Þjóðviljinn - 03.02.1980, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 3. febrúar 1980
Árni Bergmann
skrifar um
bókmenntrir
Að skrifa um bók
sem er skrifuð um
bók

l

'jS
m
tsmm
' ÍsSKti
Hugleiðing um safn bókmennta-
greina eftir Ólaf Jónsson
ólafur Jónsson.
Llka llf.
Greinar um
samtimabókmenntir.
Iftunn 1979v'y
Aldrei fór þaö svo, aö maöur
ekki þyrfti aö setjast f afskekktan
krók og skrifa um „bók sem er
skrifuö um bók” eins og danskur
háöfugl hefur ort um. 1 bdk ólafs
Jónssonar eru greinar hans frá
sextán ára timabili um helstu
bækur flestra islenskra höfunda
sem hafa dregiö til sln verulegan
áhuga, einnig nokkrar yfirlits-
greinar um framvindu og stööu
islenskra bókmennta á okkar
dögum. Þaö er best aö taka þaö
fram strax, aö þaö er góöur feng-
ur i slikri bók: Hún veröur áhuga-
mönnum til upprifjunar og til
samanburöar viö þeirra eigin
reynslu, til ábendingar um þaö
sem þeir létu fram hjá sér f ara og
til ögrunar og kannski dáöa ef i
odda skerst milli þeirra viöhorfa
og höfundar.
Nýungamafíósi?
Lengi lágu i loftinu ásakanir i
garö einmitt Ólafs Jónssonar um
aö hann væri einn skelfilegur
maflósi, sem helst ekki vildi
öörum höfundum lif gefa en
nýjungafólki af ákveöinni tegund.
Greinasafn hans er ótviræö sönn-
un þessaö slikt tal var bull eitt og
vitleysa. Bókin ber einmitt vitni
um fjölbreytt bókmenntaleg
áhugamál, ,,opna” afstöðu til
þess sem gert er á hverjum
tima.
Auövitaösést þaö vel, aö Ólafur
hefur sérstaka ánægju af þvi aö
fjalla um verk, þar sem lagt er út
á nýjar brautir (Guöbergur
Bergsson, Svava Jakobsdóttir,
Thor Vilhjálmsson), en þvi fer
lika f jarri aö hann falli í stafi yfir
hverju þvi sem fram kemur á
þeim leiöum. Hann getur átt þaö
til aö bera fram kenningu um aö
sjálf hin raunsæislega frásagnar-
hefö islenskra bókmenntadragi á
eftir sér „ihaldssemi i pólitík og
samfélagsskoðun, þjóöernis- og
siöferöisefnum” (bls. 220) og vist
mun þá margan langa til aö and-
mæla eöa vilja skoöa málin betur.
En þegar ólafur svo stendur and-
spænis viöfangsefnunum sjálfum
skal ekki standa á þvi aö hann
kunni vel aö meta „raunsæislega
epíska frásögn” Vésteins
Lúövikssonar ellegar þá hefö-
bundnar sögur Indriða G.
Þorsteinssonar svo dæmi séu
nefnd. Greinarnar um Indriöa
sýna reyndar mjög skemmtilega
hve fáránlegt taliö um mafiuna
sænsku i bókmenntaheimi hefur
veriö.
Hlutföll
Yfirleittgætir Ólafur Jónsson
vel þeirra hlutfalla sem hollt er
aö hafa i huga þegar gagnrýni er
skrifuö i blöö. Hann tekur hæfi-
legt miö af þvi, aö lesendur
blaöanna eru ekki aöeins aö
forvitnast um það mat sem lagt
er á bók, þeir þurfa lika aö fá
ýmsar lágmarksupplýsingar um
hana. Hann minnir i hófi á fyrri
verk höfundar og þann sess sem
hann skipar. Oft er hann vel
kjarnsær og gagnorður i aö draga
saman lýsingu á helstu einkenn-
um höfundar og verka hans — ég
nefni dæmi án þess aö leita sér-
staklega:
„Hversdagsfólk, hversdagslif
er löngum viöfangsefni Jóns (úr
Vör), heimspeki hversdagsins
mætti nefna llfsviöhorf hans, þaö
felur í sér varfærni, efasemdir,
tortryggni á stór orö, tilfinningar
og tilburöi, háar hugsjónir. En
þaö miöar jafnframt aö þvi aö
höndla og færa i orö verömæti
hversdagslifs, einfaldra, óbrot-
inna tilfinninga, komast aö þeirri
kvikusemgefilifi gildi”. (bls. 45)
Stillinn er stundum þungur og
þá ekki sist ofhlaöinn eignarföll-
um, en útkoman er samt hátiö
hjá þvi sértæka mandarinamáli
sem notað er i bókmenntaskrifum
viða i kringum okkur.
Skoðanafeimni
Þaö sérkenni ólafs Jónssonar
sem gagnrýnanda sem skemmti-
legast er aö velta fyrir sér er
hlédrægni hans i meðferð á
skoöunum sem höfundar hafa
oröiö sér úti um og setja að sjálf-
sögöu svip sinn á verk þeirra,
boðskap þeirra, erindrekstri.
Stundum er eins og ólafi leiöist
allt þaö tal —• um eina sögu
Indriöa G. Þorsteinssonar segir
hann á þá leið, að þaö sé „einn
kostur sögunnar hve frábitin hún
sýnistsjálf siöferöislegri eöa ann-
arri útleggingu söguefnanna”
(bls. 30). Grundvallarviðhorf
Ólafs sýnist einatt þaö, aö þaö
skipti ekki neinu höfuömáli hvaöa
viöhorf og lifsskilning höfundur
bir tir I verkum sinum, aö minnsta
kosti er þaö léttvægt hjá þvi aö
honum takist að „segja bara
satt” eins og segir á einum staö
um ljóö Þorsteins frá Hamri.
Þegar Ólafur fjallar um Snöruna
eftir Jakobfnu Siguröardóttur
gefur hann upp einskonar
formúlu fyrir þvi, hvenær hann
vill játast undir þá ádeilu sem
höfundur fer meö, hverjir eru
skilmálarnir:
„Ef hún (lýsingin á sóparanum
sem segir söguna) er sönn getur
allt hitt fylgt á eftir. Snaran er
saga um undirlægjuhátt, mann
sem er alltaf fús aö selja og selur
aUt fyrir „atvinnu og nógan pen-
ing ” og hún er sögö til nógrar hlit-
ar aö mynd Sóparans veröur ljós-
lifandi fyrir lesanda. Þetta kann
aö viröast óhugnanleg mannlýs-
ing, og hún er þaö, en aldrei svo
óhugnanlegaö hún fæli lesandann
frá svo hann neiti aö trúa leng-
ur”.
„Vondar
skoðanir”
Þetta er góö og gild afstaöa og
kannski sjálfsögö: vitaskuld
veröur öll ádeiia ónýt ef hún er
ekki byggð á trúveröugum efnis-
tökum, á samsvörun lifs i
bókmenntum og veruleika sem
menn geta tekiö mark á. Hitt er
svoliklegtaö þar meö séuekkiöll
kurl komin til grafar, mörgu
ósvaraö látiö um móttökuskilyröi
þau sem lesandanum eru sett
þegar hann er i huga sér ymist aö
samfagna endurfundum viö eigin
viöhorf i bókmenntaverkum eöa
glima viö annarlegan boöskap
þeirra. Þau mál veröa svo ein-
föld, aö einungis sé spurt um
bókmenntalega þjálfun lesand-
ans og þá velviljuðu forvitni
sem oft er kölluö umburö-
arlyndi. Ólafur hefur oftast
fariö þá leiö, aö leiöa þessi
mál hjá sér sem mest, jafnvel
þótt hann leyfi sér einu sinni eöa
svo aö stökkva upp á nef sér og
segja aö eitt skáld ágætt fari í til-
teknum kvæöabálki meö „vondar
og heimskulegar skoðanir” (bls.
147). Ég segi fyrir mina parta:
mér finnst alveg rétt aö leyfa sér
slikan munaö þegar tilefni gefst:
„skoöanir” i bókmenntaverkum
eru ekki heilagri en i öörum text-
um — en auövitaö veröur þetta aö
gerast meö þeim fyrirvara aö sá
sem um fjallar geri sér grein fyr-
ir sérstööu bókmennta og snúi
ekki ræöunni upp i þröngsýnis-
þras.
Það sem nú siöast var nefnt er
einmitt ein helsta ástæöan fyrir
þvi, aö þaö sýnist allsendis óþarfi
að finna aö þvi við Ólaf Jónsson,
aöhann hafi I bókmenntaskrifum
sinum sýnt fullmikla hlédrægni
i hugmyndalegum efnum. Hér
veröa menn og aö minnast þess
samhengissem ólafur gengur inn
I þegar hann tekur til starfa. Þá
haföi þaö lengi veriö mikil tiska
aö blessa eöa formæla skoöunum
höfunda af þeim þröngsýna
fyrirgangi sem gerir alla menn
að einskonar alþingiskandldöt-
um. Ýmislegt spaugilegt og æsi-
legt gat út úr þeirri viöureign
komiö, en þó miklu fleira af þvi
sem hvimleitt var. Mér sýnist aö
Ólafur Jónsson hafi ekki slst verið
að bregöast viö þessu ástandi
þegar hann byrjaöi aö starfa og
hafi viljað breyta þvi og þar af
stafi hans fyrirvarar um „hug-
myndarýni” a.m.k. framan af.
Ólafur hefur án efa haft töluverö
áhrif I þessum efnum og þá I þá
veru, aö auka vægi sér-
bókmenntalegra hugtaka og aö-
feröa I hinni bókmenntalegu
umfjöllun. Umræöan hefur,
meöal annars fyrir hans tilverkn-
að, færst nær bókmenntafræöum.
Þetta voru spor sem nauösyn var
aö stlga, ýmissa hluta vegna. Og
þessi þróun átti sér staö, nota
bene, án þess aö missa sjónar af
þeim tengslum sem menn i raun
hafa komiö á milli siöferöilegra
og fagurfræöilegra dóma.
Harka og mildi
Iritgerðsem fyrster höfö i bók-
inni ber Ólafur fram nokkur þau
viðhorf sem hann vill leggja til
grundvallar starfi gagn-
rýnandans. Þar er margt vel sagt
og skynsamlega. Þar er meðal
annars vikiö aö þvi að hér á landi
kunni aö vera einna mest þörf á
haröri og agasamri gagnrýni.
Hann segir:
„I litlu hverfi, á útkjálka er
jafnan hætt viö nesjamennsku,
undanslætti I smekk og viöhorf-
um; menn una því sem er ekki
nema hálfgilt og hálfvolgt af þvi
aö annaö betra er ekki á boðstól-
um; miölungsmennskan kemst i
fyrirrúm af þvi hún er jafnan
fyrirferöarmest. Þessu hlýtur
gagnrýnandi að verjast: hann
hlýtur aö visa á bug ónýtu hand-
verki, upplognum hæfileikum,
misskilningi, tilgerö... En jafn-
framt hlýtur gagnrýnandi aö
foröast aö reisa kröfur sem ekki
veröur fullnægt: hann hlýtur að
gera sér raunhæfa grein fyrir
möguleikum og takmörkunum
þess menningarhverfis þar sem
hann lifir; hann hlýtur jafnan aö
halda augunum opnum fyrir lof-
legri viöleitni hversu smáleg sem
hún sýnist”.
Þetta er góð stefnuskrá og
minnir á ýmislegan vanda sem
alltof fáir velta fyrir sér: vanda
kröfuhörku og umburöarlyndis.
Og þessi ummæli geta vel veriö
tilefni til að itreka þaö sem fleiri
en einn gagnrýnandi hafa látiö
uppi: aö ásakanir um
ósanngjarna kröfugerö á hendur
Islenskum rithöfundum erui stór-
um dráttum rangar. Viö leyfum
okkur aö halda þvi fram aö
vitundin um „takmarkanir” okk-
ar menningarumhverfis ræöur
miklu, og llklega alltof miklu,
einnig um þá gagnrýni sem
stunduö er af mestri samvisku-
semi hér á landi. Og taka undir
meö skáldinu hæöna sem sagöi
ekkert jafn háskasamlegt
islenskum rithöfundum og sú
mildi sem þeir mættu hjá djöfuls
krítlkerum.