Þjóðviljinn - 09.12.1983, Síða 9

Föstudagur 9. desember 1983 ÞJOÐVILJINN — SÍÐÁ 9
- Þessir hlutir eru óaðskiljan-
legir. Takmark mitt, allt mitt líf, er
ekki listin, heldur frelsun fólksins.
Ég vinn að þessu takmarki og berst
með öllum miðlum.
- Hefur þú kannski í hyggju að
mynda vinstri-sinnaða hreyfingu,
einskonar andfasiska fylkingu í út-
legðinni?
- Já. Við erum að byrja að
stofna og skipuleggja hreyfingu
sem stefnir að því að steypa fasísku
herforingjastjórninni. Tyrkneskir
vinstrimenn eru þrælklofnir í smá
hópa bæði innan og utan landsins.
Við viljum leiða þá saman til
sterkrar einingar. En það eru tak-
mörk. Til dæmis verður það að
liggja ljóst fyrir að við munum
aldrei ganga í lið með Moskvu-
tryggum hóp eins og tyrkneska
kommúnistaflokknum, ekki einu
sinni til þess að bylta stjórninni -
því það mun aldrei leiða til frel-
sunar fólksins sjálfs.
-1 myndum þínum er mikið
fjallað um ofbeldisverk og það er
sýnt að ofbeldi er ávallt tortímandi
afl. Getur þú hugsað þér pólitíska
baráttu án ofbeldis?
- Ofbeldi gegn einstaklingum er
æfinlega glæpur, enda þótt það
setji upp grímu framfara og bylt-
ingar. Aðeins ein tegund ofbeldis
er réttlætanleg - andsvar fjöldans
sem snýst gegn kúgurum sínum.
Og einnig þetta ofbeldi á því aðeins
rétt á sér þegar það er meirihluti
fólksins sem skilur aðstöðuna og
vill breyta henni.
- Ef það reyndist nauðsynlegt,
myndir þú fórna kvikmyndinni
fyrir stjórnmálin?
- Hiklaust. Ef dagar sigursins
nálgast þá get ég varla sagt: Eitt
augnablik, ég þarf bara að gera
eina kvikmynd! Eftir frelsunina
munu koma fram hundruð Yilim-
azar Guneyar sem færa munu
menningu okkar nýtt blómaskeið.
Hundeltur
- Pú segir að Tyrkland sé eitt
fangelsi. Er það efnið í nœstu
mynd?
- Já.
- Hefurþú ekki lent í annarskon-
ar „fangelsi“ við flótta þinn?
Hvernig getur þú lifað án landvist-
arleyfis, án fastrar búsetu, án ríkis-
borgararéttar?
- Ég lifi, einfaldlega eins og þú
segir. I maí 1982 var mér boðið til
Cannes á kvikmyndahátíðina og
fylgdi ferðaleyfi í Frakklandi með
því boði. En eftir þrjá daga var mér
vísað úr landinu þar sem tyrkneska
stjórnin hafði farið fram á það.
Fyrir verðlaunafhendinguna fékk
ég síðan að koma inn í landið í 24
tíma, og...
- ... og tókst á móti gullna pálm-
anum með hnefa byltingarmanns-
ins á lofti, en hvarfst síðan aftur.
- Ég skildi boð hinnar sósíalist-
ísku frönsku stjórnar sem samúð
fyrir baráttu minni og vildi ekki
halda henni lengur í óþægilegri að-
stöðu.
- Hefurðu verið í Vestur-
Þýskalandi?
- Nei. Fyrir nokkrum mánuðum
fékk ég orðsendingu frá þýska
dómsmálaráðuneytinu þess efnis
að það lægju ekki nokkrar ákærur
né ástæður gegn mér sem gæfu til-
efni til þess að banna mér að koma
þangað. En síðan er ég sótti um
ferðaleyfi þangað, staddur í sendi-
ráðinu í Zurich, var mér neitað um
það, greinilega samkvæmt fyrir-
mælum frá Bonn. f>að er trúlega
ekkert NATO-land sem vill veita
mér vegabréfsáritun eða landvist-
arleyfi.
- Hvernig er það mögulegt fyrir
þig að gera kvikmyndir í þessu ó-
löglega einskismannslandi ?
- Að ég skuli gera það sýnir að
það er mögulegt. Ég hef gert erfið-
ari hluti áður.
- Petta samtal okkar var skipu-
lagt eftir miklum krókaleiðum. Líf-
verðir þínir, sem fylgja þér út um
allt, eru ekki langt undan. Nafn þitt
þýðir „hinn óhrœddi“ - finnst þér
þú vera í hœttu?
- Auðvitað verð ég að reikna
með mannránstilraunum eða ban-
atilræði útsendara stjórnarinnar
eða öfgafullra fasista. Mér er ógn-
að, en ég er ekki hræddur.
Þýð. Helga Brekkan.
Þar sem aldrei sólin skein
Árni
Bergmann
skrifar
Halldór Laxness.
Gerska ævintýrið. Minnisblöð.
Önnur útgáfa. Helgafell 1983.
Eins og Halldór Laxness segir í
formála þessarar útgáfu lýsir
Gerska ævintýrið „hrifníngu af til-
raun í gerbyltíngu á heimsmæli-
kvarða" - sam margir úr hans kyn-
slóð stunduðu, enda óráðið þá
hvað úr yrði þessari tilraun. Menn
vita, af Skáldatíma og fleiri ritum,
að Halldór hefur endurskoðað
með róttækum hætti þá túlkun sem
í Gerska ævintýrinu kemur fram á
þróun rússnesku byltingarinnar og
málaferlum yfir Búkharín og fleiri
fyrrverandi leiðtogum belsévíka
1938. Halldór segir í fyrrgreindum
formála, að hann hafi ekki hreyft
mikið við texta fyrri útgáfu -
Gerska ævintýrið er semsagt kom-
ið aftur sem fróðleg hcimild um
sérstæða tíma - og um leið minnir
bókin á önnur „ævintýri" sem
menn hafa fyrr og síðar lent í, sem
hrifust af byltingarþjóðfélögum.
Hér skal ekki farið neitt að ráði
út í það sem höfundi Gerska ævin-
týrisins var mest legið á hálsi fyrir:
túlkun hans á málaferlum ill-
ræmdu, þegar fyrrverandi bylting-
arforingjar voru dregnir fyrir rétt
og þeir látnir játa á sig margföld
landráð, morðtilræði og skemm-
darverk (og voru réttarhöldin að-
eins örlítill toppur á ferlegum ís-
jaka). Eins og kunnugt er tekur
Gerska ævintýrið hina opinberu
sovésku túlkun þeirra tíma gilda.
Sú túlkun var að vísu ótrúleg - en
menn skuli hafa það í huga, að ef
hún var röng, þá voru Stalín og
hans lið glæpamennirnir, og sú
skýring var í þá daga enn ótrúlegri
en hin fyrri. Ekki nema von kann-
ski að menn væru forvirraðir. En
nóg um það.
Víkjum að öðru.
Réttlætingin
Menn taki eftir því, að Halldór
Laxness er ekkert að neita því að
harðstjórn ríki í'því landi sem hann
gistir 1937-38. En hann vill meina
að harðstjórn geti verið „hið eina
stjórnarfar hugsanlegt til að bjarga
þjóð úr yfirvofandi hættu“. (bls.
86). Og hann á þá ekki aðeins við
ir Rússlands41 sem gerðu bylting-
una voru ekki lýðræðissinnar: „Það
voru dýr sem loksins tókst að naga
af sér snöruna" (bls. 88). Og síðan
er sett traust á að allur vandi leysist
upp úr tilteknum framförum:
„Áhrifamest aðferð til að útbreiða
sósíalisma í heiminum verður það
eflaust þegar ráðstjórninni tekst að
framkvænta til fulls léttiðnaráætl-
anir sínar, birgja upp landið þvert
og endilángt að daglegum
alsnægtum, láta sem flesta ráð-
stjórnarverkamenn gera amriskar
kröfur, troðfylla allar búðir af þarf-
ri vöru og óþarfri við hégómlegu
verði eins og í þeim löndum vest-
rænum þar sem iðnaður og verslun
er í sæmilegu lagi“ (bls. 136-137).
Nú er það svo, að þótt keisarans
Rússland ætti sér mörg eymdarbæli
og væri vanþróað ríki um margt, þá
ríkti þar ekki það svartnætti sem að
ofan var lýst. Urn það mætti hafa
langt mál, en það nægir kannski að
vísa til þess, að ekki einu sinni so-
véskir sagnfræðingar nútímans
munu skrifa upp á svo hörmulega
mynd - enda ntundi hún særa stór-
lega þeirra þjóðlega metnað. En
hér er ekki staður né stund til að
stunda þau samanburðarfræði öll.
Aðalatriðið er, að Gerska ævintýr-
ið fylgir ákveðnu mynstri, sem
menn hafa verið að fara ofan í
alltof lengi. í fyrsta lagi er það sem
menn í raun eiga erfitt með að
sætta sig við í byltingarríki réttlætt
með arfi hins liðna. Sú réttlæting er
ekki röng, en einfaldar ástandið
geysimikið. Hitt er svo lakara, að
þessu næst er treyst á það, að með
„harðstjórn" megi skapa þá vel-
megun sem afncmur harðstjórn.
Það er reyndar viss sannleikskjarni
í þessu, eins og í flestum alhæfing-
um um þjóðfélög. En samt er þetta
rangt. Það er „harðstjórnin", al-
ræðið, eða livað tnenn vilja nefna
fyrirbærið, sem fyrr eða síðar getur
ekki dugað til að virkja þá krafta
sem með þjóðum búa, eins þótt
byrjað sé á ýmsum efnilegum fram-
kvæmdum. Áður en langt um líður
er valdakerfið orðið að þungu
faigi. einnig á efnahagslífinu.
Undur hinna „daglegu alsnægta"
lætur á sér standa.
Fyrir nú utan það, að menn vita
það vel nú orðið hér fyrir vestan,
að þegar menn hafa leyst vandamál
skorts á „þarfri vöru og óþarfri" og
„fyllt allar búðir" - þá taka önnur
við.
ÁB.
hið „fjandsamlega umhverfi“, fas-
ismann og þau ósköp öll, sem ótal
menn létu Sovétríkjum Stalíns
verða til málsbóta og afsökunar þá
og lengur. Flalldór leggur um leið
afar þungar áherslur á að „harð-
stjórnin" eigi sér réttlætingu í því,
að hún sé að lyfta örsnauðu fólki
upp úr svartnætti algjörrar örbirgð-
ar. Og þegar það hafi tekist er eins
og gert sé ráð fyrir að allir aðrir
hlutir muni líka veitast alþýðu bylt-
ingarríkis.
Einmitt hér er komið að þeim
punkti sem rækilegast tengir
Gerska ævintýrið við hrifningu af
byltingarríkjum fyrr og síðar.
Og til þess að kenningin virki
leggur Gerska ævintýrið sig mjög
fram um að sýna fram á að sól hafi
ekki skinið yfir Rússlandi keisar-
anna. Almenningur í Rússlandi
var, segir þar „hið aumasta og
hamíngjusnauðasta afbrigði af
dýri“ (bls. 87). Rússneskir bændur
lifðu „í fullkomnu andlegu svart-
nætti“ og á ólýsanlegu „húngurlág-
marki ölmusumanna" (bls. 32).
Rússneskur almenníngur þekkti
„einga þá hluti sem siðmentaður
maður telur sjálfsagt að hafa kríng-
um sig daglega" (38). Þessu fylgir
og að bændalýðurinn kunni ekkert
til verka - nýjum tímum svarar
fólkið með því að „klúðra í vélum
og skemma þær, hrækja upp bygg-
íngum sem hrundu á það jafnóð-
um“ (47). Hinar „frumstæðu þjóð-
Þetta var ömurlegt pleis
Páll Pálsson.
Beðið eftir strætó. Skáldsaga.
Iðunn 1983, 95 bls.
Höfundur segir í orðsendingu til
lesanda, að bókin sé skrifuð eftir
frásögnum ungra Reykvíkinga sem
eru á sama róli og persónur henn-
ar: í pillum, hassi og brennivíni.
Hann segir að allt það sem sagt er
frá hafi gerst, eða sé að gerast, en
persónurnar séu tilbúningur.
Reyndar er vel hægt að halda því
fram að í þessari sögu séu engar
persónur í venjulegum skilningi -
heldur sé þar sagt frá Unglingum í
dópinu, spilað eitt stef með nokkr-
um tilbrigðum. Þetta má líka styðja
með tilvísun til þess eina unglings í
sögunni, sem sögð er saga af með
skáletruðum upplýsingum um
heimilishagi og skólavandræði
alllangt aftur í tímann - þar mætti
lesandinn sjálfsagt reikna með
einskonar samnefnara fyrir flesta
þá sem skjóta upp kolli á síðum
bókarinnar. Og það er líklegt að
þau komist yfirleitt ekki lengra í
Árni Bergmann
skrifar um
bækur
pælingum um stöðu sína en þessi
„samnefnari" - en þetta hér er lesið
úr höfði hans:
„Hann hafði aldrei ætlað að fara í
svona mikið dóp það koma bara
smátt og smátt fyrst var þetta svo
spennandi pillurnar trippin
sprauturnar og svo áðuren maður
vissi af meikaði maður ekki daginn
nema í einhverri vímu... En hann
hafði aldrei verið í líminu það gera
bara smákrakkar að fikta hann fór
beint í alvörudóp... Hann var orð-
inn vanur þessu hann vildi ekki
vera öðruvísi,hann vildi hafa það
svona, hann vildi ekki vera „venju-
legur“. - Samt einhvern daginn
þegar honum sjálfum fyndist kom-
ið nóg mundi hann hætta ruglinu og
yfirgefa pleisið, þetta var hvort-
semer ömurlegt pleis...“
Og það eru fáar líkur til að hann
„yfirgefi pleisið" fyrr en allt er orð-
ið um seinan.
Þetta er með öðrum orðum eins-
konar skýrsla. Og hún hljómar
sannfærandi, svo er fyrir að þakka
þekkingu höfundar á viðfangsefn-
inu. Málfar og lyfiafræði dópheima
hefur hann á reiðum höndum, og
þýðir utanveltumanni lítið að efast
um að þar sé rétt með farið. Enda
ekki ástæða til. Bókin lýsir svo elt-
ingarleit við vímugjafa, slætti,
þjófnaði, innbrotum, stríðinu við
lögregluna og fleiru þesslegu. Það
er reyndar athyglisvert, að foreldr-
arnir hafa eins og gufað upp úr
dæminu eða lokað augum fyrir því
- allir nema móðir og stjúpi „Sam-x
nefnarans" sem fyrr var nefndur,
þau bregðast enn við, en hafa svo-
sem ekki nema illt eitt til málanna
að leggja. Páll Pálsson lýsir líka
þeirri samstöðu sem skapast í þessu
uppdópaða samfélagi, en sem bet-
ur fer án þess að fegra þá sam-
heldni á nokkurn hátt.
Þetta er samþjöppuð skýrsla um
afmarkað svið og saman tekin af
kunnáttu. Hitt er svo annað mál að
hún er ekki nema toppurinn á ís-
jakanum, lýsir ákveðnum einkenn-
um þeirrar kreppu, sem m.a. endar
á því að vímulaus getur ungur mað-
ur ekki lifað af næsta dag-eins þótt
hann sé varla byrjaður enn að lifa.
Lesendur eru svo látnir um það
sjálfir, hvort þeir leggja það á sig
að leita að rótum þessarar kreppu.
AF