Þjóðviljinn - 04.11.1980, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 4. nóvember 1980
Þriðjudagur 4. nóvember 1980 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 9
Þórhildur
Ólafsdóttir:
Tyrkland er eins konar landfræöilegur hlekkur milli
Evrópu og Asíu. Árið 1923 var þar stofnað lýðveldi af
Kemal Ataturk. Helmingurinn af lýðveldisárum sínum
hefur tyrkneska þjóðin búið við herlög. Allar stjórn-
málahreyfingar frá lengst til hægri til sósíaldemókrata
kenna sig við Ataturk, og er hershöfðingjaklíkan nýja
þar eingin undantekning. Tyrkland er hlekkjað við
herðnaðar- og gjaldeyrisstofnanir bandaríska heims-
valdasinna (Nato, International Monetary Found, Al-
þjóðabankann o. fl.) og hefur auk þess beðið um inn-
göngu í Efnahagsbandalag Evrópu. Efnahagslif og
þjóðlif er í algjörri kreppu. Til að skilja betur hvers
vegna valdaránið var framið er nauðsynlegt að útskýra
það ástand sem ríkti i landinu fyrir I2.september síðastl.
Hryöjuverkin áttu aö leiða til þess, að almenningur sætti sig viö valdarán hersins.
V ALD ARÁNIÐ
í TYRKLANDI

Skriðdrekar i Istanbul; herinn hefur leyfi tii að skjóta á allt sem kemur
undarlega fyrir sjónir.
Tyrkland er ákaflega háð út-
löndum um innkaup hráefna sér-
staklega til þarfa stóriðju. Næst-
um allt hráefni til véla- og tækja-
iðnaðar er flutt inn frá Vestur-
Evrópu og Bandarikjunum. Til
þessara innkaupa þarfnast
Tyrkir mikils gjaldeyris. Gjald
eyrisforði landsins hefur hins
vegar farið siminnkandi vegna
slæmra stjórnarhátta, en rikis-
stjórnir (einkum sú siðasta) hafa
lagt sig fram um að þóknast auð-
hringum landsins i einu og öllu.
Vegna hráefnisskorts er fram-
leiðslan i algjöru lágmarki.
Margar verksmiðjur starfa ein-
ungis að hálfu leyti miðað við
getu. betta ástand léiðir af sér
þrennt: 1) Útflutningur er ákaf-
lega litill og þar af leiöandi eru
bankar gjaldeyrislausir. 2)
Framleiðendur hækka vöruverð
til að bæta úr peningatapi. 3)
Uppsagnir stóraukast og þar með
atvinnuleysi.
í dag eru skráðar 3 milljónir at-
vinnuleysingja i Tyrklandi (skv.
opinb. tölum). Við þessa tölu þarf
að bæta 6 milljónum land-
búnaðarverkamanna sem hafa
vinnu einungis 3-4 mánuði á ári.
Þannig eru 9 milljónir atvinnu-
lausra i Tyrklandi — eða um þaö
bil helmingur fólks á starfsaldri.
Veröbólga hefuraldreifarið niður
fyrir 60% siðastliðin tvö ár, I dag
er hún yfir 100%. Undir þrýstingi
frá Alþjóðabankanum og stofn-
unum honum skyldum hafa
stjórnir Tyrklands neyöst til að
fella gengi lirunnar tyrknesku
meö vissu millibili. Tyrkland er
þvi i nokkurs konar vitahring
efnahagslega séð.
Andstæður
efnahagsltfsins
Allt frá lýöveldisstofnun I Tyrk-
landi hefur rikið haft stjórn á
mörgum mikilvægum þáttum
framleiöslunnar og mörg fyrir-
tæki eru rikisrekin. Rikið stjórnar
t.d. stál- og oliuframleiöslu, og
ræður yfir öllum auðlindum
landsins, neöan jarðar og ofan.
Samhliða þessu ráöa valdamiklir
auðhringar yfir stórum hluta
framleiðslunnar og beita öllum
brögðum til að gera rikisrekstri
erfitt fyrir.
önnur mikilvæg mótsögn efna-
hagslifsins er sú að I Tyrklandi
búa hlið við hlið þróað kapitaliskt
efnahagskerfi og hálfgert léns-
skipulag. Hiö þróaða kapitaliska
efnahagskerfi er byggt upp af
auðhringum og risafyrirtækjum
rétt eins og i hinum vestræna
heimi yfirleitt — en lénsskipu-
lagiö sem enn er við lýði i sveitum
(einkum i Austur-Tyrklandi)
byggist að mestu á frumstæöri
sauðfjárrækt. Þess eru dæmi að
lénsherrar austur þar eigi heilu
þorpin með ibúum þeirra.
Tyrkneskir auðhringar hafa
eins og áður segir sagt rikis-
rekstri striö á hendur. Rikiö á æ
erfiðara með aö stjórna efna-
hagslifinu, enda fengiö hvert
reiðarslagið á fætur öðru siðustu
árin. Kreppan I hinum vestræna
heimi hefur ekki bætt úr
skák — og gert um leið auð-
mannastétt Tyrklands sifellt
óþolinmóöari og valdagráðugri.
Auðhringarnir hafa gerst æ um-
svifameiri siðustu 10 árin, reynt
aö komast inn 1 rikisbáknið og
setja sina menn I mikilvægar
stöður. Demirel fyrrverandi for-
sætisráðherra hefur reyndar
alltaf verið þeim hliðholiur. Til aö
ná takmarki sinu hefur burgeisa-
stétt Tyrklands lengi haft nána
samvinnu viö herforingjakliku
Tyrklands og einnig við heims-
valdasinna I vestri sem sjá sér
allan hag i þessari framvindu
mála.
óstöðugleiki þjóðlífsins
En hvernig skyldi takmarkinu
náð? Fyrsta verkefniö var aö
koma á algjörri pólitiskri og efna-
hagslegri ringulreið.Þingiö skyldi
gert að mestu leyti óstarfhæft.
Siðastliðin 10 ár hefur engin
stjórn getað ráðið rikjum lengur
en nokkra mánuöi I senn. Þing-
menn gengu kaupum og sölum,
þannig að hópur þingmanna sagöi
sig úr flokki Ecevits (Lýðveldis-
flokki fólksins) og fór yfir I flokk
Demirels (Réttlætisflokkinn) ef
þeim var borgað nóg fyrir og svo
öfugt. Stjórnirnar féllu þannig ein
af annarri, og fólkið fór að trúa aö
þing og flokkar væru einskis
megnug yfir höfuö.
Samhliða þessu var hafin
skipulögð hryöjuverkastarf-
semi, I þeim tilgangi að koma á
þjóðfélagslegu öryggisleysi.
Hryðjuverkastarfsemi er al-
gengt tæki til að gera þingræði
vanmáttugt og undirbúa jarðveg-
inn fyrir einræðisstjórnir, t.d. I
Rómönsku Ameriku. Þannig var
farið að i Chile fyrir valdatöku
herforingjanna og einnig i Grikk-
landi á sinum tima. Jafnvel á
ttaliu er hryðjuverkastarfsemi
notuö I dag til að reyna að varna
itölskum kommúnistum aö
komast I stjórn.
Auðhringirnir tyrknesku hafa á
opinskáan hátt stutt efnahagslega
þær stormsveitir sem eru skipu-
lagðar af Þjóðernishreyfingunni
en hún fylgir stefnu nasista og
fasista. Félagar I stormsveitum
þessum nefna sig Gráúlfa og hafa
verið þjálfaðir i æfingabúöum
siðan 1969. Hver meölimur lærir
aö hlýða án útskýringa og fram-
kvæma skipanir foringjans, en sá
er Alpastan Turkes, fyrrverandi
hershöfðingi. Þeim sem yfirgefa
stormsveitirnar er grimmilega
refsað og getur sú refsing farið
allt upp I liflát. Þjóðernishreyf-
ingin er bendluö viö ýmiss konar
giæpamái svo sem verslun meö
konur (sölu á konum I vændishús),
eiturlyfjasmygl og ólöglega
vopnasölu. Til gamans má geta
að einn þingmaöur þessa flokks
hefur verið i fangelsi I Nice i
Frakklandi siðastliöin 5 ár fyrir
eiturlyfjasmygl til Frakklands.
baö er einkum sá auöhringur
Tyrklands sem ræður yfir vefn-
aðarframleiðslu landsins sem
styrkir Þjóðernishreyfinguna,
enda er hún áhrifamest i
bómullarræktarhéruöum Tyrk-
lands.
Hryðjuverk
Hryðjuverkastarfseminni var
ætlað að halda fólkinu i skefjum
og koma i veg fyrir alla baráttu
fyrir auknu lýðræöi og mannrétt-
indum. Það hlyti aö fara svo að
lokum að allir fengju nóg af
manndrápum og tækju fegins
hendi jafnvel vaidatöku hersins.
Fyrst var hryðjuverkastarfsemin
all óskipulögð, útbúnir voru
listar yfir vinstri menn meðal al-
mennra borgara, háskólanem-
endur og jafnvel vegfarendur án
nokkurra pólitiskra skoðana áttu
á hættu að vera skotnir niður á
götum úti. Stundum urðu þessi
dráp að fjöldamoröum eins og I
borgunum Karamanmaras, Sivas
og Corum en þar var fjöldi manna
drepinn og látið Hta út eins og
erjur milli trúarflokka. Og auð-
vitaö fylgdu herlög i kjölfariö.
Þrátt fyrir þetta tókst ekki að
bæla niður verkföll og baráttu
fyrir auknu réttlæti.
Þvi næst var ráðist að ýmsum
velþekktum mönnum svo sem
frægum lögfræöingum, háskóla-
prófessorum, þingmönnum,
borgarstjórum, formönnum ým-
issa fjöldasamtaka, öllum vinstri
sinnuðum auðvitað. Þegar ekkert
dugði til var að lokum ráöist að
sjálfum erkióvininum, vinstri
sinnuöum stéttarfélögum og for-
mönnum þeirra. Herlögin sem
voru i gildi i 26 héruðum landsins
áttu að binda endi á drápin en
geröu það ekki nema siður væri.
Þegar talaö er um hryðju-
verkastarfsemi i Tyrklandi má
alls ekki gleyma hlutverki vinstri
öfgahópa sem hafa á alla lund
auðveldað verk þeirra sem starf-
semina skipulögðu. Þegar meö-
limir þessara hópa drápu ein-
hvern hægri sinna, notuðu þeir
siöastnefndu þaö sem átyllu til að
halda áfram hryðjuverkum
sinum. Allt bendirtil aö starfsemi
vinstri öfgahópanna sé stjórnað
af sama heila og þeim sem Grá-
úlfunum stjórnar. 1 hvert skipti
og herlögunum skyldi aflétt (á 2ja
mán. fresti) var alveg öruggt að
hryðjuverk „vinstra megin frá”
ykjust að mun og þar með var
komin góð og gild ástæða til
framlengingar þeirra. Fasista-
drápin voru hins vegar aldrei
talin nægileg ástæða til að fram
halda herlögum.
Þess skal og getiö að hinir ýmsu
hópar sem kenna sig við maóista i
Tyrklandi eru ekki taldir með
vinstri sinnum. Þeir hafa nána
samvinnu við fasista og eiga
stjórnarskirfstofur i sömu ,bygg-
ingu. Sameiginlegur erkióvinur
þeirra er kommúnistaflokkur
Tyrklands sem hefur þó verið
bannaöur að lögum i nær 60 ár.-
Til að gefa lokahugmynd af
hryðjuverkaástandinu rétt fyrir
valdaránið má bæta viö aö siöan
Demirel varð forsætisráðherra
hefur komist á einskonar rikis-
hryðjuverkastarfsemi, þannig
að íögreglan hefur tekiö beinan
þátt i ósómanum. Lögreglu-
stöövar voru orðnar að pynt-
ingarstöðvum þar sem fólk var
pyntað i stórum stil og jafnvel
drepið.
Hvers vegna einmitt nú?
Oft er spurt að þvi hvers vegna
herinn hafi tekiö völdin einmitt nú
en ekki 6 mánuöum fyrr eða
seinna. Skal nú reynt að svara
þvi.
Þann 26. júli slöastliðinn var
einn af stofnendum DISK
(stærsta stéttarfélag verka-
manna I Tyrklandi) og aðalritari
Maden Is (stéttarfélag málm-
iðnaðarmanna), Kemal Turkler,
drepinn á lúalegan hátt af fasist-
um. Þetta morö er einn hlekkur i
keðjunni sem leiðir til valdaráns-
ins. 60 þús. félagar i Maden Is
höfðu verið i verkfalli i marga
mánuöi. Með þvi að drepa
Turkler hugðist yfirstéttin af-
höfða verkalýöshreyfinguna og
gera að engu i eitt skipti fyrir öll
kjarabaráttu verkamannanna.
En þeir svöruðu með 3ja daga al-
mennu verkfalli sem milljón
verkamanna tók þátt i. Um 300
þúsund manns fylgdu Turkler til
grafar. Þvi var augljóst að ekki
var hægt að fá fólkið til að leggja
upp laupana. Málmiðnaðarmenn
báöu um 100-200% launahækkun
til að koma til móts við 400-500%
verðhækkanir á sama tima. Lág-
marks laun i Tyrklandi eru 6000
lirur á mánuði, húsaleiga i hreysi
i úthverfi i Istanbul eða Ankara er
3000 lirur. Formaður Maden Is
hafði tekiö fram að verkfalls-
mennirnir berðust fyrir þvi aö
fjölskyldur þeirra gætu boröað
kjöt tvisvar i mánuði. Atvinnu-
rekendur samþykktu einungis
70% hækkun. Kiló af kindakjöti
(algengasta kjöt i Tyrklandi)
kostar I dag um 600 lirur.
önnur mikilvæg ástæða fyrir
valdaráninu var aö siðustu mán-
uði fór bilið breikkandi milli
stjórnarflokkanna. Stjórn Demi-
rels hefur verið háð stuöningi
tveggja flokka, annars vegar
Þjóðernishreyfingarinnar marg-
umtöluðu, hins vegar Þjóð-
hjálpræðisflokksins sem er mú-
hameöstrúarsinnaður flokkur og
boðar afturhvarf til kenninga
Kórans. Meðlimir siðarnefnda
flokksins gagnrýndu einkum
tvennt I stefnu stjórnarinnar:
annars vegar stefnuna I verka-
lýðsmálum og hins vegar stefn-
una i utanrikismálum. Þjóðhjálp-
ræöisflokkurinn fordæmdi hversu
blint bandariskri utanrikisstefnu
var fylgt, einkum stuðninginn við
Israel og Egyptaland og for-
dæminguna á stjórnmálaþróun i
Iran. Utanrikisráðherra Demi-
rels neyddist til aö segja af sér
fyrir skömmu vegna þessa
ágreinings. Þær raddir urðu si-
Evren, æösti maöur herforingjaklikunnar, viö grafhýsi Kemals
Atatiirks ; allir vitna þeir i landsföðurinn sér tii stuönings.
fellt háværari sem töluðu um
hugsanlega samsteypustjórn
Lýðveldisflokks fólksins (Ecevit)
sem er sósialdemókratiskur
flokkur og Þjóöhjálpræðisflokks-
ins.Sú stjórn hefði gert auðhring-
unum erfiðara fyrir i að ná tak-
marki sinu — þ.e.a.s. yfirstjórn
efnahagsmála. bað var þvi
oröið augljóstaö nauðsynlegt yröi
að losa sig við þingið, þrátt fyrir
dygga aðstoð Demirels og sér-
staklega Turguts özal sem var
varaforsætisráðherra fyrir
valdarán og heldur embætti sinu i
dag. Siðustu vikurnar fyrir valda-
rán jukust hryðjuverk að mun,
tala fórnardýra hækkaði úr 10-15 i
25-30 á dag.
Eins og sagt var i byrjun, er
valdataka hersins ávöxtur sam-
starfs bandarlskra heimsvalda-
sinna og auðmannastéttar Tyrk-
lands. Tyrkland er meölimur i
Natóog hefur sérlega mikið hern-
aöarlegt mikilvægi frá þeim
bæjardyrum séö. Herinn hefur
um 500 þúsund manns á aö skipa,
er sá mannflesti i Evrópu að
undanteknum her Vestur-Þýska-
lands. Tyrkland er eina landið i
Nato sem hefur löng landamæri
sem liggja að Sovétrikjunum.
Hernaðarlegt mikilvægi Tyrk-
lands hefur og aukist aö mun eftir
að Iran og Afhganistan hafa snúið
baki I vestur. Það yrði þvi algjört
reiöarslag fyrir Nato að tapa
Tyrklandi. Þvi hreyrðust ýmsar
raddir i skrifstofum Nató og vest-
rænum gjaldeyrisstofnunum um
nauösyn þess að fá „styrka
stjórn” I Tyrklandi.
Tyrklandsher er byggður upp
af hermönnum sem koma úr fá-
tækustu og fáfróöustu þjóðfélags-
stéttunum. Ofan á þeim tróna
hershöfðingjar sem eru nátengdir
ýmsum risafyrirtækum og auð-
hringum i Tyrklandi. Fyrrver-
andi hershöfðingjar eru oft gerðir
að bankastjórum. bað eru herfor
ingjar sem reka Renault bíla-
verksmiöjurnar i Tyrklandi,
aörir eru hluthafar i mörgum
voldugum fyrirtækjum.
Siðasta undirbúningsatriði
fyrir valdaránið var skipun hers-
höfðingja sem eru sérstaklega
hliöhollir Bandarikjunum i æðstu
stöður i hernum. Þetta var gert
þann 31. ágúst siðastliðinn, en
þann dag er venjulega skipað I
stöður i hernum.
Hvernig valdatakan fór
fram
Nokkrum dögum áður kom
sjötti floti Bandarikjanna upp að
ströndum Tyrklands og það i
fyrsta sinn i 10 ár. Daginn sem
valdaránið fór fram hófust heræf-
ingar Nato i Tyrklandi. Þann
sama morgun kom Sahin Kaya,
yfirmaður lofthersins, heim frá
Washington. Fyrstu fréttir um
valdaránið b'árust frá Banda-
rikjastjórn. Fyrsta yfirlýsing her
foringjaklikunnar sem nefnir sig
„Þjóðlegt öryggisráð” var þess
efnis, aö hún myndi halda tryggö
við Nato. Fyrsti stjórnmála-
maöur sem hershöfðingjarnir
höföu samband við var Turgut
Ozal, maður auöhringanna I
rikisstjórninni.
Hershöföingjarnir lýstu strax
yfir að þeir hefðu tekið völdin til
aö binda endi á hryðjuverk og
vernda lýðræði. Fyrstu aögeröir
þeirra sýna þó hiö gagnstæöa.
Þeir hafa bannað starfsemi
stjórnmálaflokka, allra fjölda
samtaka og stéttarfélaga (nema
hægri sinnaös verkalýösfélags
sem hefur haft gott samstarf við
stjórnina). Margir flokkanna
hafa engan þátt tekið i hryðju
verkum, má þar nefna Sósial-
istiskan verkamannafiokk Tyrk-
lands og Verkamannaflokk Tyrk
lands ásamt Lýðræðisflokki
fólksins.
Forystumenn ýmissa stéttar-
félaga, fjöldasamtaka og vinstri
sinnaöra flokka hafa veriö hand-
teknir hópum saman og ekki
verið látnir lausir ennþá. Tala
hinna handteknu nálgast 6-7 þús-
und. Ýmsir sannir lýðræðissinnar
fara huldu höfði eöa flýja til út-
landa. Herforingjarnir hafa af-
numið stjórnarskrána og útbúið
nýja meö u.þ.b. 10 greinum til
þess að gefa stjórn sinni laga-
legan blæ. Hryðjuverkin sem
herinn hugöist uppræta halda
áfram. Hermenn hata leyfi til aö
skjóta á allt sem kemur þeim
undarlega fyrir sjónir. T.d. hefur
fólk verið skotið niður af her-
mönnum i borg einni við Svarta-
hafiö (Ordu) og i annarri i Kúrd-
istan. I morgun (8.okt.) létu
hershöfðingjarnir hengja tvo
hryöjuverkamenn, annan hægri
sinna en hinn vinstri sinna. Allt er
gert til aö láta lita svo út að báðar
hliöar séu jafn sekar. Sannleikur-
inn er sá að fórnardýr fasista eru
um 80% af öllum þeim er hafa
látiö lif sitt.
Herforingjarnir hafa byrjað á
að rétta viö kjör almennings meö
hækkun nauðsynjavara svo sem
hrisgrjóna, sykurs, gass,
o.fl. Þeir hafa og tilkynnt al-
menna kauphækkun sem nema
skal 75%. Þess má geta að at-
vinnurekendur höföu þegar sam-
þykkt þessa kauphækkun, en hún
dugir hvergi nærri til að fólk geti
lifaö mannsæmandi lifi.
Horfurnar
Tyrkneska þjóðin er vön stig-
vélaskarki og byssugelti. Þetta er
þriðja valdarániö á 20 árum.
Siðan lýöveldið var stofnað • 1923)
hafa 26 ára liðið undir herlögum.
Valdarániö kallar á nýjar bar-
áttuaðferðir og i þessari baráttu
er kommúnistaflokkur Tyrklands
sterkast aflið — enda þótt starf-
semi hans hafi veriö bönnuö i 58
ár. Það bann var enn i gildi þegar
hershöfðingjarnir hrifsuðu til sin
völdin, samkvæmt greinum i
refsilöggjöf Tyrklands sem eru
fengnar aö láni úr refsilöggjöf
Mússólinis. Allir sannir
ættjarðarvinir og lýðræðissinnar
tyrkneskir munu nú beita sér
fyrir þvi að vinstri flokkarnir
myndi Þjóðlega lýðræðisfylkingu
— einungis meö samvinnu
getur baráttan gegn hervaldi og
heimsvaldasinnum gefiö af sér
ávöxt. Þvi má heldur ekki gleyma
að innan hersins er mikill ágrein-
ingur og allir ekki jafn sannfæröir
um ágæti valdaránsins. Tyrk-
neska þjóöin virðist vera vongóö
um að geta gefiö hershöföingja-
klikunni þaö svar sem hún á
skiliö.
Orléans, október 1980.
Þórhildur ólafsdóttir.
á dagskrá
Enn hefur engin könnun fariö fram á
vinnufyrirkomulagi, vinnuálagi eda
áhrifum launakerfa á slysatíðni, streitu,
andlega og líkamlega vellíðan
starfsfólks og félagsleg samskipti þess
Aðbúnaður á ÁMfsmtí.
vinnustöðum Jyrirkomulaginu
Nú liggja fyrir niðurstöður
könnunar, sem gerð var á vegum
Oryggiseftirlits rikisins og
Heilbrigðiseftirlits rikisins á
ástandi aöbúnaöar, hollustuhátta
og öryggismála á 158 vinnustöð-
um, samkvæmt samkomulagi
aðila vinnumarkaöarins voriö
1977.
1 ályktunarorðum könnunar-
innar segir m.a.:
„Ýmsum hollustuháttum, þ.e.
varðandi birtu og lýsingu hávaöa,
loftræstingu, loftslagsþætti og
mengun i andrúmslofti er ábóta-
vant i um helmingi fyrirtækj-
anna. Viröist ástand þessara
mála að hávaða undanskildum
alvarlegra en talið var fyrir
könnunina”.
Aöstandendur könnunarinnar
draga af henni þá almennu álykt-
un að i náinni framtiö þurfi aö
eflamarkvisststarf á þessu sviöi.
Eftir aö hafa gluggað nokkuð i
niðurstöður virðast slst vanþörf á
þvi. Rannsókn sem þessi ætti að
geta oröið kveikja að frjórri um-
ræðu, sem vekti fólk rækilega til
umhugsunar um vinnuumhverfi
sitt og verkaði sem hvati fyrir
stéttarfélögin til að sinna svo
þýöingarmiklum hagsmunamál-
um.
Þegar starfshópur á vegum
Rannsóknarráös rikisins, sem
fjallaði um eflingu ákveðinnar
greinar iðnaðar hóf starf fyrir
rúmu ári sendir hann fyrirspurn-
ar til ýmissa fagfélaga og óskaði
eftir upplýsingum um aðbúnað,
hollustuhætti og öryggi á vinnu-
stöðum i viðkomandi grein. Þrátt
fyrir margitrekaðan eftirrekstur
bárust aðeins svör frá tveim
félögum, hinum hefur liklega ekki
þótt málið koma sér við.
Ný löggjöf
Þörfin á að virkja sem flesta i
umræðu um aöbúnaðarmál
verður enn brýnni fyrir það, að
hinn 1. janúar n.k. ganga I gildi ný
lög um aöbúnaö, hollustu og
öryggi á vinnustööum.
Samkvæmt þeim verða nýjar
skyldur lagðar á herðar
starfsmanna og atvinnurekenda.
Þeim er faliö sjálfum að fylgjast
með þvl, aö lög séu haldin og
skipuleggja aðgeröir varöandi
hollustuhætti og öryggi, annast
fræöslu og eftirlit með þvi að
ráðstafanir komi að tilætluöum
notum. Slikt fyrirkomulag hlýtur
að bjóöa hættunni heim, nema aö
takist meðmarkvissri umræöu og
fræðslustarfsemi aö vekja menn
til umhugsunar um alla þá þætti,
sem samverkandi eða hver fyrir
sig geta haft áhrif á andlega eða
likamlega velliöan starfsfólks.
Skort á umræöu um
aðbúnaðarmál I breiöum
skilningi má efalaust rekja til
þess, að fram til þessa hafa engar
eöa svo til engar rannsóknir eða
athuganir veriö geröar. Þess-
vegna er mikill fengur i áður-
nefndri vinnustaðakönnun, en þvi
er ekki að neita að hún er ákaf-
lega einhliöa og tekur aöeins til
mjögtakmarkaös hluta þess, sem
skapar vinnuumhverfi okkar.
Kannaðir voru ýmsir mælanlegir
þættir, s.s. lýsing, hávaöi, hita-
stig, loftræsting, mengun i
andrúmslofti, raki og ýmis
öryggisatfiði. En hvernig starfs-
fólk bregst við og hvaða áhrif
ýmsir umhverfisþættir hafa hef-
ur litt eöa ekki verið kannað. Enn
hefur engin könnun farið fram á
vinnufyrirkomulagi, vinnuálagi
eða áhrifum launakerfa á slysa-
tiðni, streitu, andlega og likam-
lega velliðan starfsfólks og
félagsleg samskipti þess.
Reyndar er I undirbúningi svo-
kölluð „vinnuverndarkönnun”,
sem nokkur iðnaöarfélög hafa
sameinast um aö láta gera og
gerter ráö fyrir aö hefjist I vetur.
Þar er höfuðáherslan lögö á aö-
búnað og heilsufar starfsfólks og
mun hún án efa veita þýðingar-
miklar upplýsingar um heilsufar
og slit þeirra er i þeim greinum
starfa. Þetta eru svo sannarlega
gleðifréttir og ættu að hvetja
önnur stéttafélög til dáða.
Hagrœðing og
framleiðniaukning
A siöustu árum hefur aukin
áhersla verið lögð á bætt vinnu-
fyrirkomulag, hagræöingu og
aukna framleiöni i öllum greinum
atvinnulifsins. Ekki er að efa, að
viða er þessa full þörf, eigi fram-
leiösluvörur okkar að vera sam-
keppnisfærar i verði og gæðum og
starfsfólk að bera samsvarandi
úrbýtumog gerist hjá nágranna-
þjóöum.
Slikum lagfæringum fylgir
hinsvegar æriö oft að vinnan
verður einhæfari og innihalds-
lausari, jafnframt þvi sem vinnu-
álag eykst og yfirsýn yfir fram-
leiðsluferlið glatast. I framhaldi
af hagræðingaraögerðum eru
siðan oft tekin upp afkastahvetj-
andi launakerfi i einni eða ann-
arri mynd.
Reynslaaf slikum launakerfum
hefur fengist viða, svo sem i
bygginariðnaöi (uppmæling) og
fiskiönaöi (bónus), en litiö veriö
gert til aö kanna áhrif þeirra til
lengri tima. Er þó hald manna, að
ýmislegt megi að framkvæmd
þeirri finna.
1 nágránnalöndum hefur ekki
minni áhersla verið lögð á
rannsóknirá áhrifum hinnaýmsu
félagslegu þátt en þeirra eðlis-
fræðilegu og mælanlegu. Jafn-
framt þvi sem dregið hefur veriö
úr hávaöa, lýsing bætt, loft-
ræsting lagfærð, rangar stöður
viö vinnu leiöréttar o.s.frv. hefur
verið leitast viö að auka svigrúm
fyrir starfsmenn til sjálfs-
ákvörðunar og sjálfsstjórnar og
þörf starfsfólks fyrfir ábyrgö og
félagsleg samskipti viöurkennd.
Gott dæmi um viöleitni i þessa
átt eru breytingar, sem áttu sér
stað fyrir 2—3 árum á vinnu-
tilhögun viö úrbeiningu á skink-
um i' einni verksmiðju fyrirtækis-
ins Plumrose I Danmörku. Fyrir-
tækið átti i erfiðleikum með að fá
vana kjötiðnaöarmenn til starfa,
menn sættu sig ekki viö það
vinnufyrirkomulag og þann hraða
sem tiðkaðist. Af þessu leiddi
miklar sveiflur I gæöum og nýt-
ingu. Orbeiningin fór fram við tvö
löng skurðarborö-á milli þeirra
var færiband á tveimur hæðum.
Eftir efra bandinu komu bakkar
með tveimur skinkum i, starfs-
maður tók bakkann til sin til
úrbeiningar og að skuröi loknum
var kjötið lagt i bakka á neöra
færibandinu, sem flutti það til
enda borösins bar sem fvlest var
með gæöum og nýtingu. Það var
þvi óhætt að segja aö vinnuað-
stöðu hafi verið hagrætt sem
frekast var unnt meö tilliti til
vinnuaðferöa og flutninga.
Launakerfiö tryggöi mikinn
vinnuhraða enda var til þess tek-
ið, aö starfsmenn voru frekar
ungir, á aldrinum 20—30 ára. 1
dag er færibandiö horfið og I stað
þess komin 7 skuröarborö og
vinnur sex mann hópur viö hvert
þeirra. Hóparnir annast sjálfir
flutninga að og frá borðunum og
þurfa starfsmenn þvi aö hreyfa
sig töluvert meira en áöur.
Veröurþví ekki sagt, að vinnan sé
orðin auöveldari en áöur. Aöur
byrgðifæribandið sýn, en nú hefur
hver starfsmaður yfirsýn yfir allt
vinnuplássiðauk þess sem félags-
leg samskipti hafa auðveldast,
'menn geta rætt saman meðan á
vinnu stendur. Launakerfi var
breytt I hópakkorð með bónus.
Stjórnendur reiknuðu meö
minnkuöum afköstum, en höfðu
búist viö betri nýtingu og meiri
gæðum. Reyndin varð önnur, af-
köst jukust og nýting og gæði
einnig. Þessi árangur er talinn
hafa náöst vegna þess að starfs-
menn töku sjálfir þátt I endur-
skipulagningunni og ábyrgð á
gæðaeftirliti færð á þeirra hend-
ur. Hinu ber ekki að neita, að
störfin hafa tæpast oröiö inni-
haldsrikari og likamlegt erfiði og
vinnuhraði hefur aukist. En
umræðunni hjá Plumrose er ekki
lokið, starfsmenn og stjórnendur
leita sifellt nýrra leiöa og gera
tilraunir meö bætt vinnufýrir-
komulag.
AðbUnaður starfsfólks er annaö
ogmeira en starfsmannaaðstaða,
búningsherbergi og kaffistofur og
skal þó sist dregið úr þýðingu
þeirra salarkynna. Rannsóknir á
sviði vinnuverndar eru skammt á
veg komnar hérlendis og við fátt
eitt að styðjast. En umræða um
þessi mál getur vakið fólk til um-
hugsunar og orð eru til alls fyrst.
Nú er stutt til næsta ASI þings;
eigum viö ekki að vona aö þar
gefist tlmi til að sinna fleiru en
kjöri fólks til trúnaðarstarfa.
Guörún Hallgrimsdóttir.
Bók um erfid bernskuár
Almenna bókafélagiö hefur
gefiö út bókina „Bernska min i
Rússlandi” eftir sovésku tatara-
konuna Guysel Amalrik, I
þýöingu Bergs Björnssonar.
Guysel Amalrik fæddist áriö
1942 og ólst upp i Moskvu viö
kröpp kjör. I bókinni lýsir hún
bernskuárum sinum, allt þar til
hún er oröin sjálfstæður list-
málari. 1 viðbæti viö bókina segir
hún svo frá Siberiudvöl sinni með
eiginmanni sinum Andrei Amal-
rik, sem er þekktur sovéskur and-
ófsmaður. Þau hjónin eru nú
komin til Vesturlanda.
Bókin er 143 bls aö stærð, gefin
út sem pappirskilja.