Þjóðviljinn - 17.06.1981, Blaðsíða 10

10 SiÐA — ÞJÓÐVILJINN MiOvikudagur 17. júni 1981
Miövikudagur 17. júni 1981 ÞJÓÐVILJINN — StDA 11
Björn Jónsson; vantraust og þri-
klofinn flokkur.
stjórinn, Björn M. Ólsen, kvæöi Þorsteins.
Hlaut hann ákúrur fyrir i blööum; hvurslags
eiginlega ritskoöunartilhneigingar þetta
voru? Björn svaraöi og sagöi aö ekki heföi
veriö hægt aö birtá kvæöi Þorsteins vegna
þess aö þar heföi veriö gerö „tilraun til að
eigna ákveönum flokki arf Jóns Sigurðsson-
ar” og Skirnir ætti aö vera „hlutlaus i deilu-
málum dagsins”. Þetta þótti mörgum fárán-
leg viöbára; þaö eina sem rektor haföi fyrir
sér var þaö, aö i kvæöi Þorsteins stóö á einum
staö „landvarnarhóimi” — og til var svo-
nefndur Landvarnarflokkur. Og Skirnir fékk
ekki aö geyma kvæöiö þar sem Þorsteinn
segir um Forseta;
Þaö stendur svo skinandi mergö um
þann mann
af minningum okkar og vonum.
áb
—
Hannes Hafstein; ems og flein
skáld lagöi hann mest upp úr
sáttaþörf.
seta hundraöára, biöjandi um styrk og hand-
leiðslu af sérstaklega miklum tilfinningahita.
Eða eins og segir i einum leiöaranna sem
skrifaöur voru þessa daga: „Andi þjóörækn-
innar, andi einaröleikans, andi þjóöarkjarks-
ins, andi sjálfstæöisins — hann er þaö sem
klæöir oss i skartbúning á aldarafmæli For-
seta”...
Að eigna sér arf Jóns?
En vitaskuld gátu menn ekki sameinast
eins og skáldin vildu. Ekki einu sinni um
skáldskapinn sjálfan. Hannes Hafstein haföi
ort tvö hátiöakvæöi sem fyrr var nefnt og
voru þau bæöi birt i Skirni. Þorsteinn Er-
lingsson haföi og ort tvö Jónskvæöi (annaö
var flutt á hátiö á Seyöisfiröi), og þaö kvæöi
sem sungiö var i Reykjavik átti einnig aö
fara i Skirni. En þegar til kom hafnaði rit-
Þorsteinn Erlingsson; sagt hann
leföi gert tilraun til aö tengja arf
lóns Sigurössonar viö ákveöinn
ilokk.
nefnda. t staö hans höfðu Sjálfstæöismenn,
sem þá voru, komiö sér saman um Skúla
Thoroddsen alþingisforseta sem ráðherra-
efni. En eftir undarlegar og siöar mjög um-
deildar skeytasendingar til konungs fer svo
aö Kristján Jónsson háyfirdómari er beöinn
um aö taka aö sér starf íslandsráöherra og
veröur þetta tilefni heiftarlegra ásakana um
að nú sé búiö aö brjóta þingræðiö á bak aftur.
Kristján er rekinn úr Sjálfstæðisflokknum,
sem er þrfklofinn; þaö hlakkar i Heima-
stjórnarliðinu sem á eftir aö vinna verulegan
kosningasigur seinna á árinu.
Beðið um skartklæði
Veöur eru semsagt öll válynd i stjórnmál-
urry heiftareldar loga, tortryggni brennur á
mönnum og illar grundsemdir. Þaö er liklega
af þeim sökum aö menn snúa sér til Jóns for-
Þjóðhátíð fyrir sjötíuárum
Mikiö var um að vera í Reykjavík:
BLÁHVÍTI FÁNINN
drottnaði yfir bænum
Árni Bergmann tók saman

nýtthátiöakvæöi,höfundurþess er
Þorsteinn Gíslason. Þar er heilög
og máttug „alvisku-sól” beöin um
þetta litilræöi:
„Send viskunnar gætni meö
vegsögu-þor
og vaxandi þekkingar Ijós”.
Þetta er ekki rétt hátiö: en myndin rninnir á þaö, aö hornaflokkar voru til alls fyrstir....
Sautjándi júní er lög-
festur þjóðhátíðardagur
síðan lýðveldið var
stofnað, eins og allir vita.
En það var fyrir sjötíu ár-
um að haldið var fyrst upp
á afmælisdag Jóns
Sigurðssonar með þjóð-
hátíðarsniði víða um land.
Fyrir vestan var Rafns-
eyrarhátíð, samkomur og
hátíðir víða um land og í
Reykjavík var firnamikið
um að vera og aldrei áður
hafði annar eins mann-
f jöldi sést þar samankom-
inn: 6-7 þúsund manns.
Árla morguns þann 17. júni 1911
haföi höfuöstaöurinn skrýöst fán-
um og veifum I heiöursskyni viö
hundraö ára afmæli Jóns forseta.
Blaöamenn gengu um og töldu
fána og komust aö þvi, sér til án-
ægju, aö „bláhviti fáninn
drottnaði i bænum”, 140 slikir
fánar höföu veriö dregnir aö húni,
en aöeins 60 danskir fánar.
„ Vor saluf’
Menn tóku daginn snemma.
Klukkan niu um morguninn var
afhjúpuö mynd Þórarins B. Þor-
lákssonar af Jóni forseta á
hátiöasal Menntaskólans, þar
sem þjóðfundurinn haföi veriö
haldinn. Þaö var fariö meö kvæöi
eftir Steingrim Thorsteinsson
rektor, þvi i þann tiö gerðu menn
sér aldrei dagamun án þess að
yrkja og þaö mikiö. „Hér stóö
hann, hetjan frækn og friö, svo
frjáls, á undan sinni tiö”, segir i
kvæðinu, og svo siöar:
og þvi er myndin sniilings sett
vor salur! á þinn vegginn rétt.
Ekki eru menn fyrr búnir aö
þessu en byrjuð er (kl. hálf tiu)
sérstök hátiðarguðþjónusta i
Dómkirkjunni: sr. Bjarni messar
um Jón Sigurösson og leggur út af
orðunum „Sannleikurinn mun
gera yöur frjálsa”. Klukkan tiu er
sett iönsýning i leikfimisal
Barnaskólans, þar eru 1500
munir þsr eru haldnar ræöur, og
þarer vitanlega fariö meö kvæði,
kvæöi um hagleikans öld og hag-
leikans hönd eftir Guðmund
Magnússon.
Klukkan tólf er svo komiö á fót
háskóla á Islandi meö hátiö i Al-
þingishúsinu. Klemens landritari
„afhendir háskólann háskóla-
ráðinu”, og þaö eru haldnar
ræöur og vitanlega er sungiö spá-
Þvi á þessum tima þekktist
ekki skólakreppa og framfara-
kreppa: framundan var beinn og
breiöur vegur. Friörik konungur
sendi háskólanum kveöju guðs og
sina og tók um leiö „meö öllum
Islendingum undir endurminning-
una um hinn mikla forvigismann
og göfuga talsmann þjóöar-
innar”. Já, Danir voru reyndar
allt annar handleggur á nýlendu-
tima en Bretar eöa Fransmenn.
En gleymum þvi ekki heldur, aö
það hvilir pólitisk spenna yfir
deginum - sjálf skreyting þing-
salarins er t.d. mikið álitamál.
Glugginn bak við forsetastólinn
var byrgöur stóru Dannebrogs-
flaggi en inni i þvi var minna
fálkaflagg. fsafold segir þaö sé
„miður viökunnanlegt aö láta
brjóstmynd forsetans horfa beint
viö fálkanum, innlimuöum i
Dannebrog” - og hefur um leiö
komist aö þvi, aö ekki muni
háskólaráö sem slikt bera á-
byrgö á þessari skreytingu,
heldur sá armi skálkur Lárus H.
Bjarnason.
Aldreifleira fólk
Núnú, ekki er til setunnar
boöiö. Klukkan er eitt og þá hefst
skrúöganga frá Austurvelli að
leiöi Jóns forseta. 6-7 þúsundir
manna eru mættar á Austurvelli,
annar eins mannsöfnuöur hefur
hér aldrei sést. Það er mikið af
bláhvitum fánum og veifum
,,enda heföi þaö átt furöu illa viö
aö veifa Dannebrog á slikum
degi” segir Þjóöviljinn. Lúöra-
flokkar blása, og fulltrúar margs-
konar félaga leggja blómsveiga á
leiði Jóns suöur i kirkjugaröi. Þá
er aftur fariö á Austurvöll og Jón
Jónsson sagnfræöingur flytur
ræöu af svölum Alþingishússins,
hann færlof fyrir að vera „snjall-
rómaöastur allra ræöumanna
'vorra”. Svo áttu allir að syngja
Öguövorslands meö hornaflokki,
en „þaö brást nú sem ella” segir
eitt blaðiö. Svo fer söngflokkur
karlmanna meö ný hátiöakvæöi
eftir Þorstein Erlingsson og
Hannes Hafstein meö nýjum lög-
um eftir Arna Thorsteinsson og
Jón Laxdal.
Og margt fleira
Samt er dagurinn hvergi nærri
búinn. KL fjögur er sett
minningarhátiö Hins islenska
Bókmenntafélags uppi i Mennta-
skóla, þar flytur nýkjörinn rekt-
or, Björn M. Olsen, ræöu um störf
Jóns Sigurössonar i þágu félag-
sins — og sérstakt Skirnishefti
kemur svo út um Jón og hátiðina.
Klukkan fimm er svo sett
iþróttamót, sem stendur alla
vikuna (og íþróttahátið var sau-
tjándi júni svo allar götur til lýð-
veldisstofnunar). Bendikt G.
Waage sigraði i „stangarhlaupi”,
hann „stökk 2,28 stikur i loft
upp”. 1.48 m. dugir til sigurs i há-
stökki. Sigurjón Pétursson vinnur
kúluvarp og knattkast. Þaö er
synt og glimt og keppt i fótbolta.
Og um kvöldiö eru þrjú meírí-
háttar samkvæmi.Eitt er i Good-
templarahúsinu, þar eru aðallega
templarar. Annað er i
KFUM-húsinu, þar eru aöallega
Ungmennafélagar. Allir aörir eru
svo i 300 manna veislu á Hótel
Reykjavik. Þar halda þeir
merkismenn ræöur sem ekki
komust að fyrr um daginn og enn
bætast við hátiðaljóö.
Önnur tíðindi
Um þetta leyti er páfinn að
fækka helgidögum á Italiu. 150
verksmiöjustúlkur brenna inni i
New York. Rússneskir stjórn-
leysingjarstanda I skotbardögum
i London. Brequet hefur tekiö
ellefu menn á loft i flugvél sinni i
fimm minútur! Selma Lagerlöf
heldur ræðu á mikilli kvenrétt-
indaráöstefnu i Stokkhólmi. Vil-
mundur Jonsson og Héöinn Valdi-
marsson ljúka stúdentsprófi.
Jóhannes Kjarval biður Alþingi
um 200 krónur til aö auka
menntun sina i málaralist, og
hefur þá hengt upp „mjög
snotrar” myndir á lesstofu þing-
sins. Þab er svartidauði i Kina, ó-
spektir i vínræktarhéruðum
Frakklands og Stolypin er aö
flæma mikinn f jölda Gyðinga úr
heimkynnum sinum I Rússlandi...
Þessa götu hefur mesta skrúðganga sem sést hafði á iandinu gengið að
leiði Jóns i suður I kirkjugarði. En þvi miður er engu likara en allar
myndavéiar hafi verið viðs fjarri þennan merkisdag.
Kveðskapur á aldarafmæli Jóns forseta:
Þagni dægurþras á
landvarnarhólmanum
Það var firnamikið ort um Jón
Sigurðsson árið 1911. Hannes Haf-
stein og Þorsteinn Erlingsson ortu
Ijóð/ Guðmundur Guðmundsson,
Steingrímur Thorsteinsson og
margir fleiri. Sigfús Sigfússon
þjóðsagnasafnari orti Ijóð til að
flytja á samkomu í Egilsstaða-
skógi, sem ekkert varð svo af.
Þaö sem einkennir þau ljóö og þær hátiða-
ræöur, sem við höfum gluggað I, er fyrst og
fremst eitt þema: það er reynt aö særa fram
anda Jóns Sigurössonar I nafni einingar þjóð-
arinnar. „Þagniö dægurþras og rigur” er
fyrsta linan i kvæði eftir Hannes Hafstein,
sem flutt var á Ráfnseyrarhátiöinni. I „Vor-
visum” („Sjá roöann á hnjúkunum háu”)
sem sungiö var i Reykjavik 17. júni, segir
Hannes að lokum:
Hundraðasta vor hans vekur
vonir nú um tslands byggð.
nepjusúld og sundrung hrekur
safnar lýð i dáð og tryggð.
Austur á Seyðisfirði vitnar Einar prófastur
Jónsson I hátiöaprédikun I kvæði um Jón. Þar
er aö finna svofellda bæn:
Send oss, Drottinn, tryggð og trúna hans
traustið á góðum málstað, lægni hans...
Það mun flýta friði innanlands.”
Eldstólpi í eyðimörkinni
Saman viö einingarhvötina fer það svo, aö
Jóni forseta er lyft mjög hátt á stall. Um
hann er farið svo hátt stilltum aödáunarorö-
um, að nokkrum áratugum seinna heföu
menn kallað „persónudýrkun” eða eitthvaö
þessháttar. Til dæmis segir Jón Jónsson
sagnfræöingur i hátiöaræðunni sem hann
flutti af svölum Alþingishússins fyrir réttum
sjötiu árum:
„I Jóni Sigurðssyni lærir þjóöin aö þekkja
sjálfa sig og skilja sjálfa sig og trúa á sjálfa
sig. Hann er hvorttveggja i senn, Imynd þjóö-
arinnar og fyrirmynd þjóöarinnar... Hann er
sjálfur holdgan og Imynd þeirra eiginleika
sem bestir hafa meö þjóöinni búiö frá
alda ööli”...Ennfremur segir að Jón sé „eld-
stólpi sem lýsir þjóöinni á framsóknargöng-
unni til fyrirheitna landsins”. Hans vegna sé
þaö „ekki minnkun og vansi heldur sæmd og
tign að vera íslendingur”.
Undanhald og undirferli
Kveðskapurinn og ræöurnar benda til þess,
að mönnum hafi fundist aö þeir þyrftu mjög
sterklega á Jóni forseta aö halda. Tefla hon-
um fram sem andstæöu viö eitthvert þaö
ástand sem menn töldu litt þolandi.
Og vist er kvartaö hástöfum I blööum um
sundrungu og pólitiska óáran. Einhver reiöur
maöur skrifar I Austra: „Hversu lengi ætla
þessir útdauöu stjórnmálaflokkar aö niöast á
þolinmæöi vorri” — blandar saman Cicero og
eigin pólitiskri þreytu, og er reyndar eins og
viö höfum siöar heyrt einhver svipuö um-
mæli. Snemma á árinu haföi ísafold birt
kvæði eftir ónefndan „alþýöumann”, þar
sem lýst er ógnum og skelfingum sem vofa
yfir „vinasnauöri Eydrottningunni” m.ö.o.
Islandi. Þar segir meðal annars:
Undan skuggum úlfar svangir skriða
ýlfra hátt og fram á sviðið siaga
að sér marga urðarketti draga
ekki er margt sem hópinn sýnist prýða,
grimmt er þel I kröppu klóa fálmi
kaldir tónar fiökta i skriðdýrs mjálmi
Þetta er ekki efnilegt. Hvaö veldur? Skáld-
iö reynir að svara þvi:
Hvar sjást þeir sem vigið áttu að verja
vonum þinum framvegis að hlúa?
Eru þeir á undanhaldi að snúa?
Eða móti sjálfum sér að herja?
Eru þeir með undirferli að læðast
eins og vofur sem i skuggum slæðast?
Margvislegt „ f argan"
Þaö er kannski ekki nema von aö svona sé
ort i Isafold. Um þetta leyti er sú fylking aö
riölast, sem haföi hrundiö uppkastinu 1908.
Þaö er búiö aö samþykkja vantraust á Björn
Jónsson ráöherra og lengi ritstjóra Isafoldar,
og kemur margt til, ekki sist harövitugar
deilur um „Landsbankafarganið” svo-
Allir vildu reisa minnisvarðann, sem hér er ioks fullsteyptur — en hvar átti að koma
honum fyrir?
Minnisvarði reistur:
Hvar á Jón
að standa?
Það var líka árið 1911, fyrir
sjötíu árum, að minnisvarði
JónsSigurðssonar eftir Einar
Jónsson myndhöggvara var af-
hjúpaður.
Strax þann fyrsta janúar hafði birst á-
skorun frá nefnd „ til aö gangast fyrir aö
reisa Jóni forseta Sigurössyni minnis-
varba”. Minnisvaröinn er ætlast til að
veröi likneski á stalli og veröi afhjúpaður
á aldarafmæli hans 17. júni 1911 svo
framarlega sem samskot ganga svo
greiölega aö þess veröi auöiö”.
Það lætur nærri aö allir helstu áhrifa-
mann landsins, hvar i flokki sem þeir
stóöu, séu i nefnd þessari. Formaöur
hennar er Tryggvi Gunnarsson, Bjarni
frá Vogi er ritari, Hannes Hafstein er
gjaldkeri, þar er Skúli Thoroddsen forseti
alþingis, Pjetur G. Guðmundsson formað-
ur Dagsbrúnar, þar er formaöur UMFl og
þar fram eftir götum.
Um veturinn var mynd Einars til oröin I
leir, og var m.a. sýnd i búöarglugga I
bænum B.Þ.Gröndal varö mikið hrifinn af
myninni (i þann tima tóku menn yfir
höfuö hverri mynd meö miklum fögnuöi)
og orti um hana hugleiðingar: „Fögur er
myndin, liking liönrar æfi” segir þar. Eöa
eins og á öörum staö i kvæöinu segir:
Þannig hann stóð á Þjóðfundinum sæla
þróttmiklu og djörfu er oröin réð hann
mæla.
En þótt minning Jóns væri óspart haldiö
fram til aö brýna menn til samstööu, þá
tókst ekki einu sinni aö fylgja eftir þeirri
samstööu sem skapast haföi um nefndar-
kjörið sem fyrr var nefnt. Mánuðum
saman eru blööin aö ympra á deilum um
það, hvar minnisvarðinn eigi að standa:
sumir vilja hafa hann á Skólabrúnni,
aðrir á Stjórnarráösblettinum. En þeir
sem andmæla þeim bletti finnst of þröngt
um Jón þar sem Kristján konungur níundi
stendur meö stjórnarskrána frá 1874.
Nema hvaö. Líkneskjan var ekki full-
steypt réttstundis. Minnisvaröinn var
ekki afhjúpaður fyrr en ellefta september
1911.' Hann var settur á stjórnarráös-
blettinn — en var svo siöar færöur niöur á
Austurvöll.