Þjóðviljinn - 04.12.1982, Qupperneq 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN .Helgin 4. - 5. desember 1982
Úr sýningunni Amadeus i
Þjóðleikhúsinu. Mörgum
var illa við Mozart og
sjálfur hélt hann aö sér
heföi verið byrlað eitur.
Var Mozart
drepinn af
frímúrurum?
Ogflýði textahöfundur
Töfraflautunnar til íslands?
Síðasta óperan sem Mozart bjó til var
Töfraflautan, sem er síðan leikin árlega eða
næstum árlega í hverju fyrsta flokks söng-
leikhúsi um heim allan, því að hún er
meistaraverk sem á fáa sína líka. En textinn
er ekkert meistaraverk. Hann er barnalega
einfeldnisleg hugarsmíði um tvenna elsk-
endur, sem lenda í allskonar æfintýrum og
sérstaklega miklum þrengingum áður en
þeir fá að njótast. Allt í einu eru höfuðper-
sónur leiksins komnar í dimman frumskóg,
þar sem þær heyra öskur villidýra í kol-
dimmri nótt, og hefir mörgum skotið skelk í
bringu af minna tilefni. Svo birtist drottning
næturinnar og syngur sitt forskrúfaða, en
undurfagra lag, og þannig heldur sýningin
áfram með fjarstæðukenndum æfintýrum
og erfiðleikum, en dásamlegri músík, sem
breiðir yfir alla galla atburðanna í sýning-
unni.
Höfundur textans var Emanúel Schikan-
eder leikhúseigandi og leikhússtjóri í Vín-
arborg. Leikhús hans var ekki fyrir fína
fólkið í Vínarborg, en hann hafði vit á leik-
list og vissi hvað fólkið vildi sjá og heyra.
Hann samdi við Mozart um að skrifa músík
við leikritið Töfraflautuna, sem hann hafði
skrifað, og fékk Mozart ákveðna greiðslu
fyrir músíkina, en Schikaneder skyldi fá allt
sem inn kom á leikhúsinu.
Pegar óperan var auglýst stóð nafn Moz-
arts hvergi nefnt. Töfraflautan var eftir
Emmanúel Schikaneder, en þes var getið í
hlutverkaskránni, að tónlistin væri eftir
Mozart og að hann stjórnaði hljómsveitinni
fyrsta kvöldið af vinsemd við höfundinn.
Músíkin var svo dásamleg að verkinu var
tekið með miklum fögnuði og húsið fylltist
kvöld eftir kvöld um langan tíma.
Þótt Schikaneder hefði skráð sig sem höf-
und leiksins, þá var það músík Mozarts sem
gaf leiknum líf og fegurð og það í svo ríkum
mæli að þetta listaverk hlaut í fæðingu sinni
stimpil ódauðleikans og er jafnlifandi enn í
dag eins og þegar það kom frá hendi Moz-
arts.
Mozart stjórnaði hljómsveitinni þegar
Töfraflautan var leikin í fyrsta sinn. En þeg-
ar fólkið fór að flykkjast að til að heyra
þessa síðustu inúsík meistarans, gat hann
ekki komist í leikhúsið vegna veikinda.
Hann lá heima í rúmi sínu haldinn ókenni-
legum sjúkdómi og varð að láta sér nægja
að fylgjast með eftir klukku sinni hvenær
fyrsta þætti væri lokið og hvenær sá næsti
byrjaði.
Mozart fékk mikil höfuðverkjaköst og
var svo illa haldinn af svima, að hann gat
ekki farið á hestbak. Hann var mjög óstyrk-
ur og þessi einkenni ágerðust, uns hann gat
ekki lengur komist á fætur.
Því hefir verið haldið fram, að Mozart
hafi dáið úr tæringu. En sjúkdómseinkenn-
in benda engan veginn til þess. Aldrei er
minnst á að hann hafi haft nokkurn hósta.
Hvað eftir annað er getið um hve fölur hann
sé, óstyrkur og horaður og honum hætti við
yfirliðum. En ekkert kemurfram af bréfum
hans né annarra um hann, sem bendi til að
hann hafi haft tæringu.
Sjálfur hélt Mozart að sér hefði verið
byrlað eitur. Ekki kemur neinstaðar fram
hver það hefði átt að gera, en Salieri,
hljómsveitarstjóri við keisaralegu óperuna,
lýsti því síðarmeir yfir, að hann væri saklaus
af því að hafa byrlað Mozart eitur. Svo er að
sjá af orðum hans, að hann hafi talið, að
Mozart hafi haldið, að það væri hann sem
hefði byrlað Mozart eitur. Salieri hafði
ávallt sýnt Mozart lítilsvirðingu, senniiega
af öfund, en sagt er að hann hafi dáðst að
Töfraflautunni og látið aðdáun sína í ljós
við Mozart í fyrsta sinn á ævinni.
En þótt undarlegt megi virðast, þá var
mörgum illa við Mozart, þennan elskulega
og glaða mann, sem aldrei vildi trúa illu um
aðra. En það hefur ávallt verið til stór hóp-
ur manna í hverju þjóðfélagi, sem finna
mikið til síns eigin ágætis og taka það sem
persónulega móðgun við sig ef einhver ber
hærra og nýtur meiri aðdáunar en þeir sjálf-
ir. Mesta tónskáld Vínarborgar á þesum
tíma, Jósef Haydn, var þó ekki þannig sinn-
aður. í honum var listamannseðlið nógu
stórbrotið til þess að hann kynni að meta
Mozart, sem var 24 árum yngri en hann.
Samt játaði hann og skammaðist sín ekkert
fyrir, að Mozart væri meira tónskáld en
hann sjálfur, og sagði það sína hjartans
meiningu að Mozart væri mesta tónskáld
sem hann hefði nokkurn tíma kynnst.
Sumum var illa við Mozart fyrir það að
hafa sett músík við þýskan texta og búið
þannig til þýska óperu. Þetta var alger nýj-
ung, því að sjálfsagt hafði þótt að allar óper-
ur væri á ítölsku. Hér skildu menn allt sem
sagt var, og var það ekki til ills eins? Menn
fóru þá kannske að hugsa, í staðinn fyrir að
njóta hljómlistarinnar óáreittir af öllum
heilabrotum. Það er næsta ótrúlegt, hve
fundvísir sumir menn eru á rök gegn öllu
því, sem nýtt er. Og ef þeir hafa engin önn-
ur rök, þá er þeim illa við það, bara af því að
það er nýtt.
í lok októbermánaðar kom kona Moz-
arts, Constanze heim og brá í brún er hún
sá, hvernig maður hennar leit út. Andlit
hans var innfallið og beinin sáust standa
fram, en augun innsokkin. Hann sagði þá
konu sinni að sér hefði verið gefið inn eitur,
en ekki vildi hann segja henni, hver það
hefði gert.
Mozart: Hann var frímúrari. Æðstu menn
reglunnar í Vínarborg hafa ávallt verið
mjög strangir um þagnarskyldu meðlim-
anna.
Heilsu hans hélt áfram að hraka, og Moz-
art var viss um, að dauði hans væri í nánd.
Hann tók að skrifa sálumessuna, sem grá-
klæddur maður pantaði hjá honum fyrir ó-
kunnan mann gegn borgun, en sem vitað
er, að var Walsegg greifi í Vínarborg.
Mozart vannst ekki tími til að ljúka við
sálumessuna, áður en hann lést, þann 5.
desember 1791.
Mörgum hefur þótt undarlegt, að líkama
Mozarts skyldi vera fleygt í gröf með mörg-
um fátæklingum og enginn skyldi fylgja
honum til grafar, þótt nokkrir nánustu vinir
hans kæmu til kirkjunnar, en sneru síðan
heim á miðri leið til grafarinnar, af því að
veðrið var vont.
Enginn af íbúum Vínarborgar hafði látið
frá sér fara jafnmikið af dýrlegri músík eins
og Mozart. Vínarbúar eru og hafa lengi
verið glaðir og góðgjarnir menn, sem
kunna vel að meta allt sem fagurt er. Þeir
dáðu Jóhann Strauss og gerðu veg hans
mikinn. Hvernig mátti það vera, að þeir
skyldu ekki flykkjast að, þegar mesti tón-
snillingur sem heimurinn hefir nokkurn-
tíma séð, var til moldar borinn? Ekki gátu
þeir hafa gleymt honum, því að hann var
ekki nema 35 ára er hann dó og allir þekktu
Töfraflautuna sem hann hafði nýlega lokið
við, auk allra þeirra dásamlega verka sem
áður höfðu frá honum komið.
Þessi spurning hefir staðið í mörgum, og
henni verður víst aldrei svarað viðunan-
lega.
En spurningunni um það, hvort grunur
Mozarts um að hann hafi verið drepinn á
eitri, hafi við rök að styðjast hefur aftur og
aftur skotið upp, þótt flestir hafi hneigst til
þess að vísa henni á bug sem hugarburði
sálsjúks manns.
Hinsvegar er á það að líta, að ekki sést
neins staðar af bréfum Mozarts, sem eru til
fram á síðustu daga hans, að hann hafi verið
andlega ruglaður að neinu öðru leyti. Hugs-
un hans er skýr og heið og allt, sem hann
skrifar er honum líkt og fullt af gamansemi.
En hann er viss um, að hann eigi skammt
eftir ólifað, og hann hefir orð á því við konu
sína að sér hafi verið gefið inn eitur.
Töfraflautan og
leyndarmál frímúrara
Það er viðurkennt af öllum, að efni Töfra-
flautunnar er tekið frá frímúrarareglunni,
og að það sem gerist í leiknum er samkvæmt
kenningum og reglum hennar, meðal ann-
ars allar hrellingar sem unga fólkið verður
að ganga í gegn um og á að vera eftirlíking á
því sem frímúrarar verða að ganga í gegn
um, þegar þeir eru að taka stig sín. Höf-
uðvígi frímúrarareglunnar, hefur lengi ver-
ið í Vínarborg, og æðstu menn reglunnar
þar hafa ávallt verið mjög strangir um þagn-
arskyldu meðlimanna, sem aldrei mega ljó-
stra neinu upp viðvíkjandi málum hennar.
Vitað er, að Mozart var frímúrari og vafa-
laust hefir Schikaneder verið það líka, því
að annars hefði hann ekki getað samið slík-
an leik.
Sá grunur hefir lengi legið á, að Mozart
hafi verið drepinn af frímúrurum reglunn-
ar. Ymislegt sem vitað er um sjúkdóm
hans, gæti bent til þess að hann hafi verið
drepinn á arseniki, sem honum hafi verið
gefið hvað eftir annað. Okkur finnst alger-
lega óskiljanlegt að slíkum manni, sem af
samúð sinni var mikilsmetinn fyrir tónlist
sína, skyldi vera varpað í fjöldagröf, svo að
ekki væri unnt að finna lík hans síðar meir.
En ef áhrifamiklir menn hafa látið drepa
hann á arseniki, var nauðsynlegt, að líkið
væri grafið einhvers staðar þar sem ekki
væri hægt að finna það síðar, því að arsenik
er hægt að finna í líkum löngu eftir að þau
hafa verið grafin. Með því að fleygja líki
Mozarts í fjöldagröf var fyrir það girt að
unnt væri að grafa líkið upp og rannsaka
það ef hávær grunur kæmist á kreik.
Schikaneder varð hræddur
En Mozart var ekki einn um það að
halda, að sér hefði verið byrlað eitur.
Schikaneder virist hafa verið sannfærður
um það líka. Frá honum eru til bréf, þar
sem hann segir að sér ægi við örlögum Moz-
arts og þar sem auðséð er, að hann er
hræddur um að sér séu sömu örlög búin. Og
ekki líður á löngu, uns honum finnst jörðin
brenna undir sér í Vínarborg, svo að hann
helst þar ekki við lengur og flýr í burtu. Og
hvert flýr hann? Sagan segir að hann hafi
flúið til íslands. Ef hann hefir verið hrædd-
ur við frímúrarana, var ísland eitt af þeim
fáu löndum þar sem hann gat talið sig óhult-
an, því að hér var' engin frímúrararegla til.
Hversu lengi hann dvaldi hér er ekki vitað,
en frá íslandi mun hann hafa farið til Eng-
lands og írlands, því að hann endaði ævi
sína sem kennari í Dublin.
Fróðlegt væri að vita, hvort nokkrir
þeirra sem grúska í gömlum handritum hafi
orðið eða verða varir við Emanúel Schikan-
eder nokkurs staðar á þessu landi. Senni-
lega hefir hann verið hér 1792, árið eftir
dauóa Mozarts. Ef spor þessa manns skyldu
finnast hér, myndi það styðja þann grun
sem lengi hefir á legið, að Mozart hafi ekki
dáið eðlilegum dauðdaga. En vegna þess,
að líki þessa mikla meistara var varpað
ásamt mörgum öðrum í fjöldagröf fátækl-
inganna, verður aldrei unnt að skera úr því
með vissu, hvað hafi leitt Mozart til dauða.
Ef bein hans hefðu verið varðveitt enn þann
dag í dag verið unnt að ganga úr skugga um,
hvort hann hafi látist af arsenikeitrun, því
að eitrið helst í hári og beinum meðan
nokkuð er eftir af þeim.
En þó að við vildum vita allt, sem unnt er
að vita um líf og dauða annars eins dásam-
legs snillings og Mozarts, þá má segja, að
það skipti litlu máli nú, hvernig dauða hans
bar að. Valdsmenn þeirra tíma, bæði kon-
ungar, keisarar og biskupar, sem nú eru
gleymdir af öllum, sýndu honum lítils-
virðingu og guldu honum minna en rakara
sínum fyrir tónsmíðarnar, hirtu ekkert um
þótt hann sylti og settu hann við borð með
þjónaliði sínu eins og hvert annað þý. Og
þeir voru ekki einir um það, að telja líf
Mozarts lítils virði. Þeir gátu ekki skilið
það, að hvert ár, sem slíkur maður lifir er
meira virði fyrirmannkyniðenmargartylft-
ir af þeirra líkum, hversu lengi sem þeir
lifa. Ef Mozart hefir verið styttur aldur hafa
þeir, sem að því stóðu sjálfsagt hvorki reynt
að skilja né geta skilið, að með því að stytta
slíkum manni aldur er verið að fremja
margfalt morð. Því að það er ekki aðeins,
að einn maður sé sviptur lífi heldur er heim-
urinn sviptur mörgum listaverkum, sem
enginn annar getur skapað. Nú getur eng-
inn vitað hve mörg listaverk voru að mótast
í hinum dásamlega frjósama heila Mozarts
síðustu vikurnar sem hann lifði og hve mús-
íkheimurinn hefði verið miklu auðugri ef
hann hefði lifað Iengur.
(Áður birt í Heimilisritinu, júlí 1956).