Þjóðviljinn - 27.01.1980, Blaðsíða 9

Sunnudagur 27. janúar 1980 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
ÁRNI BJÖRNSSON:
Gott kvöld.
NU hafa stjórnarmyndunartil-
raunir staðið í um það bil 7 vikur
og gengur litið, en rekur meira.
Eins og ævinlega segjast stjórn-
málaforingjar munu leggja höf-
uðáherslu á efnahagsvandamál-
in. Og hið merkilega er, að i hvert
einasta sinn tekst þeim að láta
eins og þetta sé einhver nýlunda
og um undantekningarástand sé
að ræða. Það hafi einhverntima
allt önnur mál verið efsta á baugi.
En það er nú öðru nær.
Það kann vcra, að elstu menn
muni einhvern annan róm
frá stjórnmálafori ngjufn en
þennan sifellda barlóm og böl-
sýni, en það er a.m.k. fyrir mitt
minni. Og þvi til staðfestingar
lagði ég það á mig að fletta i gegn
áramótaávörpum forsætisráð-
herra og áramótahugleiðingum
flokksforingja siðustu 30 árin . Og
þaðmátti heita, að unnt hefði ver-
iðað notast við sama ávarpið alla
þrjá áratugina. Alltaf voru
iskyggilegar blikur á lofti, efna-
hagsbyggingin riðaði til falls,
þjóðarskútan var að sigla i
strand, eða við vorum að fara
fram af hengifluginu. Söfnun er-
lendra skulda var ógnvekjandi,
og allir fjármunir þjóðarinnar
voru að brenna upp í báli dýrtiðar
og verðbólgu.
Nýr höfuðóvinur
Samt hefur okkur i heild skilað
áfram með þvilikum tólfmílna-
skrefum þjóðhagslega á þessum
sömu þrem áratugum, að fáar
þjóöir munu komast i samjöfnuð.
Hitt er annað mál. hvernig þess-
um sivaxandi þjóðarauði hefur
verið varið og sidpt. Og átökin um
það eru auðvitað undirrótin að
þessum eilifa barlómi. En hann
virðist yfirleitt hafa verið blekk-
ing þegar á þjóðarheildina er lit-
ið. Það er þvi engin furða, þótt ó-
breyttur launamaður hafi nokkra
vantrú á þessum ömurlega söng.
Sú var tfðin fyrr á öldum, að
menn kenndu Andskotanum og
hans árum um allan ófarnað. Nú
er i staðinn kominn annar
höfuðóvinur, sem heitir Verð-
bólga, og á hana er öllum skuld-
um skellt, rétt eins og hiin sé eitt-
hvert sjálfstætt myrkravald, sem
blður búin þar og i bálið vill draga
sálirnar. Enn fer þvi vissulega
fjarri, að menn séu orðnir
feimnir við að bera sér Verð-
bólguna tæpitungulaust i munn
einsog Fjandann forðum. En með
sama áframhaldi má búast við,
að tekið verði að velja henni
gælunöfn einsog Rækalnum áður,
og hún fái t.d. að heita Sú Vonda
Sjálf eða annað álika.
En þótt stjórnmálamenn opni
varla munninn án þess að hall-
mæla Þeirri Vondu, þá fer harla
litið fyrir þvi, að orsakir hennar
séu Utskýröar. Enda virðist
manni sem búið sé að innræta
fólki þá skoðun, að verðbólgan lifi
sinu óháða llfi likt og meinvættur
i þjóðsögum, sem heimtar sinar
mannfórnir. En fyrir þann, sem
ekki hefur flækt sig i frumskógi
hagfræðinnar, heldur treystir á
brjóstvitið, er hringrásin þó
fremur einföld:
Þetta byr jaði einhverntimann á
þvi, að vöruverð hækkaði, — að
nokkru leyti vegna verðhakkana
erlendis, þvi að i viðskiptalöndum
okkar er lika verðbólga, þótt hún
sé yfirleitt langtum minni en hér.
Og verðhækkanir verða lika mun
meiri hér. Þá hefja samtök
launamanna baráttu fyrir hærra
kaupi til að geta keypt jafnmikið
vörumagn fyrir jafnlangan
vinnutima. Eftir tiltekin átök eru
gerðir kjarasamningar, sem
leggja auknar byrðar á atvinnu-
vegina. Siðan taka atvinnurek-
endurtilsinnaráða,hækkaverð á
öllum framleiðsluvörum sinum
og velta þannig byrðunum af sér
út i' verðlagið. Og þar með byrjar
ný hringrás.
1 tilbót viö þetta kemur, að þeir
atvinnurekendur, sem framleiða
fyrir erlendan markað, geta ekki
velt verðhækkunum þangaö. Þeir
geta ekki óforvarandis selt fisk-
sendingu á 1200 dollara, sem dag-
inn áöur kostaði 1000 dollara. Þá
er gengi krónunnar einfaldlega
lækkað, þannig að 1000 dollarar
kostanú I200dollara fyrir Islend-
inga. Og um leið hækkar erlend
vara i krónum.
Þaðer þvi augljdst, að einhver
r
Utvarpser-
indi um
daginn og
veginn
flutt 21.1
1980
fyrirtæki handa þessum rúmlega
200 þúsund sálum fyrir utan öll
hin atvinnufyrirtækin.
Það erekkisvo að skilja, að það
sé eitthvað ónauðsynlegt starf að
koma vörum frá framleiðendum
til neytenda. En það hlýtur að
liggja I augum uppi, að i þetta
verksvið fer alltof mikið vinnuafl
og fjármmunir. Hlutföllin eru
kolröng. Og þá fer lika að verða
skiljanlegt að til þess að öll þessi
litlu fyrirtæki geti borið sig hér i
fámenninu, þá verða þau að hafa
sina vöru og þjónustu dýrari en
þar sem markaðurinn er stærri.
Stjórnmálamönnum eru hins-
vegar önnur lausnarorð munn-
tamari sem meðal við hinum
ævarandi efnahagsvanda, svo
sem „sparnaður i rikisrekstrin-
um” eða að „draga úr rikisbákn-
inu”. Sjálfsagt mætti eitthvað
litilsháttar lagfæra I þvi efni, en
þó er rikisreksturinn smámunir
einir hjá mannmergö og umsvif-
um einkarekstursbáknsins. Allir
starfsmenn rlkisins eru t.d. ekki
nema um 12 þúsund eða færri en 1
samtökum verslunarmanna ein-
um saman, svo aö það nærtæka
dæmi sé aftur tekið. Enda er
sjaldnast nefnt, hvar eigi að
spara. Hvort það eigi t.d. að
draga úr útgjöldum til almanna-
trygginga, fræðslumála, heil-
brigðismála eða vegamála. En
þetta eru langstærstu útgjaldalið-
ir ríkisins.
Sem betur fer heykjast menn
lika yfirleitt á þvi að spara á
þessum bráðnauðsynlegu svið-
um, þegar til á að taka. En til að
sýna þó einhvern lit, er stundum
borið við að krukka I einhver
smáatriði. Og þa verða framlög
til svokallaðra lista- og menn-
ingarmála einatt fyrst fyrir.
Þetta er ofurskiljanlegt, þvi að
starfsemi af þessutagi skilar ekki
beinum arði á stundinni. Við-
skiptakjörinvið útlönd versna t.d.
ekki að bragði þó að dregið sé úr
framlögum til Þjóðleikhússins
eða Landsbókasafnsins. Og þvi
situr fjöldi manns langtimum
saman á fullu kaupi við að reyna
að skera niður þessi háskalegu
útgjöld.
1/2 prósent til
menningarmála.
En hversumikil eru þá þessi út-
gjöld til lista og menningarmála,
séu f ræðslumálin ekki tekin meö?
Sveinn Einarsson Þjóðleikhús-
stjóri tók það saman og birti i
blöðum fyrir nokkru, að sam-
kvæmt siðasta f járlagafrumvarpi
nema öll framlög til skapandi
menningarstarfsemi i landinu
innan við hálfu prósenti af rikis-
útgjöldunum. Þeir aðilar, sem
Sveinn flokkar undir þetta eru
Listasafn Islands, listasöfn Ein-
ars Jónssonar og Asgrims Jóns-
sonar og önnur listasöfn,
Sinfóniuhljómsveitin, Þjóðleik-
húsið, Leikfélag Reykjavikur,
Leikfélag Akureyrar, til annarrar
leiklistarstarfsemi, Bandalag Is-
lenskra leikfélaga, heiðurslaun
listamanna, öll önnur lista-
mannalaun, Rithöfundasjóður,
starfslaun listamanna, Kvik-
myndasjóður, Menningarsjóður
og fé til norræns menningarsam-
starfe.
Ég ætla að bæta við þessa upp-
talningu Sveins menningarstofn-
unum á sviði hugvisinda, svo að
sem fæst af þessu taginu verði
undanskilið.Það eru stofnun Arna
Magnússonar, Orðabók Háskól-
ans, Landsbókasafnið, Þjóö-
minjasafnið og byggðasöfnin,
Þjóðskjalasafnið og Kvikmynda-
safn tslands. Og ég ætla m.a.s.
lika að taka með byggingarsjóð
Þjóðarbókhlöðu, minnisvarðann
um ellefu alda tslandsbyggð.
Þótt öllu þessu sé bætt við,
verða samanlögð framlög til allra
þessara stofnana og sjóða á sviði
lista og menningar samt ekki
nema rétt rúmir 2 miljarðar eða
0,67% af öllum rikisútgjöldunum.
Og jafnvel þótt við færðum okkur
aðeins út fyrir listir og hugvisindi
ogtækjum lika meðRaunvisinda-
stofnun Háskólans, Tilrauna-
stofnunina á Keldum, Náttúru-
fræðistofnunina og Visindasjóð,
þá vantar enn töluvert uppá að
viðnáum einu prósenti af rikisút-
gjöldunum.
Og svo er verið að krukka i
þessa tvo þriðju úr prósenti, sem
faratil skapandi og varðveitandi
menningarstarfsemi. Til að
standa vörð um þjóðarhag auð-
vitað. Enga óráðsiu. Embættis-
menn ráðuneyta telja það eðli-
lega hlutverk sitt að standa sem
fastast gegn heimtufrekju rikis-
stofnana. En hvað stjórnendur
þeirra stofnana áhrærir, sem hér
um ræðir þá er þeim vist flest bet-
ur gefið en heimtufrekja. Fjár-
beiðnir þeirra eru yfirleitt ekki
miðaöar við raunverulegar þarfir
stofnananna, heldur hitt, hverju
þeir af dapurlegri reynslu telja
einhverja von um að ná fram.
Samt eru þær skornar niður.
Hér er ekki timi til að rekja ’
fjárbeiðnir hverrar stofnunar
fyrir sig og afdrif þeirra. En lata
ínun nærri, að i heild nemi þessi
niðurskurður um 30 af hundraði.
Og hvað er það stór upphæö? Það
eru um það bil 600 milljónir eða
tvöföld sú upphæö, sem við eydd-
um i flugelda um siðustu áramót.
Það eru nú öll ósköpin.
Til hvers menning?
Og hvaða fimbulupphæö mundi
þessara aðila, verslunin, launa-
menn eða atvinnurekendur,
verða að taka á sig einhvern
skell, ef á að hægja á þessari
hringrás. Og um það stendur
styrinn. Og það er hin eina raun-
verulega pólitik. Hún er ekkert
annað en barátta þessara stétta
um skiptingu þjóðarteknanna.
Allttalum ismaog tisma,stefnur
og hyggjur er hégómi miðað við
þetta grundvallaratriði.
Kolröng hlutföll
En þá vaknar sú spurning, af
hverju verðbólga þurfi endilega
að vera helmingi eða margfalt
meiri á tslandi en i nálægum
löndum. Og ef maður spyr brjóst-
vitið aftur, þá hlýtur það að
stinga i augu, hvað tiltölulega fáir
vinna hér við að framleiða þær
vörur, sem undir öllu öðru
standa, miðað við hina, sem
starfa við dreifingu vörunnar og
aðraþjónustu. Það er t .d. ótrúlegt
en satt, að það eru ekki nema um
þaðbil 5000 manns sem vinna við
að draga fisk úr sjó. Og það eru
heldur ekki nema um 5000 bændur
á öllu landinu, og finnst sumum
þeir þó of margir. En aðeins 1
samtökum verslunarfólks og
bankamanna eru milli 15 og 20
þúsund manns, eða nær helmingi
fleiri en allir bændur og fiski-
menn til samans. Og við erum
með mörg hundruð innflutnings-
HIN
ÓARÐBÆRA
MENNING
það verða, ef Alþingi og væntan-
leg rilcisstjórn sýndu nú af sér
mannsbrag og hækkuðu þá upp-
hæð, sem gert er ráð fyrir i nú-
verandi frumvarpi þó ekki væri
nema um 50%? Jú, þá færu fram-
lögin upp i 1% af rikisútgjöldun-
um eða hækkuðu um einn
milljarð. En það jafngildir þvi
t.d., að hver meðalskattgreiðandi
borgaði sem svarar einni tank-
fyllingu af bensini á einn meðalbil
á ári. Það er allt og sumt.
En þá kemur þessi gamla
spurning. Höfum við nokkuð við
svokallaða menningu og Bstir að
gera? Ekki étur maöur þaö, var
stundum sagt.
Ég ætla ekki að fara að þrasa
um slika hluti. Þaö er auðvitað
rétt, að þjóðarbúið fær ekki strax
einhver ja beinharða peninga fyrir
þá. En ég vil hinsvegar spyrja,
hvað það sé, sem okkur þykir
dýrmætast og vænst um og erum
stoltastir af frá fyrritimum. Eru
það ekki einmitt listaverkin, t.d.
bókmenntirnar? Sem þáverandi
peningaráðsmenn, katólska
kirkjan og höfðingjarnir, höfðu
fyrir einhver ja guðsmildi vit á að
gera réttum mönnum fjárhags-
legakleiftað skapa og skrifa. Og
ég álit, að annað hvort eigi að
gera þessum stofnunum okkar
kleift að starfa sómasamlega úr
þvi að þetta kostar okkur ekki
meira en raun ber vitni, eða
hreinlega hætta að skipta sér af
þeim og láta hin margrómuðu
markaðslögmál ráða ferðinni.
Dýrt að spara
Ég vék að þvi áðan, að kröfu-
pólitik þessara margnefndu
menningarstofnana hefði aldrei
verið neitt hrikaleg. Þvert á móti
er þvi' li'kast sem þeim hafi verið
innrætt hálfgert samviskubit og
sektarkennd út af þvi, að þær
væru að sliga þjóðarbúið með sin-
um hógværu fjárbeiðnum. Ég
vænti þess, að hlustendum sé ljóst
orðið, að þvi fer heldur betur
fjarri.
Sem dæmi um þetta fjársvelti
vil ég taka þá stofnun, sem ég
vinn sjálfur við og þekki af þeim
sökum best til, en það er Þjóð-
minjasafn Islands. Ekki af þvi
að það sé neitt einsdæmi. Ég þyk-
istvita, að flestar viðlika stofnan-
ir hefðu svipaða sögu að segja.
Samkv. lögum á Þjóðminja-
safnið að vera (orðrétt): „miö-
stöð allrar þjóðminjavörzlu i
landinu. Það skal varðveita Is-
lenzkar þjóðminjar i viöasta
skilningi, hvort sem eru gripir
geymdir I safninu sjálfu eða forn-
minjar og friðuð mannvirki. —
Safnið skal eftir megni stuðla að
rannsóknum islenzkra þjóöminja
og útgáfu fræðilegra rita og rit-
gerða um þær.” — Svo mörg eru
þau orð.
Fyrir nokkru átti starfsfólk
Þjóðminjasafnsins fund meö sér,
þar sem rætt var um raunveru-
lega starfsmannaþörf safnsins.
Það var niöurstaðan, aö til þess
að safnið gæti gegnt lögbundnu
hlutverki sinu og skyldum svo aö
vel væri, þyrfti 45 manna starfs-
lið. Þar er um að ræða auk for-
stöðumanns, húsvarðar og gæslu-
fólks, fornleifafræðinga og aðra
minjafræðinga, þjóðháttafræð-
inga, ljósmyndara, ljósr>ynda-
skrásetjara, skrásetjara marra
safnmuna, sýningarstjóra, smiði,
viðgerðamenn, fólk til að skrá-
setja óskráðar þjóðminjar I
hverju byggðarlagi, eftirlits-
menn byggðasafna og leiðsögu-
menn um safnið.
Enda þótt talan 45 væri hinn
æskilegi fjöldi, var 35 manna
starfslið samt talið viðunandi, en
lágmarksfjöldi, sem hægt væri að
sætta sig við, væri 23. Fastir
starfsmenn safnsins eru hinsveg-
ar ekki nema 8. Og sú tala hefur
verið óbreytt s.I. 12 ár. Það
vantar ekki, að á hverju ári hefur
kurteislega veriö beöið um einn
til tvo menn i viðbót. En þvl hefur
ætið verið neitað. Og neitunin er
vitanlega rökstudd hverju sinni
með nauösyn sparnaðar, aðhalds
og hagsýni irikisbúskapnum. Það
er þvi fróðlegt að kynna sér,
hvernig sá sami sparnaður hefur
verið framkvæmdur á þeim stöð-
um, sem ráðherrum sparnaöar-
ins liggja næstir, sjálfu stjórnar-
ráðinu.
Af þvi er skemmst að segja, að
á þessu sama 12 árabili 1967—1979
hefur starfsmönnum
stjórnarráðsins fjölgað úr 150 i
300 eða um 100% .Þó eru ótaldar
Framhald á bls. 21.