Þjóðviljinn - 16.12.1984, Blaðsíða 20

Eysteinn í baráttu og starfí.
Ævisaga Eysteins Jónssonar fyrrum
ráðherra og formanns Framsóknar-
fíokksins II hluti.
Vilhjálmur Hjálmarsson skráði,
Vaka 1984
„Margir af okkar kjósendum
tortryggja okkur vegna hægri til-
hneiginga", segir Hermann Jón-
asson á miðstjórnarfundi Fram-
sóknarflokksins í septembermán-
uði 1942. Eysteinn Jónsson
leggur aðrar áherslur og helsta
nýlunda sögunnar er e.t.v. sú, að
Hermann hafi haft sérstöðu í
mörg ár sem „vinstri" Framsókn-
armaður í forystu flokksins, til
vinstri við Eystein. Það er heldur
ekki annað að skilja heldur en
stöðugt ósamkomulag hafi verið
á milli leiðtoganna beggja
Eysteins og Hermanns um vel-
flest stórmál sem upp komu í ís-
lenskum stjórnmálum og þar
með í Framsóknarflokknum á 4.
áratugnum. Hins vegar er sú át-
akasaga vansögð og ósögð í þess-
ari bók sem vekur fleiri spurning-
ar um stjórnmálamanninn
Eystein heidur en svör. Hitt fer
ekki á milli mála að hinn el-
skulegi bókarhöfundur er ekkert
nema tryggðin og aðdáunin á
Eysteini, þar er hvergi efast og
sjaldnast spurt. Afstaða Eysteins
í fortíðinni er varin af kappi og
skörungurinn sjálfur leiddur til
vitnis annað hvort með ræðum
Hermann Jónasson. Synti oft á móti straumnum.
Eysteinn Jónsson. Alltaf með meirihlutanum,
um eru knappar og fábreyttar.
Og hin ósagða saga og brota-
gjarnar lýsingar af málafylgju og
persónuleikum manna á borð við
Hermann Jónasson vekur með
lesendum forvitni. Mér fannst
Hermann vaxa við þennan lestur,
þrátt fyrir að maður fengi á til-
finninguna sömuleiðis að höf-
undum bókarinnar væri ekkert
alltof hlýtt til hans. Er ekki kom-
inn tími til að skrifa sögu Her-
manns, sem var í forsæti mestu
félagshyggjustjórnar á íslandi
(Framsóknar og Alþýðuflokks
1934-37)?
Athyglisvert er að lesa um hug-
myndir Hermanns um að fá
„stofnaðan nýjan jafnaðar-
mannaflokk sem aðhyllist m.a.
úrrœði samvinnuskipulagsins“
(1948) sem síðar hefur oft komið
uppá í ýmsum myndum. Minnt er
á óformlegar viðræður Her-
manns við þá Hannibal og Finn-
boga Rút Valdimarsson um þetta
efni. Finnbogi Rútur kom oft síð-
ar við sögu flokksstofnana og
ríkisstjórnarmyndana og nafn
hans er sveipað dul og spennu
óskráðrar sögu.
Vilhjálmur Þór kemur lítilega
við Eysteinssögu Vilhjálms
Hjálmarssoanr; m.a. getið um
hugmyndir um utanþingsstjórn
undir hans forsæti 1949 að beiðni
Sveins Björnssonar reglubróður
hans í Frímúrarareglunni. Allar
Framsóknar
í basli menn
frá fornri tíð ellegar þá með við-
tali á þessu ári um að hann hafi nú
alveg haft rétt fyrir sér í gamla
daga.
A hinn bóginn fá menn sem
hann var á öndverðum meiði við,
eins og t.d. Hermann Jónasson
heldur snautlega afgreiðslu.
Þannig finnst mér eins og bóka-
rhöfundur sjálfur hafi haft helsti
lítið fyrir því að skýra afstöðu
Hermanns til ýmissa mála. En
einhver annar mun væntanlega
skrifa ævisögu Hermanns ef að
líkum lætur í þeirri tíð
stjórnmálamannasagna sem við
nú lifum.
Svo virðist sem Hermann hafi
þrátt fyrir formennsku sína í
flokknum frá 1944 látið í minni
pokann fyrir Eysteini sem átt hafi
meira saman við Sjálfstæðismenn
og ævintýramenn eins og Vil-
hjálm Þór að sælda heldur en við
krata og aðra „vinstri" menn. Að
þessu leytinu til kemur annað
bindi sögunnar enn frekar á óvart
en hið fyrra.
,y\ð hafa her frá öðru ríki í
landinu er böl. Og því mun mað-
ur neita meðan maður ekki veit
með vissu að ekki sé nema um
tvennt að velja, að annað hvort
setjist hér upp austur- eða vestur-
veldin", segir Hermann Jónasson
1946 á miðstjórnarfundi. En við
sama tækifæri segir Eysteinn „að
ekki myndi verða hjá komist að
taka upp viðrœður við Banda-
ríkjamenn". Og það var gerður
Keflavíkursamningur við Banda-
ríkin. Eysteinn með, Hermann á
móti.
Um næstu ríkisstjórn, ríkis-
stjórn Stefáns Jóhanns Stefáns-
sonar er mikill ágreiningur innan
Framsóknarflokksins. „Her-
mann Jónasson var í raun andvíg-
ur þátttöku Framsóknarflokksins
ístjórnarmyndun að þessu sinni“.
Og haft er eftir Hermanni að í
þingflokki Framsóknar hafi „ekki
verið mikið hlustað á rökgegn því
(aðfara íríkisstjórn) íseinni tíð“.
I Stefáníu er Eysteinn innan
stjórnar, Hermann utan.
1948 kemst Marshall-aðstoðin
á dagskrá og var andstaða gegn
henni af hálfu Sósíalistaflokksins
- og innan Framsóknarflokksins.
Hermann Jónasson skrifar for-
sætisráðherra bréf þar sem hann
segir að ekki hafi náðst saman
lögmætur miðstjórnarfundur í
Framsóknarflokknum um þetta
mál. Daginn eftir er samningur
um Marshall-aðstoð undirritað-
ur, að sjálfsögðu án þess að utan-
ríkismálanefnd alþingis hafi verið
kölluð saman. Ráðherrar Fram-
sóknarflokksins stóðu að samn-
ingum þrátt fyrir andstöðu for-
manns flokksins. Enn var Ey-
steinn með, Hermann á móti.
Þegar Natóaðild bar á góma
1949 voru miðstjórnarmenn
Framsóknar sammála um þetta
allir sem einn: „Á íslandi skyldi
aldrei vera her á friðartímum. ís-
lendingar einir hlytu að meta það
hvenœr væru friðartímar. íslend-
ingaryrðu áfram vopnlausþjóð“.
Aðalfundur miðstjórnar ályktar
„íslendinga af augljósum ástœð-
um eigi geta bundist íslík samtök,
nema tryggt sé að þeir þurfi ekki
að hafa hér her né leyfa neins kon-
ar hernaðarlegar bækistöðvar er-
lendra þjóða í landi sínu né land-
helgi nema ráðist hafa verið á
landið“. Síðan fer Eysteinn með
Bjarna Benediktssyni og Emil
Jónssyni (ranglega er Stefán Jó-
hann nefndur förunautur) vestur
um haf. Eysteinn segir þá þre-
menninga hafa fengið viðurkenn-
ingu á því viðhorfi að Natóaðild
hefði ekki í för með sér að „er-
lendur her eða herseta yrði á ís-
landi á friðartímum". í með-
förum þingflokksins þrátt fyrir
áðurnefnda miðstjómarsam-
þykkt varð meirihluti fyrir Nató-
aðild. Eysteinn með, Hermann á
móti. Við atkvæðagreiðslu á al-
þingi skýrði Hermann hjásetu
sína þannig að með henni „get ég
neitað og neita að taka ábyrgð á
samningi þessum eins og frá hon-
um verður gengið". Hann vísaði
og til meðferðar málsins, eins og
venjulega þegar mikilsverð mál
voru í meðförum ríkisstjórnar var
enginn fundur haldinn (í heilt ár)
í utanríkisnefnd þingsins. Og
Natóaðildin hafði einungis verið
til opinberrar umfjöllunar í örfá-
ar vikur.
Þegar kom til skjala samstarfs-
stjórna Framsóknar- og Sjálf-
stæðisflokks frá 1950-55 fer
minna fyrir deilum innan flokks-
forystunnar en engu að síður
neita Hermann Jónasson að taka
þátt í ríkisstjórn Ólafs Thors 1953
þegar Eysteinn tekur þar sæti.
Hvers vegna?
Það er skrítið að lesa
gagnrýnislausa frásögn af
samkomulagi helmingaskipta-
stjórnarinnar t.d. um stofnun fs-
lenskra Aðalverktaka 1955. Það
er hins vegar holl lesning að lesa
þingsályktunatillögu alþingis frá
28. mars 1956 um brottför hersins
og uppsögn „varnarsamningsins“
enda hafði Framsókn þá fengið
viðbótarsamkeppni frá Þjóð-
varnarflokknum.
Eins og í fyrsta bindi þessa
verks, þá gefur Eysteinn ekki
mikið af sjálfum sér í þessari sögu
og lýsingar af samferðarmönnun-
eru frásagnirnar af Vilhjálmi Þór
í véfréttarstíl þeim hinum knappa
sem þeir flokksbræður hans hafa
tileinkað sér um manninn.
Vilhjálmur Hjálmarsson leitar
alloft eftir viðhorfum Eysteins í
dag til umdeildra mála og er þar
allt á sömu bók. Halda mætti að
Eysteinn hafi aldrei skipt um
skoðun á nokkru máli. Nokkuð
sem sumir myndu kalla staðfestu
en aðrir eintrjáningshátt. Af
þessari sögu mætti ætla að
Eysteinn hafi alltaf fylgt meiri-
hlutanum innan Framsóknar á
umræddu tímabili, - nema
meirihlutinn hafi fylgt honum?
Allmikið er um endurtekning-
ar í sögunni og alltof mikið lesmál
í sjálfsagða hluti; réttlætingar á
afstöðu flokksins í formi gamalla
ræðubúta af þinginu og þess hátt-
ar. Sumt nálgast banalitet eins og
þegar Framsóknarmenn ákveða
að leggja í kosningar (1953):
„Höfuðmarkmið þeirra var að
efla Fratnsóknarflokkinn og ná
þannig sterkari stöðu á Alþingi".
Það er ljóst þegar þessi Fram-
sóknarsaga lengist, þá falla fleiri
blettir á flokkinn, hann er ekki sá
glæsti flokkur á fimmta áratugn-
um sem hann var á þeim hinum
fjórða. Ætli þeim hefði ekki
vegnað betur, hefði þeim auðnast
að hlíta ráðum Hermanns um
nýjan jafnaðarmannaflokk?
-óg
VERÐTRYGGÐUR
fatíl raxi tareikn # mgur
VÖRNGEGNVERÐBÓLGU
Mánaðarlega eru borin saman kjör hávaxtareiknings og verðtryggðra
reikninga hjá bankanum, og vaxtabreytingar gerðar svo að
Hávaxtareikningur verði alltaf betri kostur.
Betrí kjörbjóðast varla.
v\/
. •
IKVII