Þjóðviljinn - 06.02.1985, Blaðsíða 8

MENNING
Leíklíst
Brot úr
menningarsögu
Þjóðleikhúsið sýnir:
Gertrude Stein, Gertrude Stein,
Gertrude Stein
eftir Marty Martin
Leikstjórn: Andrés Sigurvinsson
Leikmynd: Guðrún Erla Geirsdóttir
Þýðing: Elísabet Snorradóttir
Gertrude Stein er einn af þeim
höfundum sem allir hafa lesið og
heyrt um en enginn lesið, enda
eru flestar bækur hennar þess-
háttar torf sem sérstaka bilun
þarf til að komast í gegnum.
Engu að síður ávann hún sér sinn
sess í sögu bókmennta og menn-
ingar á fyrstu áratugum aldarinn-
ar. Þegar rithöfundar amerískir
tóku að flykkjast til Parísar eftir
fyrra stríð til að drekka í sig Evr-
ópumenninguna á hagstæðu
gengi dollarans, þá var Gertrude
Stein þar fyrir og búin að vera þar
lengi. Hún var aukinheldur búin
að uppgötva Matisse og Picasso,
og var nú að reyna að gera það
sama í orðum sem þeir gerðu í
formum og litum. Rós er rós er
rós er rós, sagði hún sem frægt er
orðið.
Ekki tókst henni að skapa
ódauðlegar bókmenntir með
þessu móti, en heimili hennar var
miðstöð listamanna um skeið, og
hún hafði töluverð áhrif á ýmsa
unga menn sem komu til að sitja
við fótskör meistarans, svo sem
Hemingway, sem lærði kannski
af henni að móta setningar. Og
svo skrifaði hún um sjálfa sig
bókina Sjálfsævisögu Alice B.
Toklas, en Toklas þessi var
sambýliskona hennar, og hún
varð sölubók. Alice skrifaði hins
vegar merkilega matreiðslubók
sem er sígilt verk á sínu sviði og
inniheldur ekki lítið af menning-
arsögu.
Um þessa ágætu konu hefur
Marty Martin samið eintal, þar
sem hún segir undan og ofan af
ævi sinni á rúmum tveimur tím-
um. Þetta er ekki óskemmtilegt
tal og margar góðar sögur eru
látnar fjúka. En það verkar ansi
mikið sem kennslustund í menn-
ingarsögu, eða sem upptalning á
nöfnum frægra manna („... eins
og Picasso sagði við mig“)- Lítið
er gert til að reyna að kafa ofaní
þessa persónu. Hún er að gera
upp líf sitt, en það er aðeins hin
sögulega persóna sem hún er að
gera upp, staða hennar í menn-
ingarsögunni. Það skortir mjög á
dýpt og drama í þessum texta.
Sú vöntun verður mjög áþreif-
anleg í leik Helgu Bachmann,
sem gerir sitt ýtrasta til að skapa
djúpa og dramatíska persónu, en
vantar stuðning í textanum til að
það megi auðnast til fullnustu.
En Helga var engu að síður heill-
andi og raddbeiting hennar hefur
aldrei verið betri. Hún sýnir einn-
ig á þeim stöðum þar sem örlar
fyrir raunverulegum drama-
tískum tilþrifum í verkinu, svo
sem í lýsingunni af átökum Gert-
rude við Leo bróður sinn, að hún
getur gefið persónunni líf og
þunga, en í löngum samkvæmis-
sögum drepst þetta á dreif. Samt
er þessi leikur hiklaust spor fram-
ávið í ferli Helgu Bachmann.
Andrés Sigurvinsson og Guð-
rún Erla hafa skapað Helgu
ágæta umgerð. Ég man tæplega
eftir því að leikrými kjallarans,
sem allajafna er nokkuð vand-
ræðalegt, hafi verið gert eins að-
laðandi eða náðst þar eins góður
heildarsvipur. Skemmtileg er
notkun hennar á málverkum
Gertrude sem varpað er á veggi,
en þar saknar maður myndar Pic-
assos af henni, sem þó er mikið
talað um í textanum.
Það er margt gott um þessa
sýningu, hún er vönduð og
smekkleg og skemmtileg, en hún
grípur mann ekki föstum tökum.
Það er vegna þess að textinn er
yfirborðslegur um of; þar er allt
lagt upp úr hnyttni og andríki. Og
þó að þýðandinn hafi auðheyri-
lega lagt mikla vinnu í verk sitt
eru á íslenska textanum vankant-
ar sem gera hann stirðan. Alltof
margar setningar fylgja setninga-
skipan frummálsins útí æsar og
verða því stirð íslenska.
Sverrir Hólmarsson.
Gísli Ólafsson á Eiríksstöðum
í Húnavatnssýslu er í hópi
kunnari hagyrðinga íslenskra.
Hann var fæddur að Eiríks-
stöðum í Svartárdal 1885 en
andaðist 1967. Gísli gaf út
nokkrar Ijóðabækur, þá fyrstu
Ljóð 1917, Nokkrar stökur
1924, Ljóð 1929, Heiman úr
dölum 1933, Á brotnandi bár-
um 1944, sem er endurprent-
un fyrri bóka og nýr viðauki og
svo í landvari 1960. Gísli átti
heimaáEiríksstöðumþartil
hann var þrítugur, en þá flutt-
ist hann til Sauðárkróks og
var þar daglaunamaður.
Vísur Gísla á Eiríksstöðum
bera vott um snilldar hagmælsku,
kímni og oft er í þeim broddur, en
aldrei illgirni. í fyrstu vísunni að
þessu sinni lýsir hann æskuárun-
um á skemmtilegan hátt:
Ef á borðið öll mín spil,
ætti ég fram að draga,
Íheld ég yrði skrítin skil
á skuldum fyrri daga.
Hún er snilldarlega ort næsta
!vísa og segir margt í fáum orðum:
Hryggst ég gat og fögnuð fyllst,
fundið, glatað, brotið,
áfram ratað, einnig villst,
elskað, hatað, notið.
llHMMnÉBaRMaMmnBBHKHaaMnaMMnMnBKnnHBnB
Næsta vísa er ort um ríkis-
bubba sem lét mikinn:
Þótt þú berir fegri flík,
og fleiri í vösum lykla,
okkar verður lestin lík,
lokadaginn mikla.
Einhver frægasta vísa Gísla frá
Eiríksstöðum er ort á bannárun-
um og margir vísnavinir fara með
þessa stöku þegar guðaveigar eru
hafðar við hönd:
Oft á fund með frjálslyndum,
fyrr ég skunda réði,
en nú fæst undir atvikum,
aðeins stundargleði.
Það hafa margir hagyrðingar
ort um lokaferðina og með mis-
jöfnum árangri. Gísli gerir það af
snilld eins og vænta mátti:
Þegar lagt er lík á beð,
lokagreiðslan kemur.
Heimur borgar manni með
moldrekunum þremur.
Eitthvað hafa ástarmálin
gengið brösulega þegar þessí vísa
var sett saman:
Þú þóttist vilja verða mín
og varst ei spör að klappa,
en flest voru ástarorðin þín
innan „gœsalappa".
Við skulum ljúka þessu með
brag sem Gísli nefndi Fyrr og nú:
Margir forðum ortu óð,
yngdu með því geðið,
þá voru líka föðmuð fljóð,
fengin staup og kveðið.
Nú hafa flestum bannað brag
bændakjörin þungu.
Skuldir, dýrtíð, rollurag,
raunir á hvers manns tungu.
Látum hina þreyttu þjóð,
þjóna hvötum lœgri.
Eg skal yrkja og elska fljóð,
allt að banadægri.
Veröld þegar við ég skil,
vini og kunningjana,
þá er nægur tími til
að tala um reikningana.
juumLuumjiniini11. iH>"ii*miiiiiwwiii i i■ im !■»—iii — wíirimoTTmniwniTríiiMiiiiiiiinnaiwiiiii
Helga Bachmann í eina hlutverkinu, hlutverki Gertrude Stein.
Jazz
Tœr og
lýrískur
Tónleikar Chet Baker í Gamla bíói
Jazzvakning, sem hefur á und-
anfömum árum kynnt fyrir ís-
lendingum ýmsa stórmerka jazz-
leikara, hefur haft heldur hægt
um sig upp á síðkastið. Á síðasta
ári voru ekki haldnir nema einir
tóneikar með erlendum jazz-
leikara á vegum félagsins, það
voru tónleikar Toots Thielemans
í febrúar. Það var því löngu orðið
tímabært að frammámenn
Jazzvakningar tækju upp þráðinn
að nýju er þeir buðu hingað trom-
petleikaranum og söngvaranum
Chet Baker sem lék ásamt ís-
lenskum undirleikurum í Gamla
bíói sl. laugardag.
Chet Baker á að baki langan
feril í jazzmúsíkinni. Hann lék
skamma hríð með hljómsveit
Charlie Parker árið 1952, en sló
stuttu síðar í gegn með kvartett
Gerry Mulligans. Þar varð hann
einn af boðberum þeirrar tónlist-
arstefnu sem hann hefur jafnan
verið bendlaður við síðan, „cool“
jazzinn. Svali jazzinn átti einkum
fylgi að fagna meðal hvítra tón-
listarmanna á vesturströnd
Bandaríkjanna (þótt Miles Davis
ætti stóran hlut að máli í upp-
hafi.). Þar var snúið baki við
ofsafenginni tilfinningatjáningu
bebobsins, cool jazzinn var þýð-
ari og yfirvegaðri, oft með þung-
lyndislegum undirtóni, tónlist
kalda stríðsins segja sumir.
Síðan hefur mikið vatn runnið
til sjávar. En það var auðheyrt á
tónleikunum á laugardaginn að
Baker hefur ekki látið þá svipti-
vinda, sem leikið hafa umjazz-
tónlistina undanfarna tvo ára-
tugi, hafa mikil áhrif á sig. Efnis-
skráin samanstóð af kunnug-
legum melódíum sem meðhöndl-
aðar voru að gömlum sið. En það
kom strax í ljós að enda þótt árin
hafi leikið útlit og limaburð
trompetleikarans grátt býr blást-
ur hans enn yfirþeim vel temp-
raða eldmóði sem er aðalsmerki
Chet Baker: Yljaði gömlum aðdá-
endum um hjartaraetur.
þessarar tónlistar.
Baker hefur ákaflega tæran tón
og lýrískur trompetleikur hans
nýtur sín best á hægum ballöðum,
þó að hraðari lög á efnisskránni
vefðust ekki fyrir honum. Hann
hefur fullkomið vald á hljóðfær-
inu og er mikill meistari í að
mynda spennu í tónlistinni með
styrkleikabreytingu. Um sumt
minnir hann á Miles Davis 6. ára-
tugarins enda þótt hann ástundi
ekki þá sundurbútun laglínunnar
sem Miles varð frægur fyrir.
Baker brá einnig fyrir sig söng í
nokkrum lögum. Hann hefur
hvorki mikla rödd né blæbrigða-
ríka, en lágvær söngur hans
skapaði áheyrilega tilbreytingu á
tónleikunum.
Það getur lukkast misjafnlega
vel að stefna saman íslenskum
hjóðfæraleikurum og erlendum
gestum sem hér gera skamma
viðdvöl. Oft gefst stuttur tími til
æfinga og heimamenn eru kann-
ski misvel að sér í tónlist gest-
anna. Hér virtust undirleikararn-
ir þó vera allvel undirbúnir. Pían-
óleikarinn Kristján Magnússon
er gamalreyndur í þessari tegund
tónlistar og mjúkir bassatónir
Tómasar Einarssonar henta
henni prýðilega. Trommuleikar-
inn Sveinn Óli Jónsson hafði sig
lítið í frammi, passaði sig greini-
lega á því að þvælast hvergi fyrir.
Ekki var þó laust við að nokkurs
óöryggis gætti hjá þeim framan
Framhald á bls. 9
8 SIÐA - ÞJÓÐVILJINN Miðvlkudagur 6. febrúar 1985