Þjóðviljinn - 25.01.1985, Page 13

LOSTÆTI
- NafniðÞorrikemurfyrst
fyrir í Snorra-Eddu og Staðar-
hólsbókGrágásarfrá 13. öld.
Merking orðsins er óljós en
um hana eru ýmsar tilgátur.
Orðið þorrablót kemur fyrir í
Flateyjarbók og Orkneyinga-
sögu en skýringin á því þar er
hæpin nema fyrir þá, sem trúa
átröll.
Hinsvegar sýnir tilvist orðsins,
að eitthvert fyrirbrigði hefur ver-
ið til, sem kallar var þorrablót.
Ég fyrir mitt leyti hef ákveðna
skýringu á því og hún er þessi:
Áður en kristni var lögtekin þá
dýrkuðu menn ýmsar vættir
miklu fremur en Oðin eða guði
Snorra-Eddu. Mitt álit er að þorri
hafi verið vetrarvættur eða
veðurguð. Menn hafi biótað
hann til þess að „biðja um gott
veður“. Oft var þörf á góðu veðri
en þó aldrei meiri nauðsyn en um
háveturinn.
Ég býst nú við að flesta lesend-
ur sé farið að renna grun í að sá
sem lét ofangreind orð falla, sé
enginn annar en Árni Bjömsson,
þjóðháttafræðingur. Okkur datt
nefnilega í hug að fá ofurlitla
fræðslu hjá honum um þorra og
þorrablót og var ekki til annars
vænlegra að leita í þessi efnum.
Kristnin kemur
til sögunnar
En við erum ekki komnir langt
áleiðis enn og Árni heldur máli
sínu áfram:
- Þegar kristnin var svo lög-
tekin þá var bannað að blóta
heiðnar vættir opinberlega. En til
að byrja með leyfðist mönnum að
blóta á laun. Ég álít, að menn hafi
með einhverjum hætti gert það í
heimahúsum. Síðan þróast það
þannig áfram, að menn halda upp
á fyrsta þorradag, þótt menn viti
ekki lengur upprana siðarins,
þetta er bara orðinn vani. Um
þetta höfum við merka heimild
þar sem er bréf sr. Jóns Halldórs-
sonar í Hítardal til Árna Magnús-
sonar, frá 1728. Sr. Jón segist
ekki vita hvort það sé gömul sið-
venja að bjóða þorra og góu eða
nýlegt uppátæki hjá einföldum
almúga. Hann kveðst ekki hafa
vitað skynsamara fólk leggja
þann hégómaskap í venju og seg-
ist eiginlega fyrirverða sig að
setja svoddan fávisku á pappír til
göfugra persóna. Engu að síður
skýrir hann hana frá því merki-
Iega sjónarmiði „að svo sem
vetrartíð liggur hér í landi oft
þungt á fólki, að henni mætti því
heldur lina eður aflétta, þá ættu
húsfreyjur að ganga út fyrir dyr
næsta kvöld fyrir þorrakomu og
svo sem öðrum góðum virðing-
argesti innbjóða til sín með fögr-
um tilmælum, að væri sér og sín-
um léttur og ekki skaðsamur.
Góu ættu bændur allir að inn-
bjóða með viðlíkum hætti, yngis-
meyjar einmánuði en yngismenn
hörpu eður fyrsta mánuði sum-
arsins“.
Þorrablót á síðari öldum era
angi af þessum sið. Menn vildu
líkja eftir því, sem þeir töldu að
forfeðurnir hefðu gert á hörðum
tímum.
Þegar þorrablótin voru hafin á
19. öld virðist það hafa verið í
tengslum við rómantíkina og
sjálfstæðisbaráttuna. Menn
drakku ótæpilega allskonar
minni en aldrei minni konungs-
ins.
Kvöldfélagið
reið á vaðið
Fyrsta þorrablót á 19. öld, sem
ennþá hefur heyrst getið um, var
á vegum Kvöldfélagsins í Reykja-
vík 1867. Raunar era til þorra-
blótsvísur eftir Matthías Joc-
humsson frá 1863, en þá var hann
í efsta bekk Lærða skólans. Um
það blót hefur hinsvegar ekkert
fleira fundist. Þó hefði það getað
veri heima hjá Bjarna Jónssyni
rektor. Kvöldfélagið var eins-
konar gáfumannaklúbbur, aðal-
lega yngri embættismenn og
Hótel Alexandra, Hafnarstræti 16, þar sem Fornleifafélagið hélt þorrablót Ámi Björnsson, þjóðháttafræðingur.
1881.
„Þorramatur þykir mér,
þjóðlegur og góður“
Spjallað við Árna Björnsson umþorra ogþorrablót
menntamenn, jafnvel skólapilt-
ar.
Sá félagsskapur, sem næst hélt
þorrablót í Reykjavík, var Forn-
leifafélagið, árið 1880. Þá voru
æðstu embættismennirnir komnir
með í leikinn því þeir voru allir í
Fornleifafélaginu. Blótið var
haldið í Hótel Alexöndru, Hafn-
arstræti 16. Um 50 manns sátu
blótið, þar á meðal 6 konur. Sal-
urinn var skreyttur að fornum sið
og var vel viðeigandi þar sem
Fornleifafélagið átti í hlut. Hann
var tjaldaður fornum tjöldum og
skjaldarmerki á veggjum, önd-
vegissúlur fornar reistar þar og
langeldar á miðju gólfi.
Fyrsta þorrablót á Akureyri
hefur líklega verið haldið 1874.
Þau virðast hafa verið reglu-
bundnari þar en í Reykjavík,
kannski meiri friður um þau. Og
þarna var það einkum „fína“
fólkið, sem sótti blótin. Þó mun
skólapiltum á Möðruvöllum hafa
verið boðin þátttaka til að byrja
með en að því kom, að
Möðruvallastrákamir þóttu ekki
nógu fínir fyrir svona samkvæmi.
Það sýnir kvæði Möðravelling-
sins Guðmundar á Sandi, sem
hefst svona:
Pað var á eyrinni þorrablót,
er þrammaði norðan í garð
hinn aldni Þorri með þungan fót,
var þrungið klaka hans barð.
Það var á eyrinni þorrablót,
þar komu valdsmenni snjöll.
Halda skyldi þar höfðingjamót,
svo hissa yrði þjóðin öll.
Og ennfremur:
En Möðruvellingar þögðu þá,
þeim var sá bekkur of hár.
Fram að þessu höfðu þorrablót
ekki verið haldin til sveita, svo
vitað sé með vissu. En nú fara
þau smátt og smátt að ná út-
breiðslu þar, þótt slitrótt væra og
óregluleg. Elsta dæmi um þorr-
ablót í sveit mun vera frá Égils-
stöðum á Völlum 1896. Nú má
segja að þau séu orðin árviss við-
burður um allt land.
Nýr fjörkippur
Segja má að nokkur fjörkippur
hafi komið í þorrablót í Reykja-
vík á stríðsáranum. Þá fjölgar
landsbyggðarfólki mjög í
Reykjavík og það tekur að
mynda átthagafélög. Þau fara að
halda sínar árshátíðir og nefna
gjarnan þorrablót. Hygg ég að
Eyfirðingafélagið hafi riðið á
vaðið með þetta 1942 eða ’43.
Það era svo ekki nema 25 ár
síðan þorrablót urðu fastur liður í
starfsemi veitingahúsa í Reykja-
vík, Naustið varð fyrst til þess en
þá réði sr. Halldór Gröndal þar
ríkjum. Líkiega hefur hann fund-
ið upp orðið þorramatur. Mér er
a.m.k. ekki kunnugt um að það
hafi áður þekkst í málinu. Ef at-
hugaðar era auglýsingar um þorr-
ablót fyrir 1958 þá er ekki talað
þar um þorramat heldur „íslensk-
an mat“, „hlaðborð“ eða
eitthvað þvíumlíkt.
En orðið þorramatur komst
svo inn í bókmenntirnar í vísu
Helga Sæmundssonar, en
Naustið notaði það svo iengi í
auglýsingum sínum:
Inni á Nausti aldrei þver
ánœgjunnar sjóður.
Þorramatur þykir mér
þjóðlegur og góður.
Önnur veitingahús í Reykjavík
hafa svo fetað í slóð Naustsins og
nú era þorrablót á veitingahúsum
í Reykjavík orðin árviss viðburð-
ur.
- En svo við hoppum nú í lok-
in dálítið til baka: var það ekki til
að menn hefðu horn í síðu þorra-
blótanna til að byrja með, eftir að
þau vora endurvakin?
- Jú, til var það. Þau þóttu þá
minna á heiðna hætti og má kann-
ski um sumt til sanns vegar færa.
Ólafur Davíðsson segir frá einu
slíku dæmi í íslenskum
skemmtunum:
„Ég skal minnast á það, til
gamans, að greindur bóndi norð-
lenskur fáraðist mjög um þorra-
blótin við mig, sumarið 1881.
Honum þóttu þau einhver
óhappavænlegasti viðburður,
sem hann hafði heyrt getið um
nýlega, enda er það ekki að fur-
ða, því hann hélt að þau mundu
verða vísirinn til þess að íslend-
ingar köstuðu kristinni trú og
færa að trúa á Þór og Óðin“.
Og Eiríkur Ólafsson á Brúnum
segir svo m.a. í pistli, sem hann
mun hafa skrifað 1882, en þar er
hann raunar að réttlæta ágæti
sinnar mormónatrúar:
„Era ekki margir að drepa sig
sjálfir og einstaka að kasta út
bömum og sverja rangan eið,
vinna á sunnudögum á sjó og
landi, drekka sig fulla og skamm-
ast, margir að stela og ljúga og
fjölda margir að bölva og ragna
því nær í hverju orði. 4-500 börn
fæðast í hórdómi og lausaleik ár-
lega og máski finnist líkur til, að
það komi fyrir, að menn drepi
menn, og að endingu er ég
hræddur um, að þorrablótið sé
meira fjandanum til þjónustu en
herranum“.
En séra Matthías Jochumsson
sagði á hinn bóginn:
„Vér hæðum ekki helga trú
þó höldum blót, -
ef trúin sjálf ei liggur laus
við lífsins rót“.
En hvað um það. Þorrablótin
hafa haldið velli og líklega aldrei
lifað meiri blómatíma en nú.
-mhg
»[
X
*á
m
m
**
m
*á
m
m
BARMAHLÍÐ 8. SÍMl 17709.
ATXT
f PORRAMATTNN
Einnig nýrfiskur á hverjum degi.
Komið og skoðið og sjáið
hvað ykkur er hoðið.
Opið til kl. 19 föstudaga,
laugardaga til kl. 14.
Opið í hádeginu.
V*
&
W
f*
V*
VI
)h
%
*á
Föstudagur 25. janúar 1985 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 13
Fremur til þjónustu
fjandanum en
herranum