Þjóðviljinn - 12.01.1986, Page 8

SUNNUDAGSPISTILL
Aðalheiðar saga
Bjarnfreðsdóttur
Gott katfi og gott viðmót er það eina sem ég þarf
Lífssaga baráttukonu. lnga Huld
Hákonardóttir rekur feril Aðalheiðar
Bjarnfreðsdóttur.
Vaka-Helgafell 1985.
Þessi bók varð mikil metsölu-
bók eins og fréttir herma. ís-
lenskar persónusögur eru í nokk-
uð góðri stöðu á bókamarkaði.
Einatt út á nafn þess sem sagt er
frá. Stundum verða menn svo
fvrir miklum vonbrigðum þegar
þeir fara að lesa textann sjálfan.
Sent betur fer gerist það ekki hér.
I stuttu máli sagt: þær Aðal-
heiður og Inga Huld hafa átt góða
samvinnu um að búa til texta sem
er skemmtilegur og merkilegur
fyrir ýmissa liluta sakir. Frásögn-
in er röskleg og blátt áfram með
þeim hætti, að lesanda finnst sem
óþarfa hafi veriö útrýmt. Kann-
ski rekst hann á sálma sem hann
hefði kosið að sögukona og sögu-
ritari hefði farið nánar út í - en
seint ntun hlutföllum til skila
haldið svo öllunt líki.
Þúsund ára
gömul
Aðalheiður Bjarnfreðsdóttir
segir réttilega í upphafi sögu sinn-
ar, að hún gæti eins verið þúsund
ára. Vegna þess að líf manna í
íslenskum sveitum hafi sáralítið
breyst um aldir og allt til áranna
kringum 1930, þegar Aðalheiður
er barn að alast upp á Efri-
Steinsmýri í Meðallandi. Kann-
ski væri réttara að segja að líf fá-
tækra sveitamanna, allra þessara
óteljandi ættmenna Bjarts í
Sumarhúsum, hafi sáralítið
breyst um aldir. En af fátækt
fengu Aðalheiður og hennar
mörgu systkini (þau urðu nítján)
meira en krepping fullan. F>að er
satt best að segja ótrúlega stutt
síðan, ekki sex áratugir, að lítil
stúlka liggur í rúminu mestallan
veturinn með tveim minni
bræðrum sínum - vegna þess að
þau eiga engin föt að fara í.
Mikil saga
og hraðfleyg
Úr þessari okkar aldar forn-
eskju berumst við svo með sögu-
konu til þess samtíma sem gjarna
er kenndur við velferð og vel-
megun og ferill Aðalheiðar
bregður upp mörgum skýrum
dæmum og eftirminnilegum af
sögu íslenskrar alþýðu sem er
orðin svo furðuhraðskreið að
engu er líkara en margar aldir
hafi tekið sig saman um að gerast
á nokkrunt árunt. Ekki svo að
skilja að saga Aðalheiðar Bjarn-
freðsdóttur sé einhver „meðal-
ævi“. Þetta er saga af fátækt og
basli, erfiðunt sjúkdómum, per-
sónulegum áföllum og af baráttu
konu fyrir virðingu sinni og réttí.
Aðalheiður nýtur ekki þeirrar
skólagöngu sem hana dreymir
um og gengur af barnatrúnni en
setur traust sitt á Marx í staðinn.
Hún er vinnukona í Reykjavík á
kreppuárum og kemst í kynni við
kommúnisma þess tíma, á stríðs-
árunum er hún í Vestmannaeyj-
um og fær þar nokkurn smjörþef
af félagsmálum og fleiru og stofn-
ar til heimilis. Berklaveikin gerist
svo fjölskyldunni skæður óvinur,
Aðalheiður missir dreng, þarf
sjálf að fara á hæli. Þegar þau
hjón eru að reyna að rétta við
sinn hag brennur ofan af þeim
húsið... Nei hér er ekki ástæða til
að endursegja bókina, hvorki
þennan part né þann sem segir frá
betri tíð í einkálffi og þeirri „vit-
undarvakningu“ í kvenfrelsisbar-
áttu, sem gerði Aðalheiði fræga á
svipstundu - né heldur af skini og
skúrum í verklýðsbaráttu upp frá
því, þegar Aðalheiður verður
formaður Sóknar. En um alla
þessa reynslu má segja sem svo,
að það er ánægjulegt að fylgjast
með því. hvernig hin erfiðasta
reynsla verður ekki til þess að
persónan koðni niður heldur bæt-
ir hún spönn við hæð sína: dvöl
Aðalheiðar á berklahæli verður
ekki til þess að formyrkva tilver-
una heldur hleypir hún inn frels-
isskímu áður en lýkur.
Menn og
hégómi
I bókinni eru ýmsar mannlýs-
ingar fáorðar og um leið vel gagn-
orðar. Má nefna til dæmis lýsing-
una á Bjarnfreði, þessum fátæka
bónda og tuttugu barna föður
sem féll þungt að reka sig á þá
staðreynd, að einnig óheiðarlegir
menn gætu haft áhuga á náttúru-
fræði - eins og hann sjálfur. Eða
sósíalistaforingjann í Eyjum sem
„var svo mikið góðmenni að
fyndi hann hálfan ánamaðk
leitaði hann upp hinn helminginn
til að setja þá saman“. Aðai-
heiður lýsir vel merkum tíðindum
í hugsjónamálum eins og þegar
hún er að kynnast byltingar-
mönnum á vinnukonuárunum í
kreppunni:
„Ég hataði fátæktina, og í æsku
minni voru eiginlega allir fátækir.
En möguleikarnir til að komast
upp úr henni voru raunverulega
engir. Þess vegna var það líkast
opinberun að kynnast þjóðfé-
lagskenningum eins og kommún-
isma, sem boðaði að fátækt væri
ekki óumflýjanleg. Það væri hægt
að sjá.til þess að allir hefðu nógef
réttlátlega væri skipt. Það var
mjög skiljanlegt að ungt fólk,
sem alið var upp við svipaðar að-
stæður og ég, yrði mjög róttækt í
lífsskoðunum; við höfum allt að
vinna, engu að tapa. Kannski var
bylting eina sjáanlega leiðin, þótt
við hefðum náttúrlega aldrei haft
okkur í að gera vopnaða upp-
reisn, jafn sauðmeinlaus og við
vorum...“
Þetta er skýr lýsing og segir
reyndar furðu margt í fáum orð-
um. Og það er heldur ekki að
undra, að þótt Aðalheiði Bjarn-
freðsdóttur mislíki síðar við
marga í pólitíkinni, þá hafi hún
jafnan taugar til kommúnista
þessara tíma - einkum og sérílagi
vegna þeirrar ósérhlífni í þágu
málstaðarins, sem síðar verður
sjaldgæfari.
Sigrar og
vonbrigði
Aðalheiður lýsir líka vel þeim
straumum sem um hana fara þeg-
ar hún stendur og horfir yfir
manngrúann á Kvennadeginum
mikla fyrir ti'u árum, tuttugu og
fimm þúsund konur: „Það er ekki
satt, segir hún, að ég hafi lyft
kvennadeginum: Kvennafjöld-
inn lyfti mér“. Það varð til þessi
merkilega samstilling sálnanna
sem sjaldgæf er, en þeim mun
eftirminnilegri.
Og hvað svo? Aðalheiður
dregur ekkert úr því, að um
margt varð hún síðar fyrir von-
brigðum með í kvennabaráttu og
verklýðsbaráttu. Hún tekur sér
það m.a. fyrir hendur að taka upp
hanskann fyrir verklýðsforyst-
una, sem henni finnst verða fyrir
ómaklegri ásakanahríð, stundum
frá hrokafullum mennta-
mönnum, stundum frá óþolin-
móðum byltingarkrökkum. Hún
minnir á það, að það er vanþakk-
látt starf en ótrúlega margþætt og
tímafrekt að fara með forystu í
verklýðsfélagi og að ntargir
þeirra sem mest blása um að for-
ystan geri aldrei neitt séu tregir til
að leggja nokkuð af mörkum
sjálfir. Það er vafalaust margt til í
þessu - það er iíka augljóst, að
það er hvorki hægt að setja alla
verklýðsforingja undir einn hatt
né heldur gagnrýnendur þeirra.
Sökudólgarnir
fundnir?
í því sem Aðalheiður skrifar
um tíðindi síðasta áratugar er
margt deiluefnið að finna. Hér er
hvorki staður né stund til þess
reyndar að fara mikið út í þá
sálma. Þó er ekki úr vegi að
benda á, að þessum lesara hér
sýnist að Aðalheiður falli stund-
um í svipaða gryfju og þeir, sem
hún segir að gagnrýni ómaklega
verklýðsforystuna, þegar hún tal-
ar um stjórnmálamenn.
Hún hefur tilhneigingu mikla
til að spyrða þá saman og gera þá
að dangans miklum allsherjar
syndasel. Hún segir til dæmis að
„allar ríkisstjórnir, hvort sem
vinstri flokkarnir sitja í þeim eða
ekki, eru á móti okkur verka-
fólki“. Jamm. Það mætti spyrja á
móti: skiptir þá engu máli hvern-
ig ríkisstjórnir eru saman settar?
Annað dærni: í lýsingunni á
kvennaverkfallinu 1975 og eftir-
málum hans segir blátt áfram, að
„stjórnmálamennirnir" hafi
skilið eftir fundinn „hvílík hætta
þeim er búin af sameinuðu átaki
allra kvenna, og þeim tókst að
splundra okkur“.
Ég held að þetta sé nokk-
urnveginn jafn hæpin kenning og
sú, að „verklýðsforystan" sé,
samkvæmt einhverju óskil-
greindu lögmáli, alltaf að svíkja
verkalýðinn. Það þýðir ekki að
horfa fram hjá því, að sú sam-
staða sem náðist á Lækjartorgi
gat ekki staðið lengi - blátt áfram
vegna þess, að konur eru ekki all-
ar í sarna báti. Rétt eins og sú
samstilling hjartnanna sem ís-
lendingar fundu til á Þingvöllum
17. júní 1944 gat ekki staðist á-
takaskeið hins stéttskipta veru-
leika. Eins þótt konur eigi margt
sameiginlegt - andspænis körlum
og íslendingar eigi margt sam-
eiginlegt andspænis afgangingum
af heiminum.
Gegn
eignagleði
En semsagt: Þessi bók var
ánægjuleglesningogum leið þörf
heimild og það er undir lokin
ærin ástæða til að minna á
ákveðna þætti úr lífsviðhorfum
Aðalheiðar Bjarnfreðsdóttur,
sem gott er að sem flestir festi
hugann við.
I lokakafla bókarinnar minnir
hún enn á þá „brennandi löngun“
til að breyta þjóðfélaginu, sem
lengi hefur knúð hana áfram. Og
hún heldur áfram: „Mér svíður
fátækt og mannúðarleysi enn
meir í dag en í gamla daga, því nú
er meira til skiptanna“. Þetta er
prýðilegt svar til allra þeirra, sem
eru vanir að leggja kollhúfur yfir
réttlætiskröfum segjandi sem
svo: O, hvað, við höfum aldrei
haft það betur. Það er nefnilega
alveg hárrétt hjá Aðalheíði, að
það er um margt erfiðara að vera
fátækur í efnuðu þjóðfélagi en í
því samfélagi sem hún var fædd til
(og er þó engin ástæða til að fegra
það fyrir sér, vitanlega).
Og á síðustu blaðsíðu frásagn-
arinnar segir á þessa leið:
„Ég hef engan áhuga á að eiga
neitt. Gott kaffi og gott viðmót er
það eina sem ég þarf. Og hitta
skemmtilegt fólk“.
Sem minnir á ágætt rússneskt
byltingarskáld, sem sagði sem
svo í ljóði um framtíðina, sem
menn voru þar mjög að fegra í
sínum huga:
í hreinskilni sagt
þarf ég ekki neitt
nema nýþvegna skyrtu ....
Þetta var að vísu uppgerðar-
hógværð. Hann vildi gjarna að
menn myndu eftir sér. Og það
viljum við öll, minna máþað ekki
vera.
-Á.B.
8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN' Sunnudagur 12. janúar 1986