Þjóðviljinn - 08.06.1983, Side 8

8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 8. júní 1983.
200 ár frá Skaftáreldum
Móðan lagóist yfir Evrópu og
Fyrir fles'.um eru Skaftáreldar
og Móðuharðindi löngu liðin saga
einhvers staðar aftur í grárri forn-
eskju. Samt eru ekki liðin nema 200
ár síðan þessir ógnaratburðir áttu
sér stað. Skaftáreldar hófust 8. júní
1783. Allt fram á þennan dag hafa
þeir verið lifandi sögn meðal fólks.
„Hann kom austan úr EIdi“ segja
menn um nána forfeður sína. Og
þessi 200 ár eru ekki lengri tími en
svo að enn er til a.m.k. einn íslend-
ingur sem á afa sem fæddur var
fyrir Móðuharðindi. Gosið úr Lak-
agígum sem kailað hefur verið
Skaftáreldar er mesta hraungos
sem vitað er um í heiminum síðan
sögur hófust. Askan úr því barst
yfír alla Evrópu, austur til Kína og
hringinn í kringum jörðina. Og á
Islandi fórst 5. hver maður af af-
ieiðingum gossins og annarri óáran
í landinu um það leyti.
Úr Hörgsdal á
Síðu. Myndin
sýnir
basaltkletta og
fólkáferð um
dalinn.
Veðurfar á níunda áratugi 18.
aldar minnir um margt á tíðina nú í
vor. Sumarið 1783 var óvenjukalt
norðanlands þannig að frost var
jafnvel um hásumar en um Suður-
land voraði hins vegar bæði vel og
snemma þannig að jörð var orðin
algræn í fardögum og þar hugðu
menn gott til sumarsins.
Þegar líða tók á maí fóru menn
að verða varir við jarðhræringar í
Vestur-Skaftafellssýslu og héldust
þær fram á hvítasunnu sem bar upp
á 8. júní. Urðu menn nokkuð ugg-
andi og fóru að rifja upp ýmis teikn
sem orðið höfðu svo sem hring-
ingar í lofti eða hljóð úr jörðu.
Aðrir höfðu séð pestarflugur - fer-
leg kvikindi, bröndótt að lit, og enn
fleiri undur. Prófastinn átti að hafa
dreymt ægilegan gest ofan af fjöll-
um er Eldriðagrímur nefndist.
Á hvítasunnudagsmorgun sáu
menn úr Meðalalandí og Landbroti
kolsvartan flóka koma upp af
Síðumannaafrétti. Óx hann og
hækkaði uns hann byrgði norður-
hvelið allt og litlu síðar lagðist hann
fram yfir byggðina. Féll þá yfir
myrkur svo mikið að ekki sá handa
skil. Síðar um daginn leið af mökk-
urinn og myrkrið og gerði glaða
sólskin. En þá hafði náttúran
breytt um lit. Græn jörðin var orð-
in kolsvört.
Næsta dag, 9. júní, óx mökkur-
inn mjög og Skaftá tók að þverra
og fór að flæða austur með Síðunni
uns hún hvarf með öllu. Og nú
hafði Eldriðagrímur hvatt sér
hljóðs. Hvæsandi gnýr hækkaði og
hneig á víxl og eldstólpar sáust að
fjallabaki. Hinn ógurlegi ösku-
mökkur óx dag frá degi svo að hann
sást brátt um allt ísland.
Hraunflóðið flæddi suður eftir
farvegi Skaftár og þann 12. júlí
byltist það út yfir láglendi Meðal-
Iands, Síðu og Landbrots, fylgjandi
að miklu leyti farvegum þriggja
vatnsfalla, er þarna voru fyrir,'
Landár, Melkvíslar og Skaftár.
Þegar vesturhraunið staðnæmd-
ist endanlega sunnudaginn 20. júlí
meðan Jón Steingrímsson flutti
sína frægu eldmessu á Kirkjubæj-
arklaustri hafði gosið lagt 12 jarðir
í eyði og spillt tugum annarra
jarða. Orsökin fyrir rénun gossins í
suðvestursprungunni var sú að þá
tók gossprunga norðaustur af Laka
að opnast en hraun frá henni flæddi
aðallega til austurs og síðan suður
eftir farvegi Hverfisfljóts. Lagði
það tvær jarðir í Fljótshverfi í eyði.
Elds varð síðast vart í Lakagígum
7. febrúar 1784.
Gígaröðin sem dregur nafn af
Laka er um 25 km að lengd og sam-
anstendur af tveimur aðalröðum
og hraunið úr þeim í þessu gosi
þekur meira en hálft prósent af ís-
landi. Flatarmál þess mun vera um
565 ferkílómetrar.
Veturinn eftir gosið mikla féll
helmingur af öllum nautgripum á
landinu og 75-80% af sauðfé og
hestum. Mannfólkinu fækkaði úr
48.884 árið 1783 í 38.363 árið 1786,
þ.e.a.s. um 10.521 eða 21.6%. í
byggðunum næst eldinum fækkaði
um 37.4%.
í dag minnumst við upphafs
þessara ógurlegu elda fyrir 200
árum. Þeir höfðu ekki aðeins áhrif
á íslandi heldur gætti þeirra um all-
an heinr. Móðan sem lá yfir íslandi
sumarið 1783 með fyrrgreindum
afleiðingum hafði borist til megin-
lands Evrópu ummiðjan júní, og
næstu tvær vikur breiddist hún
austur yfir álfuna. Þann 25. júní er
hennar fyrst getið í Moskvu og
þetta sumar var þýskur námuverk-
fræðingur, H.M. Renovantz, í
þjónustu Rússakeisara við rann-
sóknir austur í Altaifjöllum nærri
landamærum Kína. í bók sem hann
skrifaði um dvöl sína þar eystra
segir að móðan hafi lagst þar yfir 1.
júlí og varað til 17. sama mánaðar.
í austurríkjum Bandaríkjanna
fór móðunnar að gæta seinni hluta
ágústmánaðar og er talið að hún
hafi þá komið að vestan og verið
nær búin að fara hringinn í kringum
jörðina.
Á Bretlandseyjum og megin-
landi Evrópu vakti móðan mikla
athygli og var mörgum getum að
því leitt hvaðan hún kæmi og
hvernig stæði á henni. í bréfi sem
birtist í sænsku blaði sumarið 1783
stendur:
„Hinn svokallaði sólreykur hef-
ur nú vikum saman legið stöðugt
yfir sjóndeildarhringnum svo
þvkkur, að sólin er alrauð að sjá
kvölds og morgna. Ef reykur þessi
stafaði af uppgufun úr jarðvegin-
um ætti hann að hverfa fyrir regni
og vindum, en eftir rigningardaga
er hann jafnvel þykkari en áður Að
þessi reykur sé skaðlegur gróðri
virðist líklegt, þar eð lauftré og
sumar blaðjurtir visna og fella
blöðin. Að auki féll hér um Jóns-
messuleytið dögg, sem sums staðar
hefur skaðað bæði tré og vorkorn-
ið, sem hefur gulnað.“ (Þýðing -
Sig. Þórarinsson.)
Og í blaðinu Edinburgh Evening
Courant birtist 13. ágúst 1783 úr-
dráttur úr bréfi sem skrifað var í
sunnanverðu Frakklandi. Þar segir
m.a.:
„í tuttugu daga hefur þoka, svo
furðuleg, að elstu menn minnast
þess ekki að hafa þvflíka séð, legið
yfirmestum hluta Provence. Loftið
er mettað af henni, og þótt sólin sé
ákaflega heit, nægir það ekki til að
eyða henni.“
Skrifaðar voru lærðar vísindarit-
gerðir og bækur um móðuna miklu
og flestir komust að þeirri niður-
stöðu að orsaka hennar væri að
leita í þeim ægilegu jarðskjálftum,
sem urðu í Calabriu á Suður-Ítalíu
og á Sikiley 5. febrúar 1783. Þá
töldu menn að jarðskjálftar stöf-
uðu af lofti er ryddist úr iðrum
jarðar og upp á yfirborðið. Það
mun hafa verið Kratzenstein pró-
fessor við Kaupmannahafnarhá-
skóla sem einna fyrstur lét þá skoð-
un í ljós að móðan stafaði af eld-
virkni.
Móðunni miklu í Evrópu sumar-
ið 1783 fylgdi einn allra harðasti