Þjóðviljinn - 16.10.1980, Side 7

Fimmtudagur 16. október 1980 ÞJOÐVILJINN — SIÐA 7
Samantekt um Czeslaw
Mflosz Nóbelsskáld:
Einsog menn gátu lesið
í fréttum var það útlægur
Pólverji, Czeslaw Milosz,
sem hlaut bókmennta-
verðlaun Nóbels í ár. Með
þeim verðlaunum er ber-
sýnilega verið að vekja
athygli bæði á pólskum
bókmenntum og útlaga-
bókmenntum. Pólverjar
eru sagðir stoltir af því að
svo merkur fulltrúi
skáldskaparhef ðar í landi
þeirra fær verðlaunin, en
aðrir eru dálítið hissa,
eins og jafnan þegar þeir
menn fá ekki verðlaunin
eðlilegur fyrirvari. En um þetta
hefur annað útlagaskáld, rúss-
neski gyðingurinn Josif Brodski
sagt:
„Eg efast ekki hið minnsta
um þá staðhæfingu að Czeslaw
Milosz sé eitt af fremstu skáld-
um heims, kannski hið fremsta.
Jafnvel þótt maður ræni hann
stilrænum ljóma hins pólska
móðurmáls hans (sem hlýtur að
verða við þýðingu), og heldur
sig við inntak ljóðanna eitt, þá
finnst okkur að við stöndum
frammi fyrir ströngum og stað-
föstum anda, svo kynngi-
mögnuöum, að eina hliðstæðan
sem kemur upp i hugann eru
persónur Bibliunnar — fyrst og
fremst Job”.
Czeslaw Mllosz; allir höfum við sagt skillð við þann heim sem við
best þekktum...
„Útlegðin er hlut-
skipti skáldsins”
sem mest hefur verið um
talað daga og vikur áður.
Czeslaw Miiosz er ekki þekkt-
ur höfundur meðal þeirra sem
ekki lesa pólsku. En eins og Art-
hur Lundkvist, einn þeirra sem
atkvæði greiða i sænsku aka-
demiunni, hefur lagt áherslu á,
þá er þaö ekki sérlega vel til
fundiö, að verðlauna þá höfunda
sem þegar njóta velgengni
frægðarinnar. >að er skynsam-
legra, segir Lundkvist, að nota
þennan fræga styrk til þess að
miðla þekkingu um merka höf-
unda, sem ekki hafa til þessa
notið verðskuldaðrar athygli.
Meöal annars vegna tungu-
málaerfiöleika.
■ Hvað fer
I forgörðum?
Czeslaw Milosz er vitanlega
, þekktur maður meðal Pólverja,
■ jafnvel þótt þeir sem heima
sitja i landinu hafi átt takmark-
| aðan aðgang að verkum útlag-
, ans. Þeir eru sagðir vissir um
| að skáldskapur hans eigi ekki
sinn lika I heimi eftirstriösár-
I anna. En þeir eru lika hræddir
■ um aö töfrar verka hans séu svo
I rækilega bundnir i pólska tungu
og skáldskaparhefð, að þeir fari
I aö verulegu leyti forgörðum i
■ þýðingum. Það er ekki nema
I______________________________
Allir útlagar
Milosz hefur skrifað skáld-
sögu sem Issadalur heitir, hún
kom út 1955. Þar segir hann frá
sjálfumsérog kynslóö sinni, frá
hörmungum og landflótta I sér-
kennilegri blöndu þjáningar-
fullrar innlifunar og útleggingar
úr fjarska. Hann fjallar lika um
' það hlutskipti aö vera gestur i
öðru landi, framandleikann sem
hægt er að milda en ekki losna
undan. 1 fyrirlestri sem haldinn
var árið 1967 gefur Milosz til
kynna að hlutskipti sitt hafi
sammannlega þýðingu:
„Nú um stundir er næstum
þvi ógjörningur aö tala um
skáld án þess að láta útlegðar-
innar getiö. (itlegðin er hlut-
skipti skáldsins á vorum dög-
um, hvort sem hann býr I
heimalandi sinu eða erlendis:
næstum þvi alltaf hefur hann
slitið sig frá þeim siðum og við-
horfum sem hann kynntist I
bernsku”.
Sé þetta rétt er Milosz mjög
dæmigert samtiöarskáld.
Uppruni
Hann fæddist árið 1911 i
héraði þar sem Pólverjar og
Litháar bjuggu saman undir
valdi hins rússneska keisara;
frá sömu slððum var þjóðskáld-
ið Adam Mickiewicz, Lithái sem
orti á pólsku og dó i útlegð i
Paris 1855. Hann nam i Wilno,
sem var I Póllandi milli striða
en er nú Vilnius, höfuðstaður
Sovét-Litháen. Nú um langt
skeiö hefur hann verið bók-
menntaprófessor vestur á
Kyrrahafsströnd og hefur ekki
möguleika á að virða það fyrir
sér sem eftir kann að vera af
heimi æskunnar.
Hann hóf feril sinn sem helsta
von Wilnohópsins svonefnda,
sem átti sér athvarf I timaritinu
Zagary. Hann var „reiöur ung-
ur maður”, efagjarn á spá-
dómstilburði skáldanna, en
næmur á uggvænleg pólitisk tið-
indi, ekki sist fasisma og gyð-
ingafjandskap i Póllandi sjálfu.
Siðan kom styrjöldin sem öllu
breytti og var pólsku þjóðinni
þungbærara en flestum öðrum.
Striðið
Hann hætti samt ekki að
yrkja. Undir dulnefninu Jan
Syruc dreiföi hann þegar á
fyrsta ári þýsks hernáms fjöl-
rituðu upplagi kvæöa sinna — sú
bók var, með nokkrum viðbót-
um, ein af fyrstu bókunum sem
prentuð var I Póllandi eftir
strið. Asamt meö Jerzy
Andrzejewski — (sem samdi
skáldsöguna Aska og demant-
ar) stýröi hann neöanjarðar-
timariti um bókmenntir I her-
numdri Varsjá.
1 andspyrnuhreyfingunni
komst hann I samband við
kommúnista, en gekk hvorki i
flokk þeirra né annarra. En eft-
ir striö tók hann tilboði hinna
nýju valdhafa, sem sumir
hverjir voru góðir kunningjar
hans, um að ganga I utanrik-
isþjónustuna. Fram til 1951 var
hann sendimaður Alþýöuveldis-
ins i Bandarlkjunum og Frakk-
landi.
Þá var „stalinisering” Pól-
lands hafin fyrir alvöru og hann
kaus að fara I útlegð. Um þetta
leyti skrifaði hann bókina
„Hugur I f jötrum — The Captive
Mind, sem er sú eina af verkum
Milosz sem undirritaður hefur
lesið.
Hugur í fjötrum
Bókin er úttekt á þvi hvernig
greipar staliniskrar nauðhyggju
læsa sig um samferðamenn höf-
undar — menntamenn, þjóðern-
issinna, vinstrisinna, frama-
gosa, gamla kommúnista.
Hvernig þeir finna sér I að-
stæöum og illri nauðsyn réttlæt-
ingu fyrir þvi samkomulagi sem
þeir gera viö nýja valdhafa og
við hiö sovéska forræöi, sem
þeim er sjálfum litt aö skapi.
Hann talar um innri erfiðleika
þessara manna sem „fá þó þá
uppbót fyrir sársaukann að þeir
gerast vissir um að þeir tilheyri j
nýjum og sigursælum heimi —
jafnvel þótt hann sé hvorki
þægilegur né ánægjulegur”.
i Milosztalarumafstöðuaust-
urevrópskra menntamanna
sem „hrýs hugur við þvi kæru-
leysi sem vestrænt hagkerfi
sýnir vlsindamönnum og
listamönnum. Þeim finnst þá að 1
betra sé að gllma við greindan I
djöful, en velviljað fifl”.
Og hann talar um persónulega
þróun þeirra sem ánetjast nauð-
hyggju valdsins: „Eftir að mað- I
urinn hefur lengi lært hlutverk
sitt vex hann svo rækilega inn i '
það, að hann getur ekki lengur
greint milli hins sanna sjálfs og
þess sem hann þykist vera.” Og
þessi leikur leiðir til þess ,að ]
maður fer að meta eigin slóttug- ,
heit öðru fremur. Velgengni i
leiknum verður manni eins-
konar fullnæging”.
Þetta var merkileg skilgrein-
ingabók á sinum tima, en hefur I
nokkuð fallið i skuggann fyrir
seinni tima ritum austur- ,
evrópskum (eftir Kolakowski,
Mnacko, Mlynar, Bahro og
fleiri).
Tengslin
við Pólland
Ariö 1960 kom Milosz sem fyr- ‘
irlesari til Berkeleyháskóla og I
Ilengtist þar sem bókmennta- I
kennari.
Þetta þýðir ekki aö hann hafi j
rofið öll tengsl við Pólland.
Sjálfur hefur hann látiö svo um
mælt að „það er enginn vafi á *
þviaöminn sanni lesendahópur j
er i Póllandi”. Hann á ekki
aöeins við þá þýðingarerfiðleika
sem tengja ljóðskáld fyrst og j
fremst við eigin þjóð.
Bengt Holuquist sem nýlega I
var á bókmenntaferð i Póllandi, I
segir i grein I Dagens Nyheter, J
að þeir sem hafa haft raunveru- .
legan áhuga hafi alltaf getað I
náð I bækur Milosz i Póllandi. I
þeim skilningi hefur ekki veriö ]
reistur slikur ógnarmúr milli ■
útlaga og heimalesenda sem
Sovétmenn hafa upp hlaöiö til
að byrgja úti Solsjenitsin, ,
Nekrasof, Brodski, Korzjavin i
og fleiri menn. Pólverjar hafa
fylgst meö Milosz, einnig þeirri |
tylft bóka sem hann hefur skrif- ,
að eftir að hann fór i útlegö. ■
Eftir uppgjörið 1956 voru bækur
hans mjög i umferö — nema |
„Hugur I fjötrum”. 1958 gaf •
pólskt rlkisforlag út Issadalinn I
og siðar ljóðasafn hans. Aö visu
voru bækurnar nokkuð skertar |
af ritskoðun þegar þær komu út, ■
en sú staðreynd að þaö var hægt I
að koma þeim á prent i Póllandi
þýddi aö aðstæöur höfðu breyst I
verulega. ■
Aðstæður i Póllandi i dag I
munu að likindum verða til þess |
að aukinn þrýstingur veröur á .
að gefa verk Milosz út óskert og I
i stórum upplögum. Má vera að
Lech Walesa og verkamanna- ]
féiögin nýju setji það mál á ,
kröfuskrá — maður veit aldrei
hvaö kann að gerast I Póllandi.
A.B. tók saman. J
Ný plata með Hauki Morthens:
EKKERT SMÁ-
VEGIS BRÖLT
Aðdáendur Hauks Morthens
geta nú brosaö breitt, þvi komin
er á markað ný hljómplata með
söngvaranum góðkunna. Platan
ber heitiö „Litið brölt” og er gefin
út af Steinum h.f.
Haukur sagði á blaðamanna-
fundi þar sem platan var kynnt,að
hann hefði sungiö inn á sina
fyrstu plötu 1953,og á sinum langa
ferli hefur hann sungiö um 300 lög
inn á plötur.bæði íslensk og er-
lend.
Þeir sem komnir eru til vits og
ára þekkja mörg 'aga Hauks, allt
frá Bjössa á mjólkurbilnum,
Rokk kalipsó I réttunum, Þreki og
tárum (sem hann söng ásamt
Erlu Þorsteins), til Huldu sem
spannogBláuaugnanna. Haukur
hefur mjög sérstakan stil,eins og
heyra má á gömlum píptum;
hann nálgast það að yera
„klassískur” og er sannarlega
barn sins tima.
A nýju plötunni.sem er reyndar
ekkert smávegis brölt,eru 11 lög
eftir Jóhann Helgason, og einnig
eru flestir textarnir eftir hann.
Aðrir sem eiga texta eru Jón Sig-
urðsson, Kristján frá Djúpalæk
og þjóðskáldin Matthias
Jochunqsson og Þorsteinn
Erlingsson.
Undirleik annast hljómsveitin
Mezzoforte, og einnig koma við
sögu söngvinir úr Bústaðasókn.
Aftan á plötuumslaginu eru allir
textarnir, en að framan getur að
lita söngvarann sjálfan.
— ká
Haukur Morthens hefur sent frAsér nýja hljómplötu. Hér sést hann á blaöamannafundi þarsem platan
var kynnt. _ Ljósm.: — eik