Þjóðviljinn - 22.02.1987, Blaðsíða 7

Slökkviliðsmenn að störfum við að bjarga Unuhúsi aðfaranótt 18. janúar sl.
tækari arm hans. Það olli honum
því miklum vonbrigðum þegar
stefna flokksins færðist lengra til
hægri með ári hverju. Að lokum
reiddist hann svo að hann sagði
upp Alþýðublaðinu. í fyrstu mun
hann hafa verið fylgjandi
friðsamlegum leiðum til sósíal-
isma, en síðar hallaðist hann á þá
skoðun að bylting væri eina
lausnin. Hann var mjög hrifinn af
byltingunni í Rússlandi og fylgj-
andi Stalín í flestum málum.
í málaferlunum í Moskvu 1938
taldi Erlendur sakborningana
sanna að sök. Pá kom hann enn
sem oftar að þessu efni: í þjóð-
skipulagi, sem er ennþá í bylting-
arástandi og stefnir að sósíalisma,
verða valdhafarnir að gera fleira
en þeim og öðrum gott þykir, til
þess að vinna bug á skemmdar-
öflunum og geta leitt sósíalismann
til sigurs. Þarna hugsaði Erlendur
eins og kommúnisti.
Þórbergur segir að Erlendur
hafi haft hina dýpstu foragt á
kirkjum og trúarbrögðum og tal-
ið slíkar stofnanir bæði
forheimskandi og siðspillandi.
Vinkona Erlendar spurði ein-
hverju sinni Erlend hvort hann
tryði á annað líf. Erlendur svar-
aði: „Það getur vel verið að það
sé til annað líf, en ég er viss um að
þetta er miklu skemmtilegra.“
Á millistríðsárunum var að
sjálfsögðu mikið rökrætt um Hitl-
er og nasismann. Hér á eftir læt
ég fylgja hluta af samtali þeirra
Halldórs og Erlendar þar sem
fastmótaðar skoðanir hins síðar-
nefnda á frelsinu koma vel fram.
Það hefur einatt verið ein af
mínum grundvallarreglum, sagði
Erlendur, að hjálpa mönnum að
gera það sem þeir vilja sjálfir. Vilji
einhver maður stofna fyrirtœki
sem er fyrirsjáanlegt, að muni
setja hann á hausinn, þá er hann á
leiðinni í sína paradís; ég vil
greiða götu hans. Komi til mín
maður sem biður mig að lána sér
einsog tíu krónur til að kaupa sér
eitur, því hann œtli að drepa sig,
þá lána ég honum þessar tíu krón-
ur orðalaust ef ég á þœr til. Það
líður varla sá dagur að éggefi ekki
einhverjum drykkjurœfli vini
mínum fyrir flösku. En ég tek það
fram að ef einhver kemur til mín
og biður mig að lána sérfyrir eitri
svo hann geti til að mynda drepið
konuna sína, þá hefur mitt grund-
vallaratriði étið sig upp sjálft, og
ég segi við þennan mann: farðu
eitthvað annað góði. Svona sterk
og í fljótu bragði andstœð skyn-
semi var hjá Erlendi trúin áfrelsið
sem mannlegt grundvallaratriði;
frelsið sem frumskilyrði fyrir
mannlegu lífi. Var það trúin á
mennina - sem tekur áhœttuna
um leið? Ég sagði: aldrei hafa eins
margir þjóðverjar elskað nokkra
veru mannlega né guðdómlega
jafnheitt og þeir elska Hitler. Er-
lendur svaraði: Ef þýskur al-
menníngur elskar Hitler svona
heitt, þarmeð taldir verkamenn,
þá er ekki hœgt að segja annað en
þetta fólk sé á leiðinni í paradís.
Erlendur þjáðist af nýrnaveiki
í nokkur ár og lést af völdum
hennar 13. febrúar 1947. Til
minningar um Erlend mælir Þór-
bergur fyrir munn allra vina hans:
„með Erlendi Guðmundssyni
eigum við alla æfi á bak að sjá
vitrasta, bezta og mesta íslend-
ingi, sem við höfum þekkt.“
Unuhús
Halldór Laxness segir á einum
stað að Unuhús hafi verið
ókeypis gistihús fyrir allt landið.
Mikill hluti leigjenda og kost-
gangara voru sem fyrr segir
námsmenn og sjómenn utan af
landi, og einnig var þar mikið af
fólki sem hafði á einhvern hátt
orðið undir í lífsbaráttunni: Þar
bjó fjöldi kvenna sem á þeim
tíma þóttu vergjarnar með af-
brigðum, innan um háttprúða
menn eins og Norðmanninn
Andersen sem ekki neytti áfeng-
is. í skoti undir stiganum bjó um
tíma Jón Sinnep sem var fatlaður
af drykkju; þegar leið á nótt kom
hann í Unuhús, skríðandi á fjór-
um fótum upp sundið. Nokkrir af
íbúunum voru þar til geymslu þar
til losnaði pláss í fangelsinu.
Meðal daglegra gesta í Unu-
húsi má nefna systur, fimm tals-
ins og allar undir fermingu. Fóru
þær í sendiferðir fyrir Unu og
þáðu peninga að launum.
En auk þessa fundu þær upp á
að setja önnur skilyrði og þau
harla kynleg, ef þœr ættu að fara
sendiferðirnar. Eitt var að fá að
glamra á orgelið og syngja og
skellihlœja undir. Annað var að
stökkva jöfnum fótum út um einn
borðstofugluggann, sem ekki var
hœttulaust. En höfuðskilyrðið og
alveg ófrávíkjanlegt, ef nokkuð
átti að verða af sendiferðum, var
að fá að hoppa dálitla stund uppi
á dívaninum í borðstofunni með
tilheyrandi hljómlist. Undir þess-
ar kröfur varð Una að ganga, ef
nokkuð átti að fást í mat eða upp-
hitun þann daginn.
Á kvöldin settust þær með Unu
inn í herbergi og hún sagði þeim
sögur og fór með vísur fyrir þær. í
öðru herbergi sátu menn af eldri
kynslóðinni, íbúar og gestir í fjör-
ugum samræðum um stjórnmál,
bókmenntir, leiklist og það sem
markverðast var að gerast í
bæjarlífinu.
Á sama tíma áttu sér stað at-
burðir í Unuhúsi með talsvert
Upp þetta dimma sund: þar lá mín leið
mart liðið kvöld;
og sæi eg Ijós, þá var sem vanda og neyð
væri nú lyft af heilli öld.
Hér beið mín eftir amstur dags og önn
- eða utanför -
sú fylling vona er fæstum verður sönn,
a fá af vini örugg svör,
svo létti vafa og öllum ugg af þér
sem átt þar hlé:
hver þögn fær óm; hvert orð ber epli í sér.
Ymur hið forna saungna tré.
Þar drífa guðir og gamlir prestar inn og gyðjur lands,
afbrotamenn og börn fá bolla sinn
af besta vini sérhvers manns.
Og Steinarr Steinn sem Ijóðin las mér fyr
án lífsfögnuðs,
kom handkaldur upp sundið, drap á dyr
og drakk úr kaffibolla Guðs.
Ó mildu vitru augu, augna hnoss,
umliðna stund
Þess Ijóss er brann, sjá ennþá lýsirðu oss
upp þetta dimma sund.
Halldór Laxness
öðru sniði. Um þá eru þættir Stef-
áns frá Hvítadal helst til frásagn-
ar og læt ég fylgja hér sögu, ögn
stytta, úr bók þeirra Þórbergs /
Unuhúsi.
Úr þætti þeirra Jóakims og
Kristmanns:
í herbergi með okkur Jónatan
voru hafðir gestir annað veiifið
eða hinir og þessir kumpánar,
sem höfðust við í húsinu um
stundarsakir... Tveir slíkir
náungar eru mér sérstaklega
minnistæðir, Jóakim Jóakimsson
og Kristmann Jónasson, báðir
sjómenn af ísafirði...
Kristmann Jónasson var lura-
lega vaxinn og búlduleitur...
Hann gekk jafnan rifinn og
óhreinn og hirti ekkert um útlit
sitt. Kristmann tuggði mikið tób-
ak, spýtti á gólfin og lagði kapp á
að geta spýtt sem lengst. Þegar
hann neytti áfengis, gerði hann sig
valdsmannslegan í róm og drundi
mjög...
Sunnudag einn kom Kristmann
fullur neðan úr bæ og hafði þrjá
félaga ífylgd með sér. Þóttist hann
heldur en ekki hafa veitt vel, því
að þetta væru allt heldri menn.
Það voru þeir Valgarður Bene-
diktsen, Hermann Rútur og Jósef
Ólson, allir þekktir skólamenn
hér í bænum íþann tíð. Allir voru
þeir ölvaðir. Settust þeir að
drykkju í herbergi okkar Jónat-
ans, en við flúðum niður. Sátu
þeir góða stund að drykkjunni.
Kristmann tjáir þeim frá ástamál-
um sínum og leitar hjá þeim ráða.
Þeir réðu honum til að láta nú til
skara skríða, bregða strax við og
fá að vita annað hvort. Töldu þeir
hann á að fara út um herbergis-
gluggann, til þess að sem minnst
bæri á ferðalagi hans. Undir
glugganum var kálgarður, sem
tekið hafði verið upp úr. Krist-
mann lætur ekki segja sér þetta
tvisvar, bregður við, hoppar upp í
gluggann og stingur sér á hausinn
niður í moldarflagið. Við Jónatan
voru staddir í stofunni niðri og
sáum, þegar hann þeyttist fyrir
gluggann. Við opnuðum glugg-
ann og töluðum til hans, en Krist-
mann var þá sofnaður í flaginu.
Við vildum ekki ónáða hann og
hölluðum glugganum aftur.
ísömu svifum erum við kallað-
ir upp. Er það Friðbjörg, sem
œpir hástöfum og kveður okkur
Jónatan sér til fulltingis. í stigan-
um mœtum við Benediktsen, og er
hann á útleið. En Hermann Rútur
hefur króað Friðbörgu inn í litla
herbergið undir stiganum, heldur
pilsum hennar uppi undir hönd-
um og þæfir hana uppi við annan
gluggakarminn. En jafnskjótt og
við ryðjumst inn í herbergisdyrn-
ar, sleppir Rútur stelpunni og
öskrar: „Helvítis mellan vill ekki
lofa mér það. “ Rölti Friðbjörg
síðan niður, en Rútur fór með mér
og Jónatan inn í herbergi okkar.
Þar hökti Ólason og meig íflösku
í einu herbergishorninu og spjó
jafnharðan. Skömmu síðar tínd-
ust þessir gestir frá garði.
Kristmann lá nœr klukkustund
íflaginu. Þáskjögraði hann áfæt-
ur, rölti eitthvað út í bœ og sást
ekki fyrr en um nóttina. Upp frá
þessu var gluggi sá, er Kristmann
sté út um, kallaður
Kristmannshlið.
Indriði miðill var lengi viðloð-
andi Unuhús. Hann hafði búið
þar í tæp tvö ár og var síðan nœr
daglegur gestur. Stefán segir hann
hafa verið drykkfelldan, gleði-
mann mikinn og kvensaman með
afbrigðum. En lndriði stundaði
aðra og merkilegri iðju en
drykkjuskap og kvennafar. Hann
var valdur að því, í einu herbergj-
anna í Unuhúsi að „annar heimur
sté niðrá jörðina í fyrsta sinn á
íslandi. “
Og það skeði með þeim hœtti að
Indriði miðill sem lá þarna á gólf-
inu hófst uppundir loft hér í kytr-
unni og byrjaði að hríngsóla í loft-
inu, horn úr horni, í augsýn við-
staddra sem voru nokkrir helstu
embœttismenn landsins ritstjórar
og skáld; og allir heyrðu þeir á
viðtöl miðilsins við fræga anda í
öðrum heimi. Hér hafði tilam-
unda Guðmundur Kamban átt
viðtöl sín við Snorra Sturluson og
H. C. Andersen og hafa verið gef-
in út á prenti... En itt sinn þegar
Indriði hafði leingi svifið í þessu
þraunga rúmi sem hér var að
hafa, og þó enn minna Ijósi, og
ekki aðeins stóðu spakvitíngar
fyrri alda, heldur biskupar keisar-
ar og jafnvel mannkynsfrœðarar í
halarófu í öðrum heimi og biðu
eftir að ná tali af Reykjavík; þá
vildi svo til að girnið bilaði og
Indriði miðill datt oná gólf. Upp-
úr því hvarf andatrúin héðan að
sunnan og fluttist norðurá Akur-
eyri.
Mörg önnur ævintýri gerðust í
Unuhúsi á meðan Úna var þar
húsmóðir. Segir Halldór meðal
annars að nokkrir íbúanna hafi
ráðgert að stofna hóruhús í ein-
hverjum herbergjanna. í Unu-
húsi „feingu allir það sem þeir,
höfðu ímyndunarafl til að láta sér'
detta í hug. Fyrir guðs miskunn
náði ímyndunaraflið hjá mörgum
ekki út fyrir smáþjófnað, fyllirí
og kvennafar."
Alltaf ólœst
Eftir að Una dó tók Erlendur
við stjórn hússins og lét gera á því
nokkrar umbætur. Ekki
minnkaði gestrisnin við þessar
breytingar enda hafði Erlendur
„náttúrlega hugarhlýju og skil-
yrðislausa hjálpfýsi" frá móður
sinni. Munu gestkomendur þó
hafa breytt nokkuð um svip og
fór konur þá fyrst að taka þátt í
samkvæmum.
Á þessum tíma þótti það mikil
upphefð innan menningarelít-
unnar í Reykjavík, að hafa komið
í Unuhús.
Þangað lögðu leiðir sínar mörg
helztu skáld, rithöfundar og lista-
menn landsins í tugi ára. Þar sá
Tryggvi Svörfuður himnana opn-
ast. Þaðan fylgdi Kjartan Ólafs-
son læknir Sveini skáldi til hinzta
hvílustðar tuttugu og fimm árum
áður en hann skildi við heiminn.
Þar sagði Jóhann Jónsson sínar
hræðilegu draugasögur. Þarsagði
Sigurbjörn Sveinsson fram nokk-
ur skemmtilegustu ævintýri sín.
Þar las Stefán frá Hvítadal fyrst
upp Söngva förumannsins. Þang-
að komu þeir Guðmundur Gísla-
son Hagalín og Halldór Kiljan
Laxness bljúgir aðdáendur, þegar
þeir voru að byrja heimsfrægð
sína unglingar að aldri, og þar var
Halldór tíður gestur jafnan síðan.
Þar lýsti Þorsteinn úr Bæ máltíð-
um Lúðvíks konungs 16. af svo
lífrænni list, að alla fór að langa í
kjúklinga, soðna í nýmjólk. Þar
talaði Jón Pálsson um heiminn.
Þar fœrðu þeir Lárus Ingólfsson
og Páll ísólfsson upp á senu ýms-
ar fígúrur þjóðfélagsins, svo að
öllum varð ógleymanlegt. Og þar
hitti maður oft til skrafs og upp-
lyftingar ýmsa merkustu málara,
músíkanta, fílósófa, fræðimenn,
embættismenn, atvinnurekendur,
iðnaðarmenn, skólamenn, verz-
lunarfólk, skrifstofufólk og fag-
urkvendi landsins.
Meðal málaranna sem Þór-
bergur nefnir í upptalningunni
hér á undan, voru þær Lovísa
Matthíasdóttir og Nína Tryggva-
dóttir sem báðar máluðu Erlend.
Unuhús var alltaf ólæst, nema
yfir blánóttina. Þar bjuggu
gjarnan vinir Erlendar sem voru í
húsnæðisvandræðum, svo sem
Steinn Steinarr og Sigurbjörn
Sveinsson. Ef Erlendur gat ekki
af einhverjum ástæðum veitt
drykkjumönnum húsnæði, leigði
hann fyrir þá herbergi á Hjálp-
ræðishernum.
Snemma á stríðsárunum seldi
Erlendur Ragnari í Smára Unu-
hús, með þeim skilyrðum þó, að
hann fengi að búa þar meðan
hann lifði. Mun hann hafa gert
þetta til að hjálpa einhverjum
vina sinna út úr peningavand-
ræðum, en hélt nafni hans leyndu
alla ævi. Var mikið talað um að
Ragnar ætlaði að gera Unuhús að
listamannahúsi eftir dauða Er-
lendar, en úr því varð aldrei.
Sögur úr Unuhúsi eftir daga
Unu, á borð við þætti Þórbergs
og Stefáns hafa ekki verið ritað-
ar. Ekki er þó öll von úti enn, þar
sem ennþá er á lífi fjöldi fólks
sem tók þátt í ævintýrinu með
heilaga fólkinu, í húsinu þeirra.
Sunnudagur 22. febrúar 1987 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7