Þjóðviljinn - 14.04.1985, Qupperneq 8

Hetjuskapur
fornsögur og
samfélagsgerð
ítllefni greinaflokks íTímariti Máls og menningar
ÍTímariti Máls og menningar
er jafnan fitjað upp á einu
þema í hverju hefti og
leggur pað undir sig svo
sem helming síðna í hvert
skipti. Þetta gengur að sjálf-
sögðu misjafnlega vel. En
oftar en ekki er pað góðra
gjalda vert að skipa saman
efni með þessum hœtti. Með
því móti fjölgar líkum á því,
að heftin nýtist fólki með sér-
stök áhugamál, til kennslu
o.s.frv.
í fyrsta hefi nýs árgangs var
einkum fjallað um íslendinga-
sögur. Höfundar eru Gunnar
Karlsson, Vilhjálmur Árnason,
Hermann Pálsson, Haraldur
Bessason og Vésteinn Ólason.
Það er fjallað um íslendingaþætti
og Völundarkviðu, einnig um
synd og dyggðir og lesti í bók-
menntum fornum.
Ot í háskann
óttalaus
Þeir hljóta enn að vera margir,
sem eiga sér einherja einkasögu
að því er varðar siðfræði Is-
lendingasagna. Mín kynslóð náði
enn í að líkja eftir garpskap sagn-
anna í leikjum en við stóðum á
tímamótum: Zorro, d’Artagnan
og Súperman voru að taka við af
Skarphéðni, Gretti og Gunnari á
Hlíðarenda sem fyrirmyndir í
vopnaburði. Svo leið fram nokk-
ur tími og menn þóttust lesa það
af Gerplu - sumir sér til skelfing-
ar og aðrir til upplyftingar - að
vígaferlin í sögunum hefðu verið í
besta falli fáránleg heimska, í
versta falli (á víkingaslóðum er-
lendis) grimm glæpastarfsemi
blauðra bófa.
Ekki veit ég svo hvað fornum
hetjuskap líður nú á daufri
skermatíð. Nema hvað Borgnes-
ingar þykja nú mestir kappar:
Þeir sáu Shogun-þættina heilu ári
fyrr en afgangurinn af landinu!
Svo stóð í blaði nú í vikunni.
Samt er hetjuskapurinn furðu
lífseig viðmiðun. í vetur kom út
kvæðabók eftir Sveinbjörn
Beinteinsson allsherjargoða. Þar
segir svo í lok einnar rímu:
Sér til handar sigur kaus
sá er á augabragði,
út í háskann óttalaus
einn með hug sinn lagði.
Þetta er ágætt. Þetta er bæði
fornt og alveg áreiðanlega í anda
þess exístensíalisma sem nú er í
tísku að finna í öllum hlutum.
Eins þótt ekki sé sagt frá víga-
manni eða hugsjónagarpi heldur
Ijóðað á góðan fjármann, sem
átti mörg spor um heiðar í leit að
sauðum.
Skrýtinn
drengskapur
En ég man í gamla daga, að það
var ýmislegt sem truflaði þann
sem hafði sett sig svolítið í
drengskapar- og hetjustellingar
við lestur íslendingasagna. Gísli
Súrsson til dæmis. Vaskur maður
vitanlega - en það var hann sem
brá á það ráð, þegar hann óttaðist
um líf sitt að gefa fáfróðum þræli
kápu sína bláa og láta svo elta
hann uppi og drepa í sinn stað.
Sér var nú hver göfugmennskan!
En þetta voru hnullungar sem
sneiða mátti hjá með lagni. Leitið
ekki og þér munið ekki finna.
í Eyrbyggju er sagt frá skrýtnu
atviki sem verður í bardaga all-
frægum í Álftafirði. Grípum þar
niður:
„Styrr Þorgrímsson sótti hart
fram með Steinþóri frænda sín-
um. Varð það fyrst, að hann drap
mann úrflokki Snorra, mágs síns.
Og er Snorri goði sá það, mælti
hann til Styrs: Svo hefnir þú Þór-
odds, dóttursonar þíns, er
Steinþór hefur særðan til ólífis,
og ertu eigi meðalníðingur.
Styrr svarar: Þetta fæ ég skjótt
bætt þér.
Skipti hann þá um sínum skildi
og gekk lið með Snorra goða og
drap annan mann úr liði
Steinþórs".
Hreinasta afbragð.
Fyrst hjálpar Styrr karlinn
frænda sínum og drepur mann
fyrir mági sínum. Síðan gengur
hann í lið með mági sínum og
drepur mann fyrir frænda sínum.
Sleppur vafalaust með öllum
sóma frá málum.
Söknuður
Maður eins og Styrr þessi er að
sönnu ekki hræddur við að ganga
í bardaga og drepa menn. En
ekki passar hann vel í
hetjuskapar- og hefndarskyld-
umynstrið samt, til þess er lið-
veisla hans einum of fáránleg. Að
minnsta kosti nútímamönnum,
spilltum af skynsemi og fleiru.
Aðdáunin á fornsögunum og
þeirri siðfræði sem menn töldu
sig lesa úr þeim var vafalaust um
margt tengd löngun í stórtíðindi, í
afdráttarleysi. Menn sáu fyrir sér
tryggð góða við vini og róttækt
hatur á óvinum. Það var eitthvað
annað en vesæl nútíð, þegar
menn faðma sinn óvin og svíkja
sinn vin, eða eitthvað á þá leið.
(Nútíðin er reyndar oftast vesæl
og smá, þegar grimmdarstór-
leikur svo hleypur í hana þá eru
menn jafnan fljótir að flýja hana
inn í von um áður lágkúrulega
friðsæld með sadda vömb og ótta-
leysi um eigið líf!). En Eyr-
byggjudæmið minnir á það, með
mörgum öðrum, að það er einatt
eitthvað meira en lítið bogið við
sjálfan garpskapinn. Og bjargar
kannski ekki málinu, þótt menn
lesi sér til í Hermanni Pálssyni,
sem telur miklu eðlilegra að túlka
siðfræði sagnanna sem kristinn
Stórsvindl vopnasala
Stórfelld hneykslismál tengd innkaupum til bandaríska hersins.
General Dynamics heitir
stœrsti vopnaframleiðandinn í
Bandaríkjunum: framleiddi í
fyrra herskip, flugvélar, skrið-
dreka og fleira fyrir 8 miljarði
dollara og sýndi f opinberu
bókhaldi 382 milljón dollara
hagnað. Nú er vopnarisi þessi í
þeirri klemmu, að ýmis róðu-
neyti og þingnefndir gera að
honum - og reyndar öðrum
vopnaframleiðendum - harða
hríð fyrir að hafa með margs
konar vélabrögðum haft stórfé
út úr bandaríska rikinu ofaná
hinn mikla viðskiptagróða af
vopnapöntunum.
Það kemur t.d. á daginn að á
árunum 1979-1982 hefur General
Dynamics sent hermálaráðu-
neytinu Pentagon reikninga upp
á 170 miljónir dollara fyrir ýms-
um tilfallandi kostnaði. Nú telja
endurskoðendur hins opinbera
að um 64 miljónir dollara af þess-
um greiðslum séu sviknar út á
fölskum forsendum. Þar á meðal
eru reikningar fyrir um 20 miljón-
ir dollara fyrir einkaflug á vegum
fyrirtækisins (meðal annars við
rekstur tveggja flugvéla sem for-
stjóri General Dynamics notaði
til að bregða sér á búgarð sinn um
helgar). Fimm milljónir fóru í
veisluhöld fyrir gesti sem enginn
veit nöfn á. Svo farið sé í hina
smærri sauma þá vildi fyrirtækið
koma yfir á skattgreiðendur
kostnaði af sumarleyfisflakki
hunds í eigu varaforseta GD og
margt fleira mætti nefna!
Það fylgir með sögunni að
svindl af þessu tagi sé alþekkt og
hafi lengi viðgengist. Það er part-
ur af því innilega samspili herfor-
ingja, embættismanna og vopn-
aframleiðenda sem maður sem
vel þekkti til þessara aðila, Eisen-
hower, varaði við á sínum tíma.
En samsteypa þessi stýrir feikna-
legum hagsmunum og safnar eftir
því miklum völdum í landi þar
sem stjórnmál eru feikna dýr í
rekstri. Þegar allt þetta kemur
saman er hægt að gera ráð fyrir
meiri háttar fjármálaspillingu og
mútustarfsemi sem lögmáli en
ekki undantekningu.
Það verður því fróðlegt að
fylgjast með því hve langt muni
ganga sú „hreinsun“ sem nú er
fitjað upp á - kannski að frum-
kvæði þeirra sem afskiptir hafa
orðið þegar menn stungu fingrum
sínum í gullpott vopnagróðans.
siðaboðskap en heiðnar hetju-
hugsjónir. En hann segir á þá
leið, að hið rómantíska sjónar-
mið, sem lengst af hefur ríkt yfir
túlkun íslendingarsagna, lendi á
villigötum með sína heiðnu hetj-
udýrkun og örlagatrú, heldur
verði margar sagnanna best
skildar sem kristilegar dæmi-
sögur um ófarir þeirra sem sýna
af sér ofdirfsku og ofmetnað, en
þau séu lykilhugtök í kristinni
miðaldasiðfræði.
Frá tveim
pólum
Þeir Gunnar Karlsson og Vil-
hjálmur Árnason fjalla einmitt
um þessi efni í sínum greinum um
dyggð og lesti, sögu og siðfræði í
íslendingasögum. Annars vegar
er rómantíkin sem menn lifðu á
svo lengi, hins vegar villumaður-
inn Hermann Pálsson. Tveir pól-
ar. Niðurstaðan verður svo hjá
báðum að efna í eins konar nýja
„syntesu" upp á gamlan máta. Á
báðum pólum ríkir viss einsýni
sem tengist því, að ekki er, að
dómi greinarhöfunda, nógsam-
lega tekið mið af þeirri samfélags-
gerð sem þessar fornu bók-
menntir eru sprottnar úr.
Gunnar Karlsson segir í sinni
niðurstöðu, að dýrkun á hetju-
dauða og hefndarskyldu megi
skýra með því „að þau hafi veríð
gagnleg hugmyndafræði fyrir
ríkjandi þjóðfélagshópa í íslenska
þjóðfélaginu“. Um leið liafi þörf
manna til að lifa af gengið gegn
þessari dýrkun og skapað mót-
sagnakennda afstöðu til ófriðar
sem endurspeglist í ýmsum forn-
sögum. Tilbrigði við Marx gamla
semsagt: verund ákvarðar vit-
und.
Ýtarlegri er umfjöllun Vil-
hjálms Arnasonar um þessi mál
og leitar hann skemmtilega víða
fanga. Hann vopnar sig ýmsum
rökum til að vinna gegn þeirri
„villandi sértekningu“ sem túlkar
siðferðið með „einhliða áherslu á
persónulega eiginleika (m.ö.o.
rómantíski skólinn með sinni
hetjudýrkun) eða þá einhliða
áherslu á „meðvitaðar siðgæðis-
hugmyndir“ (kenningin um
mikið vægi kristins boðskapar).
Vilhjálmur vill yfirstíga þessar
villur með því að leggja áherslu á
samspil siðferðis og samfélags-
gerðar: það er félagsleg staða
manna í samfélaginu sem ákvarð-
ar hvað þeim ber að gera. „Útfrá
þessu sjónarmiði séð, segir Vil-
hjálmur, er hetjuskapurinn ekki
reistur á einhverri óljósri sóma-
tilfinningu fáeinna einstaklinga,
heldur mætti jafnvel segja, að
hann hafi í senn verið þjóðfélags-
leg nauðsyn og lífsnauðsyn þar
sem réttarvarsla var í höndum
ætta og einstaklinga'*.
Að vera
eða ekki
Þetta rætist allt með nokkuð
hlálegum hætti á garminum hon-
um Styrr í Eyrbyggju sem fyrr var
nefndur: staða hans í samfélaginu
skipar honum bæði að drepa
mann fyrir mági sínum og fyrir
frænda sínum. Aðrar sögur lyfta
svo á hærra og hrikalegri svið
þessari „félagslíffræðilegu“
nauðsyn. En það orð er hér notað
til að stinga upp á smábrúarsmíði
frá íslendingasögum yfir í tísku-
straum í líffræði sem J. B. Hald-
anes hefur lýst með þessum hætti
hér: „Ég mundi fórna lífinu fyrir
tvo bræður eða átta frændur."
(Og er átt við, að þar með hafi
hetjan tryggt ættinni jafn mikið af
sjálfum sér í sínum erfðastofnum,
og hann sviptir hana með fórn
sinni.)
Allt er þetta skemmtilegt að
fræðast og/eða rifja upp. En
spyrja má: ef að sjálf hin félags-
lega staða manna er orðin svo
mikils ráðandi um þeirra breytni
og þar með garpskap, er ekki ver-
ið að taka frá söguhetjunum hinn
„exístensíella" þokka? Draga
þær ofan í þann pytt sem nú þykir
fúlastur - félagsfræðilega forlaga-
hyggju? Vilhjálmur Árnason veit
vel, að slíkar athugasemdir eru á
næstu grösum og hann ver sig
fimlega gegn þeim. En vissulega
væri gaman að halda áfram á
þessari braut. Það er að sönnu
erfitt, m.a. vegna þess hve spar-
samar sögurnar eru - kostir eru
ekki krufðir, þeir eru nefndir og
athöfn fer rakleitt á eftir. Menn
þurftu að bíða eftir sjálfsvitund
Shakespeare-tíma til að geta sýnt
í allri nekt sinni spurninguna
frægu: að vera eða ekki....
-ÁB.
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 14. apríl 1985