Þjóðviljinn - 02.12.1984, Qupperneq 7

BOKMENNTIR
lega og sálfræðilega. í fyrsta lagi
veldur tregðan sem býr í allri
hugsun og sköpun oft stirðnun:
skáldið sem skrifaði niður múra
sína hrekkur upp innan nýrra
veggja og uppgötvar að það er
farið að edurtaka sjálft sig. Nú er
það svo að hverjum þykir sinn
fugl fagur og hætt við að sumir
húði hann gulli og leggist í fórnir.
Ófáir höfundar hafa skrifað bók
eftir bók sem í raun eru lítið ann-
að en risavaxinn eftirmáli. Þeir
hafa lokast inni í ákveðinni „boð-
skiptahefð" og skrifa í sífellu upp
sama textann. Ástæðan er oft
fólgin í undanslætti: það er
óþægilegt að lifa í sífelldu upp-
gjöri og lítt lífvænlegt að skaða
væntingar lesenda sinna. í öðru
lagi má ekki gleyma því að ný-
sköpun er líkust vin á eyðimörk
svo tekin sé hæpin líking. Upp-
skriftirnareruævinlega fyrirferð-
armestar á bókamarkaði enda
hafa þær greiðastan aðgang að út-
gefendum, fjölmiðlum og lesend-
um. Margir freistast til að afla sér
brautargengis með því að þókn-
ast þessum öflum. Það er skiljan-
legt því sá höfundur teflir kjörum
sínum og áliti í tvísýnu sem velur
öngvegi. Haldi hann fast við
sköpunarfrelsi sitt og andstöðu er
honum jafnvel gert illmögulegt
að koma verkum sínum á fram-
færi. Margir hafa skákað í þesu
skjólinu á liðnum árum - og
höfðu til þess fullan rétt enda
hæfileikar sumra ekki til annars
skornir. Hins vegar voru flest
verk þeirra lítið annað en sníkju
gróður á fjöldahreyfingum eða
bókmenntastofnunum og eiga
fátt skylt við listsköpun. Af-
leiðinginsú að um tíma virtist pól-
itísk tillitssemi ráða bókmennta-
mati, listgildi og stflmetnaði að
mestu varpað fyrir róða, rætt um
bækur sem innlegg í baráttu en
ekki bókmenntir og þar fram eftir
götum.
Stundum er því haldið fram að
nýraunsæismenn 8unda áratugar-
ins hafi rofið einangrun skáld-
skaparins - en leiddi „frelsun“
þeirra ekki til ánauðar? í það
minnsta hefðu þeir mátt minnast
þess að gildra er refi gestahús.
Vafalaust álitu þeir það kost að
vera „andlit í hópnum“ en
gleymdu því þá að einsemdin er
dýrasta eign listamannsins sem
og annarra manna, að sérhverj-
um er lífsnauðsyn á að varðveita
sitt upprunalega andlit.
Á dögunum heyrði ég ágætt
ljóðskáld tekið á beinið fyrir að
yrkja um flugnasveim í miðju
verkfalli og því bent á að iðja
eitthvað þarfara. Það átti ekki
orð en hélt á braut dapurt í bragði
og kvað óh-ljóð við raust. Hangir
nú ljóðlaust á verkfallsvakt yfir
sjálfu sér. Undarleg þessi flugna-
andúð. Brandes gamli virðist
ganga ljósum logum enn þann
dag í dag og menn eiga sér þann
draum æðstan að moka flórinn úr
mannfélagsfjósinu, sem er
„góðra gjalda vert“ líti þeir svo á
að fjósamennska sé bókmenntir.
Þetta nytjasjónarmið lýsir að
mínu mati öryggisleysi ef ekki
sjálfsfyrirlitningu hjá viðkom-
andi listamönnum. Þeim skýst að
listin réttlætist af sjálfri sér líkt og
lífið sjálft, að hún er ómaksins
virði.
Tanndráttur
Ástráðs
Að listin sé ómaksins virði.
Þessi staðhæfing sker ekki á
tengsl bókmennta og veruleika
eins og einhverjum kynni að
detta í hug. Hún vekur hins vegar
athygli á að listksöpun er annað
en handverk, félagsráðgjöf eða
annars flokks sagnfræði. í grein
sinni „Baráttan um raunsæið“ í
síðasta hefti Tímaritsins bendir
Ástráður Eysteinsson á að margir
háskólakennarar hafa dregið víg-
tennurnar úr módernismanum
með því að álykta að hann „eigi
alls enga skírskotun til ytri veru-
leika“ í stað þess að taka sér fyrir
hendur „hið ögrandi verkefni að
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7
kanna röskuð tengsl verks og ver-
aldar“ (TMM 4/1984, s. 435).
Ástráður virðist telja að greinar
sem ég hef skrifað í Storð séu
dæmi um slíkan tanndrátt. Vitnar
hann í því sambandi til klausu þar
sem ég staðhæfi að gott skáldverk
sé sjálfstæður málheimur og gildi
þess háð því að hve miklu leyti
það er sjálfu sér samkvæmt og
heilt. Að sjálfsögðu merkir þessi
málsgrein ekki að skáldverkið
hafi alls enga skírskotun til ytri
veruleika. Hún bendir hins vegar
á að tungumálið er ekki aðeins
tæki skáldskapar heldur skáld-
skapurinn sjálfur. Skapandi
skáld textar ekki veruleikann
heldur skrifar það texta sem býr
yfir eigin lífi og lýtur sérstökum
listrænum lögum. Takist því upp
öðlast textinn gildi sjálfs sín
vegna en ekki einhvers annars,
hann verður að listaverki en ekki
athugasemd við ytri atburði. Svo
er annað mál að allur skáld-
skapur rís úr og vísar til reynslu-
heims utan bókmenntanna,
reynsluheims sem við höfum
flokkað niður og skipulagt í gegn-
um tungumálið. Skáldverk er
hvorki eftirlíking né einangruð
og hlutlaus skrift heldur túlkun
eða myndhverfing lífsreynslu.
Það verður til við ákveðnar sögu-
legar aðstæður og hlýtur að tengj-
ast þeim að einhverju leyti. Þetta
viðhorf gegnsýrir greinarnar í
Storð þótt Ástráður hefi ekki
tekið eftir því. Þar er bent á díal-
ektískt samspil skáldskapar og
samfélags, texta og textahefðar. I
þeim efnum er ekkert einhlítt.
Asnastrik
og
nýraunsœi
Skapandi rithöfundar hafa
ávallt skrifað gegn storknun orðs
og mannlífs. Sigfús Daðason
sagði eitt sinn að vantraust á
formi, vantraust á máli, vantraust
á orðum væri vinnuaðferð nú-
tímaskálda. Hann átti við ljóðlist
en ég held að ummæli hans lagi
sig ekki síður að prósaskáldskap.
Við flokkum niður og skiljum
veruleikann í gegnum tungumál
sem er langt í frá gegnsætt eða
hlutlaust. Það er hlaðið gildum
og viðhorfum sem ekki eru okk-
ar. í tungumálinu taka þau á sig
mynd sjálfsagðra forma og breiða
með því móti yfir hlutdrægni
sína. Flestum okkar sést yfir að
venjuleg málnotkun er ekki að-
eins miðlun heldur og túlkun.
Tengsl okkar við tungumálið eru
að jafnaði sjálfvirk og gagnrýnis-
laus. Það hefur okkur á valdi
sínu. í framsæknum skáldskap er
hins vegar reynt að snúa þesu við
og ná valdi á tungumálinu,
kollvarpa forræði þess yfir hugs-
un okkar og tjáningu. Viðleitnin
er pólitísk því sé viðtekinni boð-
skiptahefð raskað er veruleika-
túlkun hennar um leið dregin í
efa.
Uppgjörið við tungumálið
tekur ekki síst til bók-
menntaarfsins. Honum hefur
stundum verið líkt við musteri
þar sem höfundi er boðið að
ganga á stall, taka vígslu og verða
hluti af „stofnun“. Sérhver nú-
tímarithöfundur hlýtur að stað-
næmastáðuren inn er gengið og
draga helgisiðina í efa. Að sjálf-
sögðu getur hann aldrei leyst sig
undan hefðinni til fulls, arfinum,
því „algert frelsi" þýddi ekkert
annað en þögn, sjálfsmorð. Hið
ferska upphaf tungumálsins er
löngu týnt og allur skáldskapur
að meira eða minna leyti túlkun á
eldri skáldskap. En nýsköpun er
þó möguleg því sjálf glíman við
hefðina felur í sér uppgjör eða
val. Hún er leið skálds til sjálfs sín
og persónulegrar tjáningar. Oll
nýsköpun í bókmenntum hefur
orðið og verður til í slíkri and-
stöðu við forræði textahefða og
samfélags. Andstaða er lífsskil-
yrði hennar.
Ég hef áður tekið Gerplu sem
dæmi um andstöðuverk af þessu
tagi. í því glímir Halldór Laxness
við arf sem honum og flestum ts-
lendingum var í blóð borinn.
Hann afhjúpar viðtekin gildi og
helgisagnir með því að snúa forn-
um stfl gegn sjálfum sér. Ögrun
verksins býr í stflnum sem er boð-
skapur þess. Halldór hræðist ekki
að trufla lesendur með sérstæðri
málnotkun því hann veit að tungu
málið er undirstaða heims-
myndar þeirra og sjálfsmyndar.
Gerpla er raunsæisverk en um
leið sýnir hún glöggt þá viðleitni
sem býr í módernískum skáld-
skap. Höfundar á borð við Thor
Vilhjálmsson og Steinar Sigur-
jónsson hafa líkt og Halldór gefið
okkur innsýn í heim sem við ann-
ars teljum sjálfgefinn, gert líkt og
hann uppreisn gegn boðskipta-
hefðum sem fjötrað hafa sjálfs-
skilning okkar og vihorf - með
því ekki síst að raska hefbundnu
bókmenntamáli. Þessir þrír höf-
undar hafa alla tíð varðveitt and-
stöðu sína - sjálfa sig - og á þann
hátt auðgað menninguna.
Nýraunsæishöfundar hafa ver-
ið gagnrýndir fyrir að raska
hvorki venjubundnum tengslum
okkar við veruleikann né tungu
málið. Þessi gagnrýni hefur ekki
beinst gegn raunsæi út af fyrir sig
heldur klysjuðum textum sem
hafst hafa við í skjóli þess, textum
sem einkennast af stfllegri afsið-
un: miðlunin sjálf skiptir þá engu
máli en boðskapurinn öllu. Um
tíma var þessum textum haldið á
lofti sem fyrirmynd í bók-
menntaumræðunni. Sú tíð virðist
nú liðin og þeir hinir sömu og
hömpuðu þeim mest kveina í dag
sáran yfir því að aðrir heimti nýja
stefnu. Þeir hafa að því leyti rétt
fyrir sér að aðrir vilja skáldskap.
Þeim hugnast ekki að krotað sé
með einu asnastriki yfir allt það
markverðasta sem gerst hefur í
bókmenntum á þessari öld. Þeir
vilja að höfundar nýti það besta
úr bókmenntaarfinum án þess að
láta hann skrifa fyrir sig, sömu-
leiðis að ímyndunaraflið, sem er
undirstaða allrar sköpunar, fái að
njóta sín: að þúsundogeitt blóm
blómstri. Nú á tímum þurfum við
- máske fremur en nokkurn tíma
fyrr- skáldskap sem þorir að vera
til.
Matthías Viðar Sæmundsson
/
BRUNABÓTAFÉLAG ÍSLANDS
Laugavegur 103 106 Reyklavfk Slmi 26055
8
8
O
1
E
E
8
Umsóknir um íbúöakaup
Stjórn verkamannabústaða í Reykjavík óskar eftir um-
sóknum um 63 nýjar íbúðir í Ártúnsholti.
íbúðir þessar eru tveggja til fjögurra herbergja og
verða væntanlega afhentar síðla árs 1985 og fyrri
hluta árs 1986. Ennfremur er óskað eftir umsóknum
um eldri íbúðir, sem koma til endursölu síðari hluta árs
1985 og fyrri hluta árs 1986.
Um ráðstöfun, verð og greiðsluskilmála þessara
íbúða gilda lög nr. 60/1984.
Umsóknareyðublöð verða afhent á skrifstofu V.B.
Suðurlandsbraut 30, og verða þar einnig veittar allar
almennar upplýsingar.
Skrifstofan er opin mánudaga - föstudaga kl. 9 -12 og
13 - 16.
Umsóknum skal skila eigi síðar en 4. janúar 1985.
Vakin er athygli á að eldri umsóknir eru fallnar úr gildi.
Stjórn verkamannabústaða í Reykjavík.