Þjóðviljinn - 08.11.1987, Blaðsíða 14

SUNNUDAGSPISTIU
Gyðjan endurheimti
gullker sitt
ÁRNI
BERGMANN
Svava Jakobsdóttir:
Gunnfaðar saga.
Forlagið 1987.
Þessi óvenjulega og metnaðar-
fulla skáldsaga greinir frá því, að
ungstúlkaíslensk, Dís heitir hún,
er handtekin á þjóðminjasafni
Dana með fornt gullker í hönd-
unum. Móðir hennar flýgur á
vettvang til að fá dóttur sína
leysta úr haldi. Hvað hafði komið
fyrir? Er stúlkan gengin af göfl-
unum, eða er hún útsendari ein-
hverra dularfullra hermdar-
verkasamtaka. (Ræna þeir ekki
dýrgripum í IRA?)? Sjálf hefur
hún allt aðra sögu að segja, sögu
sem móðir hennar gengur smám
saman inn í eftir því sem á söguna
líður. Dís upplifir forsögulegan
tíma, sjálfa sig sem Gunnlöðu,
dóttur Suttungs jötuns, sem Óð-
inn flekaði, að því er Edda herm-
ir, og lofaði hún honum að
drekka af skáldskaparmiðinum
sem hún hafði verið sett til að
gæta. Þambaði Óðinn mjöðinn
allan í fláttskap sínum og græðgi
eins og frægt er orðið. En eftir sat
Gunnlöð með sárt ennið, eins og
hver önnur saklaus Gréta, sem
Faust hefur farið illa með.
Annar skilningur
í þessari sögu er goðsagan lesin
eða öllu heldur upplifuð með nýj-
um hætti. Gunnlöð er ekki fákæn
heimasæta í Hnitbjörgum heldur
er hún hofgyðja. Persónu-
gervingur gyðjunnar miklu sem
er allt í senn: ástin og skáldskap-
urinn og réttur skilningur á sam-
henginu í tilverunni. Gyðjunnar
sem er ofar öllum goðum og frá
henni fær konungsefnið, Óðinn,
að lokinni strangri manndóm-
svígslu, umboð til ríkis. Með
þeirri helgiathöfn að hofgyðjan,
Gunnlöð semsagt, kemur Óðni
til lífs með því að gefa honum af
miðinum og ganga í eina sæng
með honum svo að friður og frjó-
semi megi tryggja viðgang lífs,
framhald þess og eilífa hringrás.
En Óðinn er eiðrofinn illi - með
öðrum hætti samt en í Eddu.
Hann rýfur þau lögmál sem gilt
hafa um samþættingu hins kven-
lega og hins karllæga í tilverunni.
Hann slítur sig úr lögum við gyðj-
una. Hann rænir gullkerinu góða
sem geymdi mjöðinn. Hann
kveðst einn allt vita. Hann trúir á
járnið, hann hvetur til bardaga og
lofar ungum mönnum eilífri víga-
sælu. Hann niðurlægir skáld-
skapinn undir valdið.
„Verið getur að Hávamál séu
einmitt að segja frá þessu ef vel er
að gáð“ segir undir lok bókarinn-
ar þegar tiltölulega velviljaður
málafærslumaður safnar fyrir
rétti í málsbætur fyrir Dís. Það
veit ekki þessi lesandi hér. Hitt er
lesandanum svo Ijóst að Svava
Jakobsdóttir hefur vandað sig vel
við þessa endurskoðun goðsög-
unnar og hefur vafalaust fræði-
menn sér til fulltingis um ýmis-
legt. En það skiptir ekki höfuð-
máli hér. Endurskoðunin er gerð
í krafti þess frelsis sem skáld-
skapur tekur sér og verður sann-
leikur þegar vel til tekst eins og
hér. Hún er augsýnilega tengd
nútímanum sterkum böndum,
umræðu um hlutskipti kynjanna í
samtíð og sögu, viðleitni til að
rétta hlut kvenna. Dís, sem er
Gunnlöð undireins, talar einmitt
um að „endurheimta“ hið gullna
ker skáldskaparins.
Hvers vegna
endurskoðun?
Goðsagan geymir margar
freistingar. Einatt rýna menn í
hana til að fá svör við sígildri
spurningu sem svo er orðuð hjá
Snorra: „hvað er upphaf eða
hversu hófst eða hvað var áður?“
Menn rýna í goðsöguna ekki að-
eins vegna þess að hún geymi
heimsskýringartilraunir forferð-
anna. Menn reyna gjarna að
finna þar einhvern óforgengi-
legan sannleik um frumþætti
mannlegra örlaga og samskipta.
Svona var það og er það enn. Og
goðsagan er, þótt undarlegt megi
virðast, sérstaklega mikil freist-
ing þeim sem helst vilja breyta
heiminum með róttækum hætti.
Marxistar hafa til dæmis skoðast
um í heimi goðsögu og fundið í
honum minningar um „frum-
kommúnisma" í mannlegu félagi
eins og það var fyrir upphaf
eignarréttar og ríkisvalds. (Sam-
anber það sem Einar Olgeirsson
skrifar í bók sinni, Ættasamfélag
og ríkisvald, um bölvun gullsins
og fleira þesslegt.) Jafnrétti-
skonur finna svo í heimi goðsögu
minjar um mæðraveldið, sæla
daga fyrir syndafall það sem
valdataka karla var, eða röskun
jafnvægis milli kynja. Þeir sem
hyggja til framtíðar leita draumi
sínum staðfestu í forögulegum
tíma og draumarnir eru vissulega
einskonar veruleiki. „Ég veit að
allt hverfist í andstæðu sína og
skáldskapur verður að veruleika
og veruleiki að skáldskap og Dís
hefur því svikið hvorugt" segir
móðir stúlkunnar í sögu Svövu.
Upphafin Ijóðrœna
Þáttur goðsögunnar er sterkur
og gildur í þessu verki. Hann er
vandmeðfarinn í sögu: í okkar
fornu textum verða ábúendur
Goðheima að persónum með því
að blanda í þær „Iágum“ mennsk-
um eigindum : bragðvísi Loka,
einfeldni Þórs, broslegu kvenna-
fari ofl. Hér ríkir hinsvegar römm
alvara. Og stundum finnst les-
anda eins og full tíðindalítið sé í
forsögunni, einum of mikið um
útlistanir og ítrekanir (t.d. á hlut-
verki hofgyðjunnar). En Svava
Jakobsdóttir vinnur vel á með
hugkvæmri útfærslu meginhug-
myndar sinnar og með upphöfnu
og einatt tigulegu ljóðrænu málf-
ari eins og í þessum hér samhverf-
um harmagráti allra tíma:
„ég sá líkamann missa þróttinn
um leið og börkurinn á askinum
sprakk því að lífssafinn þornaði í
brunninum helga.. ég sá blikið
hverfa úr augum hennar um leið
og skin sólar dofnaði og varð sem
sjóndapurt auga og himintunglin
skjögruðu yfir festinguna eins og
drukknir menn, ég sá feigðarf-
ölva færast á hörundið um leið og
gróandinn var sviptur krafti sín-
um og landslagið allt varð brunn-
in auðn..“
Móðir og dóttir
Sem fyrr segir lifir móðir Dís-
ar, sem fyrst heldur helst að barn-
ið sé gengið af göflunum, sig æ
sterkar inn í þann forsögulega
sannleika sem stúlkan hefur
lifað. Henni finnst það öllu varða
að Gunnlöð/Dís hafi ekki brugð-
ist, hafi ekki látið flekast, heldur
veitt mjöðinn af frjálsum vilja -
en síðan verið svikin. Finnst
henni nú að líf liggi við að aðrir
skilji þetta, m.a. málafærslumað-
urinn vinsamlegi sem hefur verið
að reyna að fá stúlkuna úr haldi á
þeirri forsendu að hún sé geð-
veik. En finnst lesandanum einn-
ig að hinn nýi skilningur á goð-
sögunni skipti svo miklu að við
hann tengist blátt áfram lífsvon?
Ekki er það nú víst. Ekki alltaf.
Stundum. Hitt er víst að lýsing
móðurinnar og sambands hennar
við dótturina er vönduð og
sannfærandi. Með góðum næm-
leika skýrir Svava Jakobsdóttir
frá því, hvernig þessi borgarafrú
gengur til leiks, örugg í fasi en í
rauninni „mörg tonn á þyngd“
fyrir áhyggju sakir. Hve vel hún
kann í fyrstu á valdaleikinn (m.a.
að setja upp grímu kvenlegs van-
máttar til að geta stýrt öðrum).
Og svo frá togstreitunni milli
þeirrar freistingar að halda sig við
hvunndagslegar skýringar (stúlk-
an er klikkuð) og þess, að hlusta á
barn sitt og þann sannleika sem
hún hefur upplifað og gera hann
að sínum. Þessu tvennu er stillt
saman með skýrum og áhrifarík-
um hætti. Til dæmis þegar svikum
Óðins er lýst með þessum tilþrif-
um hér: „í sömu andrá heyrði
hún jörðina bresta og rymja af
sársauka og skildi um leið að
þetta var ójarðneskur gripur sem
hann hafði laumað inn í sjálfan
bústað gyðjunnar. Þetta var járn-
ið, málmur úr ófullburða grjóti,
rifinn úr kviði jarðar og ægileg
hefnd gyðjunnar gerð úr heift og
kvöl varð ekki umflúin. Jörð
umdi og drundi. Björg klofn-
uðu...“ Og úr þessum heimsslita-
skáldskap er snarlega komið inn í
lágkúrulegan skrifræðisstfl dags-
ins: „1 því (læknisvottorðinu)
stendur að Dís sé firrt öllu veru-
leikaskyni og tjáskiptum hennar
við umhverfi sitt svo ábótavant,
að hún verði að teljast andlega
vanheil og þurfa sjúkrahúsvistar
við“. Að lokum snýr móðirin
baki við þeim svikum að notfæra
sér hinn „lægri“ skilning, skálka-
skjól geðveikinnar og stígur sitt
djarfa skref inn í veröld gyðju og
Dísar og tekur þar með þátt í að
endurheimta skáldskapinn - eða
þá inn í „firringu" hins truflaða ef
einhver vill svo á líta. Þau tíðindi
eru óvænt en þó rækilega undir-
búin þegar að er gáð.
f Gylfaginningu segir:,, Og það
veit trúa mín að jafnsatt er það
allt sem ég hef sagt þér, þótt þeir
séu sumir hlutir er þú mátt eigi
reyna“. Einhvernveginn eiga
þessi orð ágætlega við nýja skáld-
sögu Svövu Jakobsdóttur. Og að
því er varðar þann kjarna máls,
að konan endurheimir skáld-
skapinn, þá er það reyndar að
gerast á okkar dögum. Líklegt til
dæmis að konur séu að yfirtaka
þá iðju að skrifa skáldsögur. Hitt
er sv o annað mál að karlar láta
sér fátt um finnast - því þeir ráða
sjónvarpinu.
ÁB
Keltneskt ker,
prýtt goðamynd-
um, fundið í móm-
ýri við Gundest-
rup.geymtá
Þjóðminjasafni
Dana.