Þjóðviljinn - 25.01.1987, Blaðsíða 14

Upphaf íslenskrar
verkalýðsbaráttu
Fyrir jól kom út þri£>ja heftiö af Landnámi Ingólfs, sem félagið Ingólfur
gefur út. í þessu hefti er m.a. aö finna eftirfarandi frásögn Ottós N.
Þorlákssonar, fyrsta forseta Alþýöusambands (slands. í frásögninni er
greint frá aödraganda og stofnun sjómannafélagsins Bárunnar.
Frásögn þessi fannst inn í fundagerðarbók í fórum Sögusafns Verka-
lýðshreyfingarinnar. Er frásögnin óundirrituð, en af frásögninni má
ráða að Ottó er höfundur hennar. Auk þess hefur rithöndin verið borin
saman við önnur skrif Ottós og virðist þar um sömu rithönd að ræða.
Hvenær frásögnin var rituð og hvers vegna er ekki vitað, en Ijóst er
að hún er rituð all nokkru eftir að þessir atburðir áttu sér stað.
I
Þegar líður á 19. öldina fer að
koma skriður á atvinnulíf þjóðar-
innar. Gamla búskaparlagið er
orðið úrelt; vanans hlekkir eru að
bresta. Orðtakið „pabbi, afi og
iangafi höfðu það svona, það fór
vel hjá þeim ég ætla að hafa það
eins“ var að missa gildi sitt.
Þegar ég kom til Reykjavíkur
austan úr sveit (Biskupstungum)
1890 var bærinn ekki mjög fyrir-
ferðarmikill um 4000 íbúa; <þá>
voru þilskipin að ryðja sér naust í
bænum og grennd, róðrabátar
urðu smátt og smátt að víkja.
Áður var aðalatvinnuvegur
bæjarbúa róðrar á 4-8 manna för-
um. Var róið frá því á þorra og
fram til loka 11. maí, var það eins
og enn er aðal aflatíminn. Eftir
Iokin fóru sveitamenn sem verið
höfðu á bátum heim til búa sinna;
og varð þá að setja upp í naust
mikið af bátum en bæjarbúar
leituðu sér atvinnu með vorvinnu
hér og þar. Nokkrir réru yfir vor-
ið fram til Jónsmessu og fóru þá í
kaupavinnu til bænda, en eftir að
þilskipin komu til sögunnar
breyttist þetta allmikið eins og
síðar mun sagt verða og um leið
breyttist allt líf fólksins; bæjar-
bragur og afkoma.
II
Útvegsbændur þeir sem áttu
bátana voru helstu borgarar
bæjarins. Þó munu helstu emb-
ættismenn hafa verið settir skör
hærra í almennings álitinu, en
þeir voru landshöfðingi, biskup,
Íandfógeti, bæjarfógeti, dóm-
kirkjuprestur og dómarar, kaup-
menn og búðarþjónar (búðarlok-
ur sem þeir voru vanalega kallað-
ir) þóttust og eiga tilkall til virð-
inga, en blandin nokkuð var sú
virðing sem þeim var sýnd.
Stúlkur voru aldrei í búð á
þeim tíma; mundi hafa þótt afar
hjákátlegt og talið að slíkar stúlk-
ur mundu ekki lengi geyma
meydóm sinn, búðarþjónar voru
kvensamir kallaðir.
Útvegsbændur voru ekki í þá
daga nefndir útgjörðarmenn.
Það hefði þótt óvirðing í því eða
að minnsta kosti hefði það þótt
hlægilegt, því útgjörðarmenn
voru þeir einir kallaðir, sem voru
á bátum uppá ákveðið kaup, þó
einn eða fleiri slíkir menn væru á
bát þá gat það eins verið að ein-
hver hásetanna gerði út manninn
eins og bátseigandi. Virðingar-
staða var það allmikil að vera for-
maður á opnum bát og því meiri
var virðingin sem báturinn var
stærri og formaður heppnari, og
þótt það <sé> nú allmikil virðing
að vera skipstjóri á togara þá
þótti í þá daga ekki minna virði
að vera formaður á áttahring
(skip 8 róið) eða teinahring (10
róið). Enda er það ekki neinum
efa undirorpið að það þurfti meiri
sjómennsku, kjark og karl-
mennsku til að færa þessa litlu
báta eins og sjór var sóttur, held-
ur en að sækja sjó á stórum og
góðum gufuskipum.
Oftast voru bátaeigendur sjálf-
ir formenn á bátum sínum. Afla
bátsins var skipt oftast þannig að
skipið fékk 1-2 hluti, formaður
x/i-1 hlut, hitt skiptist milli há-
seta. Það sem aflaðist á bátum
þessum var aðal lífsbjörgin. Hér í
Reykjavík voru flestir hásetar
þurrabúðarmenn sem kallað var,
þó hafði einstaka maður grasnyt;
túnblett fyrir 1-2 kýr, en blettum
fækkaði og þurrabúðum fjölgaði
eftir því sem fólki fjölgaði og
byggingar jukust.
III
Eiginlegir verkamenn í þeirri
merking sem nú er voru ekki til
að heita mátti því flestir höfðu
eitthvað sér að atvinnu sem
gjörði þá sjálfstæða yfir, auk fisk-
veiðanna. Kaup fiskimannsins
var hlutur hans, mikill eða lítill
eftirþvísem veiðingekk. Útvegs-
bóndinn græddi ekki svo mikið á
sínum afskammtaða hlut þótt
hann <ætti> einn eða tvo báta að
auðmagn gæti myndast hjá hon-
um af útgerðinni einni saman og
þeir sem í efni komust, komust
það þó með öðrum hjálparmeð-
ulum, svo sem kaupmennsku eða
búnaði í Reykjavík. Voru fáir
slíkir menn, en hér með Faxaflóa
og- öðrum veiðistöðum sunnan
fjalls voru þó ýmsir velefnaðir
bændur. Frá Reykjavík var mjög
erfitt að sækja sjó þótt það væri
gjört af kapp<i>. Vestur á Svið
var styst róið en oft vestur í Renn-
ur mílur var það langt á opið haf,
stundum var róið suð<ur> í
Garðsjó.
Öreigalýður var hér ekki til og
fáir á sveit, 1890 voru hér eins og
áður er greint tæp 4000 á
sveitarómagar en nú.
IV
1890 voru hér 8 þilskip. 1895 voru
þau orðin 16 og stærð þeirra sem
hér segir:
Fyrir neðan 20 smálestir 3
milli 20-30 - 4
30-40 - 4
40-50 - 1
50-60 - 1
60-70 - 1
70-80 - 2
Á þessum skipum voru 7-22
menn, alls á þeim öllum 232
menn. Aflinn á öll þessi skip voru
2300 skippund og útgjörðartími
að meðaltali 22 vikur. Flestir
voru uppá hálfdrætti sem kallað
var, þ.e.s. hver maður fékk helm-
ing af því sem hann dró, útgjörð-
armaðurinn fékk helming aflans.
Með þilskipum var tekið upp út-
gjörðarmaður í staðinn fyrir út-
vegsbóndi og þótti nú ekki lengur
óviðeigandi. En fyrst í stað olli
þetta nokkuð hjákátlegum rugl-
ingi stundum, því að það kom
fyrir á sama skipi voru tvær teg-
undir útgjörðarmanna bæði sá
sem setti skipið og svo hin lægri
tegund: maður uppá kaup. Há-
setinn borgaði salt í þennan
helming sinn og verkunarlaun.
Ekki Var það eftir reikningi
grundvölluðum á hvað eyddist af
salti heldur var það fyrirfram
ákveðið. Þá þekktist ekki eins og
nú að selja fiskinn uppúr salti,
það mundi hafa þótt nokkuð óvit-
urlegt og ekki búhnykkur
neinum.
Þessir menn sem á skipum
voru, voru flestir úr Reykjavík og
Seltjarnarnesi en þó nokkrir úr
sveit, helst vinnumenn bænda.
Að senda vinnumenn sína til sjó-
róðra hafði verið siður bænda um
margar aldir, en nú þótti meiri
aflavon að senda þá á skútu (og
ungum mönnum þótti meiri frami
í því að vera á skútu en róa á
opnum bát).
Á skútur voru menn ráðnir ým-
ist yfir vertíð (frá mars byrjun til
11. maí) eða til Jónsmessu og
sumir yfir allan útgjörðartímann.
Þótti útgjörðarmönnum miklu
handhægara og tryggara að hafa
menn ráðna yfir allan tímann, því
stundum kom það fyrir, einkum
eftir að skipum tók að fjölga að
ekki fékkst nema hálfur mann-
skapur á skipin einkum eftir
Jónsmessu og stundum urðu sum
að hætta veiðum í sláttubyrjun.
Ég vék að því áður að bændur
sendu vinnumenn sína á skipin,
jú, þeir voru á skútu yfir vetrar-
og vorvertíð, stundum réru þeir
yfir vetrarvertíðina og fóru svo á
skútu um Jónsmessu og voru á
þeim fram að slætti, eða þeir fóru
heim um Jónsmessu og unnu að
torfristu og fjárgæslu fram að
slætti. Önnuðust svo með hús-
bónda sínum heyannir fram að
réttum, þá haustannir fram að
veturnóttum. Nú skyldi maður
ætla að bóndi vildi þjóni sínum
nokkurrar hvíldar, en svo var
ekki þó ekki væri fyrir annað, þá
fyrir það, að hafa unnið kaup-
laust allt sumarið 16-18 tíma á
sólarhring. Því þótt maður væri
heima yfir skammdegið, þá
<var> ætíð eitthvað að starfa,
um algert iðjuleysi var ekki að
tala; í sveitinni þekktist það ekki,
ónei. Strax um veturnætur var
vinnumanni komið til haustróðra
eða þá annarrar vinnu við sjó
suður. Kaup vinnumannsins var
oftast ekki annað en hálfur hlutur
þ.e. hann fékk fyrir þrældóm sinn
allt árið helminginn af því sem
hann aflaði yfir vertíðina (2 mán-
uði). Allur annar ávöxtur af iðju
hans rann í vasa húsbóndans.
Þessi rányrkja á vinnumönnum
varð aðal orsök til þess að þeir
flýðu úr sveitinni strax og tæki-
færi bauðst og það bauðst þegar
þilskipin tóku að ryðja sér til
rúms. Oft hefur heyrst kurr í
bændum til sjávarútvegsins út af
því að skipin gleyptu fólkið en
þeir góðu bændur gá ekki að því
að sökin á því lá og liggur ekki hjá
öðrum en bændum sjálfum. Að
vísu var ekki nein stórhöpp að
sækja á skútum en það var þó
skárra en kjör í sveitinni, sérstak-
lega þegar þess er gætt að vinnu-
menn urðu að lifa lífi sjómanna
en fengu ekki aflann.
Vinnumennirnir opnuðu
augun fyrir því hvílík fjarstæða
það væri fyrir þá að þræla allt árið
mestan hlutann utan heimilisins
og fá ekki annað í kaup en sem
svaraði eins mánaðar afla þeirra,
sem stundum varð æði lítið til
þegar illa aflaðist. Þá fengu þeir
bókstaflega ekki neitt. Þeir sem
voru upp á ákveðið kaup fengu
frá 40-60 kr. fyrir árið, vinnu-
konukaup var almennt 12-20 kr.
yfir árið. Hefðu nú bændur í stað-
inn fyrir að fara svona með þessa
þjóna sína, leitast við að halda
þeim hjá sér og bætt kjör þeirra,
látið þá sem reisa vildu bú fá
hluta af stærri jörðum, og Iétt
undir með þeim fyrstu búskapar-
árin, þá hefðu margir af þeim sem
yfirgáfu sveitir ekki farið, hefðu
þeir átt von á þessum hlunnind-
um og haft sæmileg kjör á meðan
þeir voru vinnumenn. Mundu þá
vera nú fleiri sjálfstæðir bændur
og færri jarðir í auðn, færra
myndi vera í kaupstöðum af ör-
eigalýð og færra af stórlöxum.
V
Ég heði áður getið þess að háset-
ar á þilskipum voru upp á hálf-
drætti og borguðu salt í afla sinn
Frásögn Ottós N. Þorlákssonar
af kjörum sjómanna í Reykjavík
og upphafi íslenskrar
verkalýðsbaráttu
Ottó N. Þorláksson
og verkun á honum. Þetta gjald
var vanalega 6-9 kr. Þá komust
góðir fiskimenn að því að greiða
nokkuð minna sérstaklega þegar
mannekla var.
Stýrimenn höfðu frá 50-60 kr. á
mánuði 2-5 aura premíu af hverj-
um fiski sem þeir drógu, voru það
engin sældarkjör eftir vinnu
þeirri sem af stýrimanni var
heimtuð. Matsveinarhöfðu 10-15
krónur á mánuði, skipstjórar
höfðu vanalega 75 kr. á mánuði
og 2 kr. fyrir hvert skippund sem
á skip kom. Það var ekki stór
upphæð sem sjómenn höfðu upp
úr vinnu sinni, vanalega 200-400
krónuryfir útgjörðartímann. Hjá
þeim sem heimili höfðu var ekki
mikið eftir þegar veiðitímanum
var lokið í ágúst eða septemb-
ermánuði. Að engri vinnu var að
hverfa, og var því sjaldan bjart
framundan. Þegar kom fram í
nóvember þurftu margir að Ieita
sér láns og var þá vanalega farið
til útgjörðarmanns en þá fylgdi
því að ef lánið átti að fást varð
viðkomandi maður að ráða sig til
næsta árs. Ekki bætti það úr af-
komu manna að útgjörðarmenn
voru mjög tregir á að láta peninga
upp í það sem maður hafði unnið
fyrir, Vi og ‘A af upphæðinni var
kannski hægt að pressa út í pen-
ingum hitt <í> vörum og var það
mjög mikill munur, því á öllum
vörum var tvennskonar verð;
peningaverð og vöruverð og var
vöruverð mikið hærra en pen-
ingaverðið. Var oft til tekið í
samningum manna á milli þar
sem vörur voru gjaldmiðill að
svona mikill hluti af vörum skyldi
vera með vöruverði og svona
mikið með peningaverði. Öll
vara sem tekin var til láns var
undantekningarlaust með vöru-
verði, öll vinna sem unnin var hjá
kaupmönnum var borguð með
vörum. Aðstaða sjómanna var
ekki góð. Skuldugir atvinnureka-
ndanum og honum veðsett vinnu-
aflið fyrir vörur með vöruverði -
ósjálfstæðir andlega og efnalega.
Hálft árið urðu menn að lifa í
skuldum.
VI
Sem eðlilegt var voru sjómenn
mjög óánægðir með lífskjör sín,
eins og þau voru í heila tekið, og
auk þess út af hinu og öðru bæði á
sjó og landi viðvíkjandi lífinu á
skipum og viðskiptum við út-
gjörðarmanninn. Það var almenn
óánægja með matinn og mat-
sveina. Matsveinninn hafði eins
og áður er á vikið 10-15 kr. í kaup
á mánuði, það gefur því að skilja
að til þessa starfa völdust ekki
neinir afburða menn; 12-15 ára
drengir voru það oftast eða þá
uppgefnir örvasa karlar. Áttu
þessir drengir að matreiða handa
allt að 24 mönnum, verka soðn-
ingu sem oft voru þorskhausar
tvisvar á dag og elda allan annan
mat, hita kaffi, ræsta hásetarúm-
ið, snúast í kringum skipstjórann
og stundum elda sérstakan mat
handa honum o.s.frv. Þótt þessir
drengir legðu fram alla sína orku
var öll matreiðsla í mesta ólagi og
ekki síst þegar vont var veður og
voru menn þá oft matarlausir
14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 25. janúar 1987