Þjóðviljinn - 03.01.1984, Page 9

Þriðjudagur 3. janúar 1984 ÞJOÐVILJINN — SÍÐA 9
Þj óð má aldrei gleyma
fortíð sinni
Góðir íslendingar.
Ég óska öllum landsmönnum
gleðilegs árs.
fijóð má aldrei gleyma fortíð
sinni. Með hækkandi sól á því ári
sem nú fer í hönd horfum við til
þess að halda upp á merkilegt
þjóðarafmæli. Um þetta leyti
fyrir réttum fjörutíu árum, árið
1944, dró til mikilla tíðinda á fs-
landi. Hafist var handa um undir-
búning lýðveldistöku. Ríkis-
stjórn íslands lagði fram á Al-
þingi tillögu um sambandsslit við
konungsríkið Danmörku og jafn-
framt var lögð fram lýðveldis-
stjórnarskrá þjóðar okkar. í
þjóðaratkvæðagreiðslu sem fram
fór um málið 20.-23. maí varð
mesta kjörsókn sem um getur á
íslandi. 98,6% atkvæðabærra
manna gengu að kjörborðinu til
að láta í ljós vilja sinn og 99'/2%
greiddu atkvæði með fullum
skilnaði við Danmörku. Ákveðið
var að lýðveldið skyldi stofnað á
hinum fornhelga stað íslendinga
á Þingvöllum 17. júní það ár, á
afmælisdegi Jóns Sigurðssonar,
forseta Hins íslenska bók-
menntafélags og frelsishetju ís-
lendinga á 19. öld. Hann var
ávallt nefndur Jón forseti. Mest-
an hluta ævi sinnar bjó hann í
Kaupmannahöfn, þar sem hann
barðist fyrir sjálfstæði íslendinga
og brýndi nokkuð sinnulausa
landa sína til dáða í hvatninga-
greinum sem hann sendi heim til
Islands í tímariti sínu Nýjum Fé-
lagsritum.
Sumarið 1944 geisaði
heimsstyrjöldin síðari umhverfis
ísland á fimmta ári. Daglega bár-
ust til landsins fregnir af vígamál-
um. Mannslíf og verðmæti voru
einskis virt í þeim hildarleik og
bera enn margar þjóðir þess
merki. Enda þótt Islendingar
færu ekki varhluta af þeim ógnar-
lega ófriði milli manna stefndu
þeir fast að sínu marki. Haldin
var mikil lýðveldishátíð á Þing-
völlum hinn 17. júní 1944, núver-
andi stjórnarskrá okkar sam-
þykkt einróma og fyrsti forseti
lýðveldisins kjörinn. Það var
Sveinn Björnsson. Hann hafði
verið ríkisstjóri á íslandi frá því í
styrjaldarbyrjun, áður sendi-
herra okkar í Kaupmannahöfn,
en kallaður heim til ráðgjafar um
utanríkismál er sambandið rofn-
aði milli Danmerkur og íslands
vegna heimsmálanna. - Með lýð-
veldistökunni urðu mestu þátta-
skil til framfara í þjóðarsögu ís-
lendinga.
Því eru þessir atburðir rifjaðir
hér upp í smáatriðum að því hef-
ur æ oftar brugðið fyrir undanfar-
ið að þeir séu að firnast í minni
manna. En þeir mega aldrei
gleymast og aldrei verða þeir full-
þakkaðir. Hugarþel fslendinga
og íslandsvina við lýðveldisstofn-
un er varðveitt í ótal ræðurn sem
fluttar voru. „Sumir dagar í ævi
þjóðanna eru eins og tindar, sem
gnæfa hátt og við himin, sveip-
aðir ljóma hækkandi sólar.
Dagurinn í dag er slíkur dagur í
sögu hinnar íslensku þjóðar. Því
er það mikil gæfa og óumræðilegt
fagnaðarefni að mega lifan þenn-
an dag, upprisudag hins íslenska
lýðveldis", sagði einn ræðu-
manna á Þingvöllum á ógleyman-
legum degi 1944 - og annar:
„Bjartasti dagur í sögu þjóðar
vorrar í mörg hundruð ár er upp
runninn. Fagnaðaralda fer um
alla þjóðina frá innstu afdölum
og fram á annes...“ Hjá hvorug-
um þessa einörðu ættjarðarvina
var það ofmælt. Um það ber vott
einhuga vilji íslendinga til að
ráða málum sínum sjálfir með
eigin lýðveldi. Gæði lýðveldis
okkar og sjálfstæðis eru svo
augljós að á þau verður æ og aftur
að minnast. Einnig tildraganda
þess hvernig við öðlumst þau. Því
engin þjóð má gleyma fortíð
sinni. Af fortíðinni má dr'aga
mikinn lærdóm til aukinnar visku
og allar þjóðir eru hverju sinni
niðurstaða þess sem á undan er
gengið í sögu þeirra.
Það er mikið ævintýri hvernig
íslensk þjóð hefur vaxið og dafn-
að á fjórum áratugum. Þegar lýð-
veldið var stofnað voru íslend-
ingar rétt 126 þúsund en eru nú
rúmlega 238 þúsund. Þeim hefur
fjölgað um 112 þúsund manns,
sem ganga j afnt og þétt til liðs við
að reka þjóðarbúið eftir því sem
tíminn rennur sitt skeið. Og fjölg-
ar enn til farsældar. Á fjörtíu
árum höfurn við orðið vitni að
vaxandi hagsæld og velmegun,
stórir byggðakjarnar hafa risið
um allt land, virkjanir og verk-
smiðjur hafa verið reistar, húsa-
kostur og tæknivæðing í sveitum
er til þeirrar fyrirmyndar að at-
hygli vekur. Við höfum eignast
flota og fiskiver, iðnaður hefur
blómgast. Síðast en ekki síst ber
að minnast þess sem hefur
áunnist við að græða sjálft landið.
Aldrei megum við tapa sýn af því
mikilvæga samstarfi þegnanna í
vantrú á að hvergi sé neitt jákvætt
í sjónmáli. Okkur ber alla tíð að
nota hvert eitt aukahandarvik til
að hlú að þessu gjöfulalandi. Allt
sem gróðursett er og gert af
bjartsýni og trú á landið kemur til
góða þegar fram líða stundir.
Öll þau ár sem upplýstur hugur
og gjörv hönd hafa starfað saman
í þessu landi höfum við lagst á eitt
um að gera landið byggilegra og
líf fólksins sem í því býr svo við-
unanlegt sem raun ber vitni.
Þrekvirki okkar hefur verið að
gera hér allt úr garði sem hér
byggju milljónir en ekki 240 þús-
und manns er standa hér undir
sjálfstæðum þjóðarbúskap. Við
eigum allt íslendingar, sem vel-
megunarþjóðir erlendis hafa
skapað sér - ef ekki nokkuð
meira. Fámenni okkar gerir það
að við þekkjum svo til öll hvert til
annars, vitum um ættir hvers an-
ars og um kjör nágrannans. Kjör
okkar allra sem heildar er okkur
sameiginlegt hagsmunamál. Við
búum við þau gæði umfram flest-
ar þjóðir, að samstaða okkar er
slík að á íslandi fær helst enginn
að deyja einn, né heldur að fæð-
ast til þjóðfélagsins aleinn og um-
komulaus. Við erum stundum
ósköp gleymin á þennan munað,
sem þó gerir okkur að þeirri þjóð
sem við erum á líðandi stundu.
Til þessa nýja árs göngum við
nú fram með eigur okkar og
menningu í handraðanum. Með
íslenska menningu okkar í vega-
nesti ásamt nokkrum veraldar-
auði, leggjum við á nýjan bratta.
Við erum í þessu iandi sérhver
einstaklingur arftaki alls þess sem
unnið hefur verið til að skapa
þjóðarheild: Við eldri höfum lagt
þar hönd á plóg; þeir sem yngri
eru grípi handtakið og rétti það æ
nýjum þjóðfélagsþegnum. Þetta
handtak er ávallt gefið með trú á
framtíðina. Annars væri það ekki
til.
Mér hefur innanlands sem utan
orðið tíðrætt um menningu fs-
lendinga og reynt að vekja á
henni athygli. En svo má lengi
hrópa eitt orð að menn hætti að
heyra, nema þeim sé því ljósara
inntak þess. Menning er dregið af
orðinu maður og táknar framlag
mannsins til allra þátta samfé-
lagsins, þróunar þess og upp-
byggingar. Sérhver þjóð í heimi á
sér sína menningu sem er að hluta
til erfikenningar um hvernig
menn fortíðar hafa lifað og unn-
ið. Það er fyrir íslenska tungu,
sameiningartákn þjóðar okkar að
við þekkjum sögu forfeðra okkar
og líf.
Orðið er dýrmætt. Hvenær
sem við látum í okkur heyra flytj-
um við hugsun okkar út og rnetn-
aður okkar er að hún sé sem ják-
væðust. Mikil svartsýni slævir
hugann, skapar vonleysi og brýt-
ur niður baráttuþrek. Þótt við
séum fámenn á mælikvarða stór-
þjóða og land okkar lítið mælt við
hin stóru meginlandssvæði getur
jákvæð rödd okkar vegið þungt.
Það er hlustað á okkur Islend-
inga í heiminum ef við trúum á
það sem við erum að segja. Orð
okkar verða varðveitt. Til þess
verndum við hið ritaða mál okkar
og aðal þess bókina.
„Róið íslendingar - nú er lag
sagði Jón Sigurðsson, þegar
hann sendi löndum sínum boð
fyrir hundrað árum um að vel
mætti í þeim heyrast í þeirra eigin
sjálfstæðisbaráttu. Honum og
þeim sem hann blés þá anda í
brjóst eigum við að þakka hver
við erum.
Róið nú íslendingar til að
halda giftu okkar í samstöðu þótt
gefi á bátinn. Róið nú ennfremur
í samfélagi þjóða til að mál okkar
heyrist um víða veröld til austurs
sem til vesturs. Boðskapur okkar
til heimsins hlýtur að vera frið-
Ávarp forseta
Islands á
nýársdag 1984
arboðskapur. Við íslendingar
erum stolt þjóð. Við vitum að við
ráðum okkur sjálf, og fáum ráðið
við okkar mál, ef við fáum aðeins
að ganga til leiks í samfélagi þjóð-
anna með tryggingu fyrir heims-
friði. Þá verður okkur lífið enn
betra þegar fram líða stundir á
eylandi okkar norður í höfum,
sem okkur hefur tekist að virkja
til að hýsa betra mannlíf en
nokkru sinni áður hefur þekkst í
þessu landi.
Við þessi áramót beini ég enn
máli mínu til unga fólksins. Ég
bið það gæta vel lífs síns. I því
felst von okkar og framtíð. Állt
sem gert er í trássi við lög og regl-
ur samfélagsins getur dregið á
eftir langan slóða óhamingju.
Gætið að heilsu og umfram allt
varist vágesti sem spilla henni.
Þjóð okkar má engan einstakling
missa um aldur fram. Það á að
rækta það sem búið er að sá til,
leggja vinnu í að viðhalda því og
ekki kasta neinu á glæ.
Það er ósk mín okkur íslend-
ingum til handa að við megum
minnast 40 ára afmælis lýðveldis
á íslandi í sátt við okkur sjálf og
sem fyrirmynd friðarvilja öðrum
þjóðunt til eftirbreytni.
Þar ofan á skaðar ekki að bæta
þeirri hlýju sem býr með okkur
öllum, því þegar til kastanna
kemur vill ekkert okkar viljandi
illt öðrum gera.
Gleðilegt nýtt ár.
Orð og dæmi
Finnbogi Guðmundsson:
Orð og dæmi. Ræður
og greinar 1965-1981.
Reykjavík 1983.
Landsbókavörður vor er afkast-
ameiri fræðimaður en menn hafa,
að ég hygg, almennt gert sér ljóst.
Fyrir 16 árum gaf hann út greina-
safnið „Að vestan og heiman" frá
árinum 1951-1966 og hnykkir nú á
með öðru þriðjungi lengra. „Nýtt
safn“ er undirtitill þess, svo að enn
megum við eiga von á að fá meira
að heyra.
Greinunum skiptir Finnbogi í
fjóra flokka, eða eins og hann
kemst að orði: „Fyrst fara greinar
um forn efni eða efni, sem tengjast
fornöldinni með nokkrum hætti.
Þá eru greinar um fáein síðari tíma
skáld. I þriðja lagi eru greinar, er
lúta að bókum, bókasöfnum og
bókamönnum, og í fjórða lagi
greinar, sprottnar af þeim áhuga á
ættum og ættfræði, sem nú fer mj ög
í vöxt“.
Eins og sj á má af þessu er hér um
að ræða það sem við myndum nán-
ast kalla almennum orðum íslensk
fræði. Allar eru greinarnar ritaðar
á sérlega vönduðu máli; stíllinn
kannski eilítið upphafinn eins og
lengi ætlar að loða við þá kynslóð
sem sat við fótskör Nordals, Stein-
gríms og Einar Ólafs.
Svona útgáfu fylgir sú augljósa
hætta að ýmislegt fljóti með sem
tæpast sé ástæða til að endurprenta
eða láta yfirleitt á þrykk út ganga.
Og auðvitað má finna hér sitthvað
heldur þunnt í roðinu. Það er þó
trúa mín að í velflestum greinanna
finni unnendur fræða þessara
eitthvað nýtt, eitthvað athyglis-
vert, eitthvað skemmtilegt. Og má
þá segja að betur sé af stað farið en
heima setið.
Þess er enginn kostur í
dagblaði að fjalla eins ýtarlega og
vert væri um hverja grein og hverja
ræðu, það verður látið nægja að
grípa ögn niður í hvern meginflokk
fyrir sig. Af fornu efni hafði ég
einkum gaman af þættinum um
Sighvat skáld Þórðarson. Þar segir
m.a. frá því, og er úr Flateyjarbók
komið, að Sighvátur tók sótt
harða. „í þeirri sótt vitraðist hon-
um hinn heilagi Ólafur konungur
og bauð honum með sér að fara og
kvað á dag, hvenær hann mundi í
móti honum koma“.
Eitthvað hefur kóngur samt slór-
að, því að Sighvatur kvað vísu þá,
er svo hefst:
Seinn þykir mér sunnan
sókndjarfur Haralds arfi.
Allt fór þetta samt vel, Sighvatur
andaðist og var grafinn „að Krist-
skirkju" í Niðarósi. Björn M. Ól-
sen hefur ritað um vísuna og vakið
athygli á orðinu sunnan: „Skáldið
væntir endurlausnara síns að sunn-
an, því að hann hugsar sér auðvit-
að, að himneska bústaða sé að leita
einhvers staðar í suðri". Síðar í um-
ræddri vísu kemur fyrir athyglis-
vert orðalag, og gefum nú Finn-
boga orðið: „Þegar Björn hins veg-
ar skýrir málsháttinn hreimmikla:
Langr er konungs morginn - á þá
leið, að konungur hafi sofið út um
morguninn og Sighvatur því mátt
bíða hans svo lengi, kemur rektor-
inn, sem rekast varð daglega í
morgunsvæfum strákum, heldur
illa upp um sig. Skáldið hafði að
vísu í upphafi erindisins, þar sem
hann leikur að andstæðunum seinn
- sókndjarfr, gefið í skyn, að kon-
ungur hefði oft verið fljótari í för-
um, en Sighvatur sættir sig við að
bíða, því að konungs morgunn er
langur og þeir margir, er leita til
hans í sorgum sínum, hvað sem
Jón Thór Haraldsson
skrifar um
bækur
annars kann að dvelja hinn sæla
konung þessa morgunstund".
Finnbogi Guðmundsson er mað-
ur hugmyndaríkur, þykist kenna
„andlegs skyldleiki" með „Gunn-
arshólma" Jónasar og „Níundu
hljómkviðu“ Schuberts. Ekki er
maður honum ætíð sammála um
smekksatriðin. Hann virðist stór-
hrifinn af fjórum „Niðurlagsstök-
um“ Matthíasar Jochumssonar við
kvæði um Jón Sigurðsson 1911, ég
set hér tvær þeirra:
fiótt drjúpi faldur þinn, dýra Frón,
og deyi Baldur, þá lifir Jón;
þó glymji skvaldur og
grennist von,
þá gleymist aldrei Jón Sigurðsson.
Hann fæðist aftur og fer á þing:
þá fyilist krafti hans raustin slyng,
þá vaknar blóðið í veikum lýð,
þá veður þjóðin í heilagt stríð.
Þetta er annars úr grein sem
nefnist „Sex kvæði um Jón Sigurðs-
son“. Þar varð mér eftirminni-
legast kvæði sem hafði gjörsamlega
farið fram hjá mér eftir Tómas
Guðmundsson, „Þjóðhátíð" nefn-
ist það. Kvæðið birtist í „Helga-
felli" árið 1943, og það hefur ber-
sýnilega verið kominn einhver
falskur tónn í 17. júní strax þá.
Þetta var á þeim tíma sem Tómas
gerði stuttan stans á „blóðvelli lífs-
ins“ („Og vei þeim, sem ei virðir
skáldskap þann,/sem veruleikinn
yrkir kringum hann“,). Það er víst
leitun á öllu naprara háði en þessu
erindi, svo að eitt sé tekið:
Og víst er gott að geta gengið að
jafn góðum manni á svona
vísum stað,
sem auk þess getur enga björg
sér veitt,
þótt allt hans líf sé rangfœrt
sitt á hvað.
fiví nú er öllum antil um forsetann
og allir landsins flokkar slást
um hann,
og þeir, sem aldrei tóku tryggð
við neitt,
þeir telja sér hann utanflokkamann.
Ég get verið stuttorður um þriða
og fjórða efnisflokk Finnboga. Er-
indi hans um bókasafnsmál eru
öðrum þræði hrein glæpasaga, svo
yfirgengilegt hefur sinnuleysið og
vanrækslan verið á stundnum og er
enn, það má „Þjóðarbókhlaðan"
sanna. Enn eru í fullu gildi ummæli
Hallgríms Melsteð að „vér íslend-
ingar erum fátæk þjóð og höfum
ekki efni á að byggja of smátt og
neyðast svo til að nokkrum ára-
tugum liðnum að leggja fyrir róða,
það, sem þá var ætlað að endast um
langan aldur...“
í þessum greinaflokki er einnig
að finna stórfróðlega frásögn af
bréfaskriftum þeirra Sigurðar Nor-
dals og Halldórs Hermannssonar í
íþöku vestra. Strax á millistríðsár-
unum ofanverðum hefur Halldór
áhyggjur af því að nafni hans Lax-
ness hafi ekki sem holust áhrifin:
„Ég er hræddur um, að Laxness
geti orðið hættulegur fyrir marga
„would-be writers". Hann er gáf-
aður og getur öslað forina „with
relative impunity", en svo þegar
smælingjarnir fara að apa hann, þá
verður það bara saurinn einn“. -
Fást mega dæmin upp á það, segj-
um við með séra Hallgrími.
Og svo er landsbókavörður
kominn þangað sent við lendum
víst allir, sama hvað maður streitist
á móti, nefnilega út í ættfræði. Að-
eins einn þanki í lokin, kannski
argasta villutrú: Getum við talað
um einhverja „Reykjahlíðarætt"
öllu lengur þegar niðjar séra Jóns
(„æðin bezt frá séra Jóni“) eru orð-
nir „einhvers staðar á fimmta þús-
undinu“ eða þá „Víkingslækja-
rætt“ þegar haldið er upp á þriggja
alda afmæli ættföðurins 1979?
Jón Thor Haraldsson