Þjóðviljinn - 03.03.1987, Blaðsíða 9

MIÐSTYRT FRAMHALDSSKOLAFRUMVARP
8 SfÐA — ÞJÓÐVILJINN Prlðjudagur 3. mars 1987
Þriðjudagur 3. mars 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 13
Á síðastliðnum tíu árum hefur
framhaldsnám á íslandi tekið
miklum stakkaskiptum. Fjöldi
framhaldsskóla hefur risið upp og
framhaldsnám hefur orðið að
sjálfsögðum hlut fyrir mikinn
meirihluta ungmenna um allt
land. Það er mikil breyting frá því
sem áður var þegar aðeins lítill
hluti hvers árgangs, og þá aðal-
iega strákar, átti kost á mennta-
skólanámi eða iðnnámi.
Á þessu þróunartímabili hefur
orkan fyrst og fremst farið í að
móta nýtt kerfi, fjölbrautakerfið,
þar sem fjöldi brauta rúmast
innan sama skóla og náminu er
skipað niður í skilgreinda áfanga
sem hver gefur ákveðinn fjölda
eininga. Segja má að kerfið sé
smíðað af þeim sem í skólunum
störfuðu, stjórnendum og kenn-
urum. Hér var ekki um að ræða
miðstýringu frá menntamála-
ráðuneytinu. Valddreifingin naut
sín! En engu að síður fundu þeir
sem að þessum málum unnu fyrir
því að heildarsamræmingu
skorti, t.d. voru ósamstæð lög um
einstakar skólagerðir mönnum
fjötur um fót.
Endurskipulagning
innra starfs
Nú þegar ytra kerfið er nokkuð
vel komið á legg ætti tíminn fyrir
úttekt og endursköpun á innra
starfi og markmiðum að vera
runninn upp. Sú endurskoðun er
ekki hafin. Það er eins og staðið
hafi á að skólamenn og aðrir
áhugamenn um framhalds-
skólann hafi hafist handa í þess-
um efnum. Ekki er ólíklegt að
skorturinn á lögum hafi staðið
þar í veginum.
Átta lagafrumvörp
Margar tilraunir hafa verið
gerðar til þess að setja lög um
framhaidsskóla. Allt frá árinu
1977 hafa a.m.k. þrír mennta-
málaráðherrar lagt fram fram-
haldsskólafrumvarp sem samið
var í menntamálaráðuneytinu
líklega sex sinnum með einhverj-
um beytingum í hvert sinn. En
það var aldrei neinn pólitískur
vilji fyrir hendi til að þau næðu
fram að ganga. Á s.l. vetri lögðu
svo þrír þingmenn Alþýðubanda-
lagsins fram nýtt frumvarp sem
var í mörgum meginatriðum ólíkt
fyrri frumvörpum. Og nú fyrir fá-
einum dögum Iagði núverandi
menntamálaráðherra, Sverrir
Hermannsson, fram nýtt frum-
varp, en það varð einmitt tilefni
til þesara skrifa.
Frumvarp án
kennslufræöiþáttar
Ég er í hópi þeirra skólamanna
sem lengi hefur látið sig dreyma
um samræmd framhaldsskólalög,
því fagna ég því að lagt er fram
nýtt frumvarp. Það sýnir vilja til
þess að gera eitthvað í þessum
málum. En ég er ekki eins ánægð
með frumvarpið í heild og
sveitarstjórnarmenn á þingi sínu í
Borgarnesi um síðustu helgi.
Ánægju þeirra má trúlega skýra
með því að margt sem að þeim
snýr, einkum fjármálin, er vel
skilgreint og ýtarlega sett fram í
frumvarpinu. Annað á við um
kennslufræðiþáttinn. Frumvarp-
ið ber þess greinilega merki að í
nefndinni sem samdi það sátu
fimm menn úr stjórnkerfinu og af
fjármálasviði. Énginn starfandi
framhaldsskólakennari eða
skólameistari og einn fræðslu-
stjóri grunnskólastigs. f þessum
hópi var engin kona. Kennsiu-
fræðiþátturinn er mjög rýr en um
hann ætla ég að fjalla hér og þá
eiga að vera nákvæmlega með
sama hætti og annarra skóla.
Hvað kemur til að þessum
skólum er ætlað að hafa meira
frjálsræði en öðrum skólum?)
Valdalausir
starfsmenn
En hver er þá hlutur sérfræð-
inganna, kennaranna og skóla-
stjórnenda? Skólameistarinn er
framkvæmdastjóri skólanefndar.
Kennarar mega náðarsamlegast
sitj a í skólaráði ásamt nemendum
og skal ráðið „vera skólameistara
til aðstoðar við stjórnun skóla og
rekstur“ (undirstrikun mín). í at-
hugasemd um viðkomandi grein
segir að skólaráði sé „... ætlað að
vera lýðræðislegur vettvangur
umfjöllunar um málefni hvers
skóla.“ Sem sagt „lýðræðislegur
vettvangur", en valdalaust! I 8.
gr. segir meira að segja að skóla-
nefnd setji þessu skólaráði starfs-
reglur sem m.a. ná til verksviðs
og starfshátta þess. Hér eru
möguleikar starfsmanna skóla til
þess að móta skólastarfið hrein-
lega teknir af þeim og settir í
hendur pólitískra fulltrúa. Skóla-
nefndunum er ætlað að leggja
fram tillögur til menntamálaráð-
herra um ráðningu kennara og
skólastjóra.
Fjármál í höndum
skólanefnda
Gert er ráð fyrir að annar
rekstrarkostnaður en launa-
kostnaður skuli greiddur til skóla
ársfjórðungslega fyrirfram. Þetta
lítur nokkuð vel út, enda segir í
leiðara Morgunblaðsins um
frumvarpið 3. febr. s.l. að þetta
eigi að efla sjálfstæðiskennd
skólastjórnenda og miði að
aukinni valddreifingu.
En skólanefndunum er ætlað
að sjá um fjárhagsáætlanir skóla
og í 32. gr. segir að skólameistara
sé ekki heimilt að flytja fjár-
veitingar milli kostnaðarliða
nema með samþykki skólanefnd-
ar. Þeim er meira að segja ætlað
að ákveða fyrir nemendur fram-
lag þeirra í þeirra eigin sjóð,
nemendasjóð, en nemendur
mega þó náðarsamlegast ráðstafa
fénu!
Hverjir eru þá f raun mögu-
leikar skólastjórnenda, kennara
og nemenda til þess að móta
skólastarfið og innihald náms?
Það fer trúlega allt eftir einstakl-
ingunum sem sitja í skólanefnd-
unum.
Miöstýring en ekki
valddreifing
Einhverjir gætu haldið að með
skipun þessara skólanefnda sé
verið að færa valdið heim í héruð
og tryggja áhrif heimamanna á
skólastarf. En orðin „...með
samþykki menntamálaráðu-
neytisins“ (7. gr.) sýna að allt
annað er upp á teningnum. Þau
undirstrika miðstýringarhug-
myndir frumvarþsins. Völd ráðu-
neytisins eru gulltryggð. Höfund-
ar OECD-skýrslunnar um
menntamál á íslandi furða sig á
hinni miklu miðstýringu í
menntamálum hér á landi. Við
virðumst vera að auka hana enn
meir, í stað þess að reyna að
draga úr henni, eins og er yfirlýst-
ur vilji núverandi ráðamanna í
orði en greinilega ekki á borði.
í frumvarpi Sverris eru
fræðsluráð í fræðsluumdæm-
ununi, sem nú þjóna grunnskól-
unum, fræðsluskrifstofur og
fræðslustjórar ekki nefndir á
nafn. Það kemur að sjálfsögðu
ekki á óvart miðað við síðustu
fréttir úr þeim herbúðum! Þar er
enginn vilji til valddreifingar eða
aukins sjálfstæðis landsbyggðar-
innar.
Kennarafundir,
til hvers?
Þar sem haldnir eru virkir og
skapandi kennarafundir í skólum
eru þeir afgerandi um skóla-
stefnu á hverjum stað. Kennara-
fundir eru nefndir í frumvarpi
Sverris, en verksvið þeirra á síðar
að ákvarða í reglugerð. Hvað
kemur til að ýmsir þættir eru
mjög vel skilgreindir í frumvarp-
inu en einmitt ekki tekið á hlut-
verki kennarafunda?
Núverandi skóla-
stjórnir hverfa
Nú er flestum framhalds-
skólum stjórnað af skólastjórn-
um þar sem gjarnan sitja fyrir
tveir stjórnendur, tveir kennarar
og tveir nemendur. Nokkuð þyk-
ir mér það lýðræðislegri skipan. í
frumvarpi Alþýðubandalags-
þingmannanna er gert ráð fyrir
slfkum skólastjórnum og þar er
þeim m.a. ætlað að kjósa skóla-
stjóra til fjögurra ára í senn. Nú
eru einnig skólanefndir við suma
framhaldsskóla. Hlutverk þeirra
er annað og miklu minna en hér
eru áform um.
Sjálfstæöi skóla
sjálfstæði fræðslu-
umdæma
í framhaldsskólalögum vildi ég
sjá markaða stefnu um sjálfstæði
skólanna sjálfra til þess að móta
sína skóíastefnu þó innan
lagarammans, rúmrar viðmið-
unarnámskrár sem gefin væri út
af menntamálaráðuneyti og
heildarstefnu fræðsluumdæmis.
Mér finnst mikilvægt að dreifa
valdinu sem mest frá mennta-
málaráðuneytinu og út til
fræðsluumdæmanna sjálfra. Ég
trúi því að heimamenn á hverjum
stað sjái best hverjar þeirra þarfir
eru í þessum efnum. Mér þykir
eðlilegt að hlutverk núverandi
fræðsluráðs grunnskóla verði
aukið og þeim einnig ætlað að
sinna málefnum framhaldsstigs-
ins og fræðsluskrifstofurnar verði
þjónustustofnanir fyrir fram-
haldsskólann á sama hátt og þær
þjóna grunnskólum nú. Það hef-
ur sýnt sig að vel reknar fræðslu-
skrifstofur hafa blásið nýju lífi í
skólastarfið. Reyna mætti að
skapa vettvang fyrir áhugasama
foreldra og aðra sem taka vilja
þátt í skólastarfinu með einhvers
konar opnum þingum sem væru
fastur liður í starfi fræðsluráða.
Hlutverk menntamálaráðuneyt-
isins væri þá meira en nú á sviði
samræmingar að ákveðnu marki
og eftirlits eins og fyrr segir. í
frumvarpi Alþýðubandalags-
þingmannanna er fræðsluráðum
ætlað þetta hlutverk og þeim
m.a. ætlað að halda opin uppeld-
ismálþing. Þessar hugmyndir eru
nátengdar umræðunni um þriðja
stjórnsýslustigið. Hér er um að
ræða dæmigert verkefni fyrir hér-
aðsþing og héraðsstjórnir, sbr.
breytingartillögu sem einn af
þingmönnum Alþýðubandalags-
ins hefur lagt fram við sveitar-
stjórnarlög og gerir ráð fyrir
þriðja stjórnsýslustiginu.
Kostnaöarskipting ríkis
og sveitarfélaga
Nátengt því sem ég hef verið að
fjalla um hér er fjármögnun
framhaldsskólans. Höfundar
frumvarpsins hafa farið þá leið að
ætla sveitarfélögum að greiða
40% stofnkostnaðar en ríkið sjái
alfarið um rekstur. Margir skóla-
menn og sveitarstjórnarmenn
munu vera höfundum sammála
hvað þetta varðar og sumir vilja
að ríkið standi alfarið undir
kostnaði við framhaldsskóla bæði
stofnkostnaði og rekstri.
Ekki er óeðlilegt að framhalds-
skólar séu kostaðir að mestu leyti
úr sameiginlegum sjóði allra
landsmanna, ríkissjóði. En mér
þætti æskilegt að heimamenn
bæru beinan hlut af bæði
stofnkostnaði og rekstri. Ég tel
að það stuðli að meiri umræðu og
áhuga heimamanna á málefnum
síns skóla. Það er skóiastarfi
hollt. Ég hef því um all nokkurt
skeið hallast að því að hlutur
sveitarfélaga bæði í stofnkostnaði
og rekstarkostnaði gæti verið í
kringum 20% að því tilskildu að
sveitarfélögunum væri tryggður
tekjustofn til þess að standa undir
þeim hlut. Álþingi ákveður að
sjálfsögðu fjárframlög hvers árs
til skólamála. Rekstrarfé öðru en
í launagreiðslur mætti ráðstafa
beint heim í fræðsluumdæmin til
skiptingar þar.
Aðrar athugasemdir
Margt fleira hefði verið gaman
að taka hér til meðferðar úr frum-
varpi til laga um framhaldsskóla.
T.d. mjög jákvæða þætti eins og
aðgang fatlaðra að framhalds-
námi og ákvæði um fullorðins-
fræðslu. Annað vekur enn hjá
mér spurningar eins og viðamikið
9 manna iðnfræðsluráð og
fræðslunefndir einstakra iðn-
greina (meistarakerfið á sem sagt
að halda sér) og 11 manna
fræðsluráð sjávarútvegs, af
hverju þá ekki fræðsluráð land-
búnaðarins? Hvað um fræðsluráð
eða fræðslunefndir tungumála,
listgreina, raungreina, verslunar-
greina eða félagsgreina til þess að
móta heildarstefnu og skipulag
þeirra? Hvers vegna eru ekki
ákvæði um svo sjálfsagðan hlut
sem námsráðgjöf og sálfræði-
þjónustu? Látum frekari hugl-
eiðingar bíða betri tíma.
Höldum umræðunni
uppi
Ég vil að lokum hvetja alla
framhaldsskólakennara, stjórn-
endur skólanna og nemendur og
aðra þá sem áhuga hafa á málinu
til þess að kynna sér vel fyrirliggj-
andi frumvörp um framhalds-
skóla og láta f sér heyra. Um-
ræðan skapar hugmyndir og hef-
ur áhrif.
(Höfundur er æfingastjóri
í uppeldis- og kennslu-
fræðum í Háskóla íslands.
Var áður skólameistari
Framhaldsskólans í Nes-
kaupstað.)
einkum markmið framhaldsskóla
og stjórnun hans bæði faglega og
rekstrarlega.
Hlutverk framhalds-
skóla í V/2 línu!
Framhaldsskólafrumvarp
Sverris Hermannssonar skiptist í
ellefu kafla. Annar kaflinn er um
hlutverk framhaldsskólans.
Lítum fyrst á hann. Þar er hlut-
verk framhaldsskóla afgreitt í að-
eins einni og hálfri línu „...að
veita menntun er nýtist sem
undirbúningur starfs eða frekara
náms. Jafnframt stuðli námið að
alhliða þroska nemenda." Svo
mörg voru þau orð. Hér er undir-
búningsverkið alls ráðandi og
það er eins og námið megi í
leiðinni stuðla að alhliða þroska.
Þessi eina og hálfa lína er nánast
það eina í frumvarpinu sem segir
eitthvað um innihald eða innra
starf framhaldsskólanna. Ekkert
er minnst á mikilvægi náms fyrir
líðandi stund og undirbúningur-
er ætlað að taka fornám, hafi þeir
ekki tilskildar einkunnir, og ekki
er fjallað um þá sem nú eru að
falla í skólunum og detta út úr
námi. Síðan er setning í 15. gr.
sem mér sýnist mismuna nem-
endum enn frekar, en þar segir:
„Skólanefnderheimiltað ...setja
lágmarkskröfur í einstökum
greinum til inntöku í tiltekna
námsáfanga“. Þetta tel ég mjög
hættulegt ákvæði og vara sterk-
lega við því. Þetta getur þýtt að
ákveðnir skólar geta valið sér
nemendur eftir einkunnum. Við
fáum „úrvalsskóla". Aðrir skólar
fá ekki aðra nemendur en þá sem
ekki komast í hóp hinna útvöldu.
Þar með mismunum við nemend-
um stórlega.
Þrenns konar
hlutverk
í markmiðsgrein hefði ég jafn-
framt viljað sjá þrenns konar
hlutverk framhaldsskólans til-
greind. í fyrsta lagi að hann eigi
að vera vettvangur virks sam-
Gerður G.
Óskarsdóttir:
Um markmið og
stjórnun
framhaldsskóla
inn miðast aðeins við tilvonandi
starf.
Skóli fyrir alla
eöa bara suma
Mér hefur alltaf þótt mikilvægt
að mjög væri vandað til mark-
miðsgreinar slíkra laga. Ég held
að markmiðsgrein grunnskóla-
laga hafi haft mikil áhrif á starf
grunnskólanna þótt menn séu
ekki að velta henni svo mjög fyrir
sér í daglegu starfi.
í slíkri markmiðsgrein hefði ég
viljað sjá grein um að framhalds-
skólinn ætti að vera opinn öllum
að skyldunámi loknu. Það hefði
þýtt að skólarnir hefðu þurft að
bjóða fram fjölbreytt nám sem
svaraði náms- og þroskaþörf þess
breiða hóps sem hver árgangur
er, þ.e. námsbrautir með mis-
munandi áherslu á bóklegt nám,
verklegt nám, vinnu tengda
námi, listir o.s.frv. Nú má segja
að um 20% til 30% hvers árgangs
finni alls ekki nám við sitt hæfi í
framhaldsskólunum. Kannski er
þessi tala enn hærri. Þessi hópur
ýmist nær grunnskólaprófi,
ræður ekki við fornámið (sem er
upprifjun á grunnskólanámi) eða
dettur út úr námi í upphafi eða á
miðri leið. Fjölbreytni náms-
framboðsins er allt of lítil. f
greinargerð kemur svo í ljós að
framhaldsdeildir við grunnskóla,
sem boðið hafa upp á fyrsta árs
framhaldsnám, skulu hverfa að
fimm árum liðnum. Það kemur
án efa í veg fyrir framhaldsnám
einhverra ungmenna.
f frumvarpinu er í orði kveðnu
tekið undir þá hugmynd grunn-
skólalaga um að framhalds-
skólinn skuli opinn öllum að
grunnskólanámi loknu en sumum
starfs um þýðingarmikil verkefni
líðandi stundar. Hér er átt við að
í skólanum sé tekist á við verkefni
og álitamál sem hafa þýðingu
fyrir nemendur á líðandi stund.
Ég er orðin mjög þreytt á eilífu
tali um að skólinn skuli fyrst og
fremst vera til þess að búa nem-
endur undir eitthvað sem síðar
muni koma og þá er oftast bara
talað um störf og frekara nám.
Við vitum svo lx'tið um framtíðina
eða hvort hún verður yfirleitt ein-
hver. Það þarf að líta á skólaveru
sem hluta starfsferilsins og það
ekkert ómerkilegri hluta en þá
sem síðar koma. I framtíðarþjóð-
félaginu er líka trúlegt að nám
fléttist inn í öll störf meira og
minna alla starfsævina.
Orð mín má ekki skilja svo að
ég vilji að skólinn forðist allan
undirbúning. Öðru nær. En í því
sambandi finnst mér mjög mikil-
vægt að sá undirbúningur beinist
ekki eingöngu að frekara námi og
ákveðnu starfi, heldur búi
skólinn nemendur undir virka og
ábyrga þátttöku í lífi og starfi í
lýðræðislegu þjóðfélagi sem
stöðugt er í þróun. Kannski er
lang mikilvægast að öðlast þjálf-
un í að laga sig að óendanlegum
breytingum. Við þurfum einnig
að læra að rata um þjóðfélag okk-
ar og menningu. Én það er ekki
síður mikilvægt að búa sig undir
persónulegt líf í fjölskyldu og vin-
ahópi, að geta valið sér afþrey-
ingu eða skapað sér vettvang í
tómstundum sem vonandi aukast
í framtíðinni og verða trúlega
lengri en vinnutíminn. Kannski
væri hægt að fyrirbyggja streitu
og geðræn tilfinningaleg vanda-
mál nútímans ef skólanum væru
skapaðar aðstæður til þess að
sinna þeim þætti.
í þriðja lagi þykir mér mikil-
vægt að framhaldskólinn leggi
áherslu á persónu- og tilfinninga-
þroska hvers og eins. Það væri
síðan verkefni skólanna sjálfra að
endurskipuleggja og framkvæma
skólastarfið samkvæmt þessum
markmiðum. Hlutverk mennta-
málaráðuneytisins væri síðan að
hafa faglegt eftirlit með skólun-
um og gera úttektir á framkvæmd
lagafyrirmæla. Slíkt eftirlit er nú
ekki fyrir hendi hér á landi.
Skólamálahópur Alþýðu-
bandalagsins sem starfaði vetur-
inn 1984-85 og lagði ýmislegt til í
framhaldsskólafrumvarp Al-
þýðubandalagsþingmannanna,
setti fram hugmyndir um slíkt þrí-
skipað markmið sem að hluta var
tekið upp í það frumvarp.
Flokkspólitísk
stjórnun
Fjórði kaflinn í frumvarpi
Sverrisfjallarum stjórnun. Þarer
komið fram með það nýmæli að
þriggja manna skólanefnd við
hvern skóla „markar stefnu í
skólahaldi og ákveður námsfram-
boð með samþykki menntamála-
ráðuneytisins." Orðin „markar
stefnu“ og „ákveður námsfram-
boð“ benda til mikils valds.
Hverjum er svo falið þetta vald?
Er það falið sérfræðingum á
þessu sviði, þ.e. kennurum sem
hafa menntað sig sérstaklega til
starfa að skólamálum? Nei, ekki
aldeilis. f skólanefnd „sitja þrír
menn: formaður tilnefndur af
menntamálaráðherra eftir hver
ríkisstjórnarskipti, og tveir menn
tilnefndir af hlutaðeigandi
sveitarfélagi eða sveitarfélögum
til fjögurra ára að afloknum sveit-
arstjórnarkosningum.“ Það er
þokkaleg tilhugsun að sjá fyrir
sér hvern nýjan menntamálaráð-
herra skipa væntanlega „sína
menn“ í formennsku í skóla-
nefndum 50 framhaldsskóla við
hver ríkisstjórnarskipti. Hvaða
áhrif ætli það geti haft á skóla-
starf, uppbyggingu þess og þró-
un, samfellu í nýbreytnistarfi,
mótun séreinkenna skóla o.s.frv.
„Skólameistari (rektor) hefur á
hendi framkvæmd þeirra ákvarð-
ana sem skólanefnd tekur."
Hann er ekki í nefndinni og
markar því ekki stefnuna en er
aðeins framkvæmdastjóri nefnd-
arinnar. (Það vekur athygli að
fulltrúi menntamálaráðherra í
skólanefndum Verslunarskóla ís-
lands og Samvinnuskólans eru
ekki formenn nefndanna.
„Eignaraðilar" skipa tvo fulltrúa
og nefndirnar kjósa sér sjálfar
formann. Það skal tekið fam hér
að hlutur ríkisins í stofnkostnaði
og rekstri þessara skóla virðist nú