Þjóðviljinn - 22.02.1987, Blaðsíða 5

Heilagt fólk
og húsið þess
Fá hús hafa orðið jafn þekkt í bókmenntasögu okkar íslend-
inga og Unuhús. Um miðjan síðasta mánuð gerðust þau tíðindi
að Unuhús varð aielda. Tókst fljótt að ráða niðurlögum eldsins,
en þrátt fyrir það urðu skemmdir miklar. Nú er unnið að endur-
byggingu hússins.
Elín Hilmarsdóttir, bókmenntanemi, hefur skrifað ritgerð um
menningarsögulegt hlutverk Unuhúss og íbúa þess. Er ritgerð-
in aðallega byggð á því sem rithöfundarnir Halldór Laxness,
Þórbergur Þórðarson og Stefán frá Hvítadal skráðu um húsið
og íbúa þess. Auk þess ræddi Elfn við fólk sem þekkti Unu og
Erlend, sysíurnar Aslaugu og Steinunni Árnadætur, en þær
voru tíðir gestir í Unuhúsi og hjónin Einar Olgeirsson og Sigríði
Þorvarðardóttur.
Hér á eftir fer ritgerð Elínar örlítið stytt. Er formálinn klipptur
framan af ritsmíðinni sem og allar vísanir í heimildir, auk þess
sem nokkarar miHifyrirsagnir eru blaðsins.
-Sáf
Unta
Una Gísladóttir var fædd 28.
október 1855, ólst upp í Húna-
vatnssýslu en fluttist árið 1884
með eiginmanni sínum Guðm-
undi Jónssyni apótekara til
Reykjavíkur. Bjuggu þau fyrst í
Austurstræti 5b, en eftir lát Guð-
mundar flutti Una ásamt börnum
sínum Erlendi og Maríu Auði í
Garðastræti 4, í það sem síðar var
eftir henni nefnt Unuhús. Þriðja
barnið, Björg Friðrika var þá
dáin úr berklum og lést hin dóttir-
in nokkrum árum síðar úr sömu
veiki. í Ofvitanum er Unu, sem
þá var tekin að reskjast, íýst á
þessa leið:
Hún var smávaxin ogfjörleg og
stakk við, þegar hún gekk að því
er virtist afgigt í mjöðminni. Hún
var dökkhærð, brúneyg og fríð
sýnum. Andlitssvipurinn var
óvenjulega göfumannalegur, en
þó nokkuð slitlegur og markaður
mikilli og alvarlegri lífsreynslu.
Úr augum hennar geislaði ein-
kennilegum litbrigðum af náttúr-
legri góðsemi, alvöru og miklum
húmör. Stundum varð hún allt í
einu eins og blíttsólskin íframan,
en á nœsta augnabliki varð and-
litið alvarlegt og áhyggjufullt.
Una fór snemma að leigja út
herbergi og selja fæði í Unuhúsi.
Sumpart mun það hafa verið til
að fjármagna heimilisreksturinn,
en þó aðallega til að skjóta skjóls-
húsi yfir fátæklinga og fólk sem
átti í vandræðum, enda fóru
geiðslur mest eftir aðstæðum
hvers og eins. „Henni fannst ekki
koma til greina annað en taka
fólk að sér ef hún sá með rökum
að það átti sér einskis úrkosti."
Þetta hafði að sjálfsögðu í för
með sér að heimilisreksturinn
þyngdist með hverju árinu sem
leið; vesalingunum fjölgaði, en
hinum sem eitthvað höfðu á milli
handanna fækkaði. Hún hélt
heimilinu að mestu leyti gang-
andi með lánum sem henni tókst
að kría út hjá „góðviljuðum
mönnum sem vissu að hún var
heilög manneskja", og mun hún
hafa lagt töluvert uppúr því að
standa í skilum. Una var í
reikningi hjá Ziemsen kaup-
manni og varð sá reikningur oft
ansi hár því að ýmsir af skjólstæð-
ingum hennar áttu það til að mis-
nota sér hann. Einn af íbúum
Unuhúss komst eitt sinn svo að
orði að „þessi kona hefði aldrei
neina brýnni nauðsyn þekkt í lífi
sínu en þá að láta út síðasta eyri
sinn til uppeldis mönnum sem í
helgum fræðum eru kallaðir opp-
robnum hominum og abjectio
plebis...“.
Unu var ákaflega illa við
drykkjuskap og lauslæti. Hún leit
hinsvegar á hvorugt sem „úrás frá
rangsnúnu eða jafnvel illu
innræti, eins og þá var algengt.
Manneskjur, sem haldnar voru
slíkum áráttum, væru sjúkir
aumingjar, sem þyrfti að lækna.
Eitt sinn var Una neydd til að
Gísladóttir
Um Unuhús og
íbúa þess
©ftií
Eifhu
Hiimarsdóttur
gera upp á milli siðprúðrar
frænku sinnar og lauslátrar stúlku
utan úr bæ um húsnæði. Frænkan
var einstaklega atorkusöm og
dugleg húshjálp, en af húsverk-
um hinnar hafði Una „hóflega
gleði“. Una afréð samt sem áður
að láta frænku sína fara, þar sem
hin væri aumingi sem yrði að
hjálpa og reyna að lækna. Una
hafði mjög ákveðnar skoðanir á
þessum breyskleikum mann-
anna. Þeir stöfuðu af skoðunar-
leysi. „Alt þetta blessaða sak-
lausa og góða fólk sem stundum
kemur sér svo illa saman, og er
meira að segja drukkið, hvað er
það sem að því amar: Skoðunar-
leysi og aftur Skoðunarleysi."
Stefán frá Hvítadal þótti henni
afskaplega skoðunarlítill maður.
Hjálpræðið sem hún fann handa
honum voru kvæði Hannesar
Blöndal. Hún vonaði að hann
myndi smásaman komast að raun
um, „að þó vínkvæði Hannesar
Blöndals séu miklu betri en
seinni bindindiskvæði þessa
skáids, þá er það skoðunin, skoð-
unin sjálf og skoðunin ein, og
ekkert nema skoðunin, sem gerir
mann að manni auk þess að vera
skáld."
Una lést árið 1924.
Erlendur
Erlendur Guðmundsson var
fæddur 31. maí 1892 og var fjög-
urra ára gamall þegar hann flutt-
ist með móður sinni í Unuhús.
Um útlit hans segir Þórbergur:
(...) ungur maður, hár vexti,
grannholda með skollitt hár
mikið, dökkleitt alskegg, dökk-
leitar augabrúnir fagurlega
hvelfdar, dökkgrá augu, snarleg
og góðleg, fullt og höfðinglegt
enni, nettar og aristokratískar
hendur. Svipurinn var hreinn,
göfugmannlegur og ákveðinn,
kannski ívið raunalegur, með
keim af fyrirlitningu á því, sem
ekki vœri vert að hafa í hávegum.
Þetta andlit var svo ólíkt öllum
öðrum ávöxtum jarðarinnar, sem
ég þá hafði séð, að mér flaug
ósjálfrátt í hug málverk af Jesú
Kristi.
Það voru fleiri sem þótti sem
þeir sæju frelsarann þar sem Er-
lendur fór. f Sjömeistarasögu lýs-
ir Halldór fyrstu kynnum sínum
af Erlendi. Hann var þá fimmtán
ára, en Erlendur tíu árum eldri.:
Frá því er að segja að á sœlu-
skeiði œvinnar meðan ég var
mjólkurpóstur varð mér á reykja-
víkurgötum stundum starsýnt á
mann í bláum sifjotsfötum með
jarpt hár niðrá bak og samlitt
skegg ofaná bríngu; hann hljóp
við fót um bœinn með úttroðnar
leðurtöskur, sína á hvora hlið, í
ólum yfir báðar axlir... Ekki sá ég
betur en þetta vœri kornúngur
maður. Erþar skemstfráað segja
að þá kunni ég ekki mann að
þekkja efþetta var ekki frelsarinn
sjálfur, meira að segja kliptur útúr
biflíumynd í jesúhjartastíl, nema
bar ekki hjartað utaná.
Erlendur þótti snemma nokk-
uð undarlegur drengur. Þegar
Halldór spyrst fyrir um þennan
skrýtna unglingspilt hjá aldraðri
kunningjakonu sinni, Guðrúnu
Skaftadóttur, svarar hún honum
vorkunnarfull í röddinni:
Já aumíninginn hún Una,
blessuð manneskjan með húsið
troðfullt af lýð; og eiga þaráofan
þetta barn; guð hjálpi henni og
okkur öllum Dóri minn.
Ég sá ekki betur en þetta væri
frelsarinn, sagði ég.
Já sagði Guðrún Skaftadóttir.
Það er mikið hvað guð leggur á
sumar manneskjur.
Erlendur lauk aldrei barna-
skóla, þar sem honum var frekar
illa við þá stofnun. Hann naut
hinsvegar góðs af því að í Unu-
húsi gistu gjarnan námsmenn
utan af landi og las hann með
þeim námsgreinarnar sem þeir
lögðu stund á í Latínuskólanum.
Tuttugu og fimm ára gamall hafði
hann orðið fullt vald á „höfuð-
túngum Evrópu auk skandínav-
isku málanna og hafði lesið óg-
rynni bókmennta, bæði sígildra
og nýtískulegra, auk fræðirita
einkum um hagvísindi og þjóðfé-
lagsmál, jafnvel allskonar
heimspeki."
Þegar Erlendur fór út á vinnu-
markaðinn, þá innan við ferm-
ingu, starfaði hann fyrst sem búð-
ardrengur í verslun Ziemsens.
Síðan vann hann í eitt ár sem
bréfberi hjá Pósti og síma, en
eftir það fékk hann skrifstofu-
vinnu hjá Lögreglustjóraemb-
ættinu. Þetta hafði í för með sér
lengri vinnutíma, en um leið
hærra kaup, sem kom sér vel fyrir
mann sem rak jafn þungt heimili
og Unuhús. Fáum árum síðar var
hann gerður að embættismanni
hjá Tollstjóraembættinu, þar
sem hann vann til æviloka, fyrst
sem gjaldkeri og síðar sem yfir-
maður á Tollskrifstofunni. Er-
lendur þótti afburðarstarfskraft-
ur bæði hvað varðar verklagni og
vinnuhraða og var mjög vel liðinn
af samstarfsmönnum sínum.
Hann vann allt árið um kring,
helga daga sem virka, án þess að
taka sér annað leyfi en þriggja
Sunnudagur 22. febrúar 1987 ÞJÓÐVILJINN - SlÐA 5