
svæsnustu hægrimanna. Hatrið i
garð Rússa, segir Jón óskar
„breyttist á ótrúlega skömmum
tima i aðdáun”. Hér er beint og
óbeint komið að einum höfuð-
krankleik margra áratuga.
Árni Bergmann
skrifar um
bóhmenntir
erlendar
bækur
Der Kleine Pauly — I-V.
l.exikon der Antike. Auf der
Grundlage von Pauly’s Realency-
clopádie der ciassischen Alter-
tumswissenschaft unter Mitwirk-
ung zalreicher Fachgclehrter
bearbeitet und herausgegeben
von.Konrat Ziegler und Walther
Sontheimer . Deutscher
Taschenbuch Verlag 1979.
August Friedrich von Pauly
( 1796-1845) hóf samantekt
Real-EncyclopSdie der class-
ischen Altertumswissenschaft
1839. Wilhelm Sigismund Teuffel
(1820-78) hélt verkinu áfram. Sú
útgáfa sem hér er stuöst við og
þetta verk er unnið uppúr var
hafin af George Wissova — þess-
vegna heiti verksins „Pauly -
Wissova” — gefið út i Stuttgart
hjá Metzler 1893 og urðu bindin
alls 83.
Siðar hófst úrvinnsla úr þessu
mikla verki, sem kom út undir
titlinum ,,Der Kleine Pauly”. Ot-
gáfan frá 1975, sem gefin var út
af Dr uckenmuller Verlag
(Artemis) i Milnchen er hér
endurprentuð i dtv. Verkið er alls
tæpir átta þúsund dálkar og hver
dálkur (tveir á blaðsiðu) sam-
svarar einni blaðsiðu i Skinpis-
broú. Þessi siðasta útgáfa verks-
ins er endurskoðuð og endurrituð
isamræmivið nýjustustaðreynd-
ir þessara fræða. Fjöldi fræði-
manna hefur hér lagt hönd á
plóg, svo að ritið á að vera eins
öruggt uppsláttarrit og gjörlegt
er.
Þessi stytta útgáfa
Pauly-Wissova byggir á svipaðri
röð uppsláttarorða og frumritið,
en fjölmörgu er eðlilega sleppt og
kaflar styttir, fjölmargir kaflar
eru endurritaðir i samræmi við
staöreyndir og bibliografian
miðuðviðþað. Ýmsirsem þurfa á
upplýsingum að halda á þrengsta
sérsviði, munu þurfa að leita
upplýsinga i frumgerðinni, en
flestöllum mun nægja þetta rit.
Þaöhlýturalltaf aö orka tvimælis
hverju á að sleppa i styttri gerð-
inni eins og útgefendur segja i
formála, en það Kggur i hlutarins
eðli, að einhversstaöar verður að
draga mörkin þeirra við valið.
Misræmi er milli lengda greina
i stærri og minni gerðinni sem
kemur til af þvi.að við vissa þætti
er engu að bæta frá stærri gerð-
inni og þeir þættir eru jafnframt
styttir eins og gjörlegt er, aftur á
móti hefur komið til nýtt mat i
öðrum þáttum, vegna nýrra
upplýsinga eða fornminja-
rannsókna og þá geta viðeigandi
kaflar slagað hátt iqsp i lengd
samsvarandi kafla i stærri gerð-
inni.
Efnið sem ritið spannar er fyrst
og fremst fornöld Grikkja og
Rómverja og auk þess efni varð-
andi önnur menningarsvæði, sem
snertahina klassisku fornöld, þar
með talinn kristinn sið fram að
innrás barbaranna i Rómaveldi
og að byzantiseringu Austur -
Rómverska rikisins.
I lok hvers bindis eru leiðrétt-
ingar og listi yfir þá sem unnið
hafa greinarnar. Auk aðalút-
gefenda er Hans GSrtner talinn
útgefandi að fimmta bindinu.
Dtv. útgáfan er nú önnur merk-
asta vasabrots-útgáfa sem nú er
starfandi. tltgáfan einkennist af
vönduðu vali rita og merkum
heildarútgáfum, svo sem Goethe
útgáfu Artemis forlagsins,
Kindlers Literatur Lexikon,
Schiller og Kleist og dtv. Lexikon,
sem er stytt endurútgáfa Brock-
haus lexikonsins. Flest virtustu
forlög i þýska heiminum standa
að dtv. Lexikon der Alten Welt
hefur einnig verið gefinn út i dtv.
frumútgefinn af Artemis-Verlag.
Wild Justice
Wilbur Smith. Heinemann 1979.
Wilbur Smith skrifar oft spenn-
andi reyfara og þessi er einn
þeirra, hann kann að gera góðar
grindur að sögu, sem eru siðan
fylltar atburðarás, hraða og
spennu. I þessari sögu segir frá
baráttu um völd, sem kaldrifjaðir
menn heyja ásamt slatta af fögr-
um konum. Svik, prettir, hug-
rekki, haturog áster hér i vissum
skömmtum og atburðarásin er
spennandi. Sögusviðið er allur
heimurinn og hápunkti er náð i
eyðimörkinni skammt frá Gali-
leu. Þetta er ágæt bók til að lesa
sér til afþreyingar.
Mussolini’s Roman Em-
pire
Dcnis Mac Smith. Penguin Books
1979.
Mac Smith skrifar mjög
skemmtilega, frásögnin er litrik
og liöug. Hann dregur hér upp
persónulýsingu á Mussólini sem
snjöllum áróðursmanni sem að
lokum er farinn að trúa eigin
lygum,fordildarfullum persónu*
leika sem leggur allt upp úr
sýndarmennskunni,og fanti, sem
var heigull. Mynd þessa einræðis-
herraer ekki geðsleg. Smith fjall-
ar um það riki sem Mussólini
hugðist koma upp, Etiopiu -
styrjöldinni og þátttöku Itala i
siðari heimsstyrjöldinni. Það var
farið af stað af miklu oflæti, stór-
yrtar yfirlýsingar birtar og siðan
koðnaði aUt niður eins og sápu-
kúla.
Eins og margir nútfma einvald-
ar, var Mússólini haldinn bygg-
Sovétríkin voru ekki viðfangsefni
til að kanna, þau voru pólitiskur
áhrifavaldur sem mátti brúka á
ýmsan hátt. A vixl voru menn að
brúka þau eða orðstir þeirra sem
fyrirmynd fyrir sósialista eða
grýlu gegn sósialisma eða banda-
mann gegn Hitler, en nánari
skoðun var látin biða seinni tima.
Skáldið illa sett
Verulegur hluti frásagnar Jóns
Óskars er tengdur þvi, að á hans
skáldatima voru rithöfundar „illa
settir og áhrifalausir með
þjóðinni” einkum og sér i lagi ef
þeir voru i senn róttækir i viðhorf-
um og nýjungamenn i skáldskap.
Frá hægri voru þeir hundskamm-
aðir fyrir að vera kommúnistar,
meðal skoðanabræðra voru þeir
tortryggðir fyrir að „lifa i fíla-
beinsturni” eða spilla islenskri
þjóðlegri menningu.
Jón Óskar tekur ansi djúpt i ár-
inni þegar hann i þessu samhengi
telur að einstakir sósialistar hafi
ráðið úrslitum um að ekki skap-
aðist greitt samband milli
almennings og ungskálda við
upphaf atómaldar i skáldskap.
Vissulega mættu þeir andófi hjá
talsmönnum þjóðlegrar hefðar og
þess sem menn töldu vera
alþýðlegan smekk og ýmislegt
var sagt í þeim efnum sem var
bæði skrýtið og vanhugsað. En
mér sýnist, að Jón óskar taki
alltof litið mið af þvi, hve gifur-
lega stórt það stökk var sem
hefðinni bundnir lesendur ljóða
og iðkendur stökunnar þurftu að
taka til að geta metið þann skáld-
skap sem var upp að koma og var
kenndur við sjálft atómið.
Akveðin andúð og tortryggni var
óumflýjanleg hvort eð var. Og
þótt það hafi verið erfitt að standa
i þessu andúðarroki gegn nýjum
skáldskap: er það samt ekki
nokkur huggun, að i þann tið voru
menn reiðubúnir að bretta upp
ermar og glima sig kófsveitta út
af rimleysum og stuðlanna
þriskiptu grein? Að minnsta kosti
viðurkennir Jón Óskar það hálft i
hvoru, að það hafi ekki betra tek-
ið viðþar sem er núrikjandi vel-
viljað kæruleysi og geðleysi um
skáldskap i sjónvarpsmettuðu
landi.
En sem fyrr segir: það gerir
frásögnina dauflegri þegar
bókleg reynsla höfundar hefur
yfirhöndina, en hann hressist við
aðra reynslu og persónubundnari.
Leiðarvisir stofukommans
Bernards Shaw fyrir greindar
konur um sósi'alisfha skiptir ekki
miklu máli. En mér þótt satt best
að segja vænt um að heyra, að
þegar árið 1956 hafi Ólafur Jó-
hann Sigurðsson krafist þess af
foringjum sósialista, að „það
verður að endurskoða kenning-
una um alræði öreiganna”.
AB.
ingar- og hraöameta-æði. Stór-
byggingar voru reistar, steyptir
vegir gerðir og ýtt undir hraða-
dýrkun, sem er eitt einkenni 20.
aldar. Vegirnir komu að góðum
notum þegar flóttinn brast á liðið
oghraðinn varð aldrei of mikill á
flóttanum. Sjúkleg metagirnd var
eitt einkenni þessa manns, hann
heimtaði að italskir iþróttamenn
næðu sem flestum metum i
alþjóðlegum iþróttakeppnum, en
að lokum náðu þeir þeim árangri
aökomastaftur úr öllum þegar á
reyndi, fáir náðu jafngóðum
árangri i þeirri list, nema ef vera
skyldu islenskir iþróttamenn.
Þetta er góð bók.