Þjóðviljinn - 06.03.1988, Síða 14

Við búðarborðið í Brydesverslun árið 1910.
Æli ég sleppi þá ekki
Á.B. blaðar í Verslunarsögu Vestur-Skafífellinga eftir Kjartan
Ólafsson
Hvaða máli skipti það fyrir
menn mikilla sanda, sæva og
vatna, þegar byrjað var að
versla í héraði þeirrafyrir
hundrað árum? Hvaða sögu
segja verlsunarkladdar af ár-
ferði, basli, siðerni og lífshátt-
um bænda og búaliðs? Og
hvað er að frétta af mikið iðk-
aðri bókmenntagrein,
byggðasögu, um þessar
mundir?
Um þetta og margt fleira má
fræðast í bókinni Verslunarsaga
Vestur-Skaftfellinga eftir Kjart-
an Ólafsson. En fyrra bindi þess
rits kom út rétt fyrir síðustu jól.
Rit þetta er saman tekið í til-
efni þess að hundrað ár voru í
fyrra liðin frá því að Vík í Mýrdal
var löggiltur verslunarstaður. f
aðfaraorðum er lesandi minntur
á það með öðru, að hér er sagt frá
þeim íslenskum byggðum sem
bjuggu um aldir við hvað erfið-
astar samgöngur; hvergi á
landinu voru kaupstaðarferðir
lengri né erfiðari, hvort sem
menn brutust yfir jökulvötn og
eyðisanda vestur á Eyrarbakka
eða austur á Djúpavog og Papós.
Því hefur það sætt geysimiklum
tíðindum í lífi Skaftfellinga þegar
uppskipun á vörum hófst í Vík í
Mýrdal og verslun og þjónusta
færðust inn í héraðið.
Alla þessa sögu rekur Kjartan
Ólafsson af mikilli kostgæfni -
segir frá Eyrarbakkaferðum og
Vestmannaeyjaviðskiptum
Skaftfellinga, Papósverslun,
upphafi verslunar í Vík í Mýrdal,
frá verslunarfélögum og svo upp-
gangi - og hnignun - Halldórs-
verslunar og Brydesverslunar í
Vík. Það er raunar mjög margt
sem forvitinn má fræðast um af
slíkur riti - sauðarsölu og sykur-
neyslu, hallæri og gjafakomi,
brennivínsneyslu og verðlagsþró-
un og mörgu fleiru er til skila
haldið. Og myndakostur er ein-
staklega ríkmannlegur í þessu
riti.
Byggðasaga ýmisleg hefur bætt
á sig mörgum bókum á seinni
árum, ekki síst vegna þess að
kaupstaðir komast á virðulegan
aldur einn af öðrum. Um slik rit
er utansveitargemlingum yfirleitt
heldur erfitt að fjalla, svo mjög
sem þeir telja sig yfirleitt van-
búna til þess að meta það til dæm-
is hvað vantalið er í þeim. Það er
líka nokkuð á reiki til hvers menn
ætlast af slíkum ritverkum. Kjart-
an Ólafsson ræðir um það í for-
mála, hvers konar rit hann telur
sig vera að setja saman og er hóg-
vær fremur en skyldi. Hann segir
að bókin sé ekki vísindarit, til
þess skorti ma.a. „viðameiri og
markvissari úrvinnslu heimilda".
Hann kveðst heldur ekki vera að
bjóða upp á neinn skemmtilest-
ur. Hann segir: „En von mín er sú
að þeir sem kynnu að láta sig
nokkru varða horfna lífshætti
Skaftfellinga og fróðleik um
menn og málefni í þeim parti
heimsins, fari ekki ætið i geitar-
hús ullar að leita ef þeir opna
bókina“.
Þessi samantekt er reyndar
ekki hugsuð sem ritdómur - en
rétt er að taka það strax fram, að
Kjartan Ólafsson lofar ekki upp í
sína ermi með þessum orðum.
Allt gengur það eftir. Og þegar
hann neitar sér um að segjast
bjóða mönnum upp á
skemmtilestur, þá er það mál
komið úr hans hendi. Skemmtun
af bók fer svo m jög eftir hugarfari
lesarans. Hann getur haft drjúga
skemmtun til dæmis af því að
velta vöngum yfir þeim verslun-
arskýrslum sem gefa það til
kynna, að á árunum 1895 til 1913
hafi sykurát Skaftfellinga nær
fjórfaldast. Þetta er upphaf vel-
megunar gætu menn sagt. Menn
gætu líka minnt á að á þessum
árum er komið á vínbanni í
landinu; þurfa menn sykurinn til
að brugga? Eða koma sætindi að
einhverju leyti í staðinn fyrir
áfengi sem munaðarvöru? Og
svona mætti lengi halda áfram.
Ekkert er ómerkilegt
Menn geta líka skemmt sér við
að fýlgjast með þeirri alúð og
þrautseigju og þolinmæði sem
höfundur bókarinnar sýnir við að
komast að hinu sanna í máli, og
skiptir þá engu hvort leitað er að
stóru eða smáu á annarra manna
kvarða. Leitin sjálf verður með
nokkrum hætti heilög iðja. Til
dæmis skoðar Kjartan mynd af
„Blánefsbúð", fyrsta verslunar-
húsi í Vík, og sýnir fram á það
með pottþéttum heimildasaman-
burði og vitnaleiðslum, að mynd-
in er eldri en talið var, og sýnir
húsið eins og það fyrst reis á Vík-
ursandi en ekki eftir að það var
flutt. Þegar skrifað er um Brydes-
verslun lætur Kjartan Ólafsson
ekki staðar numið fyrr en úti í
Kaupmannahöfn - þar hefur
hann skoðað skattskýrslur nær
aldargamlar og komist að því að
Pétur Bryde er með tekjuhæstum
mönnum þar í borg, hann hefur
og skoðað hús mikið sem sá karl
reisti, líklega með hundrað vist-
arverum, og heitir enn í dag Bry-
des Gaard.
Ástir og viðir
í húsi
Það er raunar í tengslum við
Brydesverslun sem Kjartan
leggur mjög skemmtilega lykkju
á leið sína og minnir lesarann á
það, að alla hluti má rammlega
saman tengja - ef menn vilja svo
vera láta. Hann er allt í einu far-
inn að tala um ást þá sem Jónas
skáld Hallgrímsson felldi til
Kristjönu Knudsen. Ástæðan er
sú, að sú mæta kona giftist Hans
E Thomsen, sem átti Godthaab-
verslun í Vestmannaeyjum. Og
hvað með það? gætu menn spurt.
Kjartan skrifar:
„Það var sonur Kristjönu
Knudsen, Nikulaj H. Thomsen,
sem árið 1894 seldi Pétri Bryde
eignir Godthaabverslunar og þar
með sölubúðina, sem flutt var til
Víkur og enn stendur. Þegar
virða skal gömul hús gætir oft
Halldór Jónsson og fjölskylda: Verslun hans var stórveldi þar eystra í meira en
hálfa öld.
ólíkra sjónarmiða. Máske eru
einhverjir þeir meðal
Skaftfellinga nú, sem telja gildi
þessa aldna húss heldur aukast
við vitneskju um það, að viðir
þess tengjast svo djúpum rótum í
íslenskri sögu.“
Neyðarhjólp til
íslendinga
Vitanlega minnir rit sem þetta
á kröpp kjör fólksins og kosti
þess fáa. Ég segi fyrir mig: ég var
búinn að steingleyma því að fyrir
aðeins röskum hundrað árum
höfðu bændur varla annan
kaupeyri en svoem 200-300 pund
af ull á ári - og að einmitt þes-
svegna er það hérumbil lífskjara-
bylting þegar hægt er að selja
Bretum sauði á fæti fyrir
beinharða peninga. Ekki vissi ég
það til dæmis, að fyrir um það bil
hundrað árum hefðu Skaftfell-
ingar margir (já og vitanlega ekki
þeir einir) fallið úr hungri ef ekki
hefði borist til þeirra erlent gjaf-
akorn. Árið 1882 er efnt til
neyðarhjálpar á Norðurlöndum
og víðar vegna mikilla harðinda
og fjárfellis á íslandi sem ógna lífi
mannfólksins, og Kjartan birtir
m.a. sýnishorn af áskorunum
sem þá eru út sendar um byggðir.
í norskri áskorun um að hjálpa
íslendingum í neyð segir meðal
annars:
„Við snúum okkur til norskra
karla og kvenna og hvetjum ykk-
ur öll til að leggja nokkuð af
mörkum til að lina nauð manna á
fslandi. Það voru norskir menn,
sem á fyrri tíð námu land á þess-
ari stórkostlegu eyj u, og þar voru
þjóð vorn reistir bautasteinar
ódauðlegrar frægðar.“
Og Kjartan Ólafsson bætir hér
við: „Máske hafa einhverjir
hinna verst stöddu í Skaftafells-
sýslu eða annars staðar á landinu
mátt þakka ritverkum Snorra
fyrir þá kornlúku sem þeim
bauðst í næsta mál árið 1883.“
Eigi skal skulda
Hér má og margt lesa um kaup-
skapinn sjálfan og afstöðu bænda
til hans og þá hittum við fyrir
fljótt bræður Bjarts í Sumarhús-
um vitanlega, sem engum vilja
skulda. Einn af faktorum Brydes
segir svo frá:
„Þeir sem afgreiddu áttu að
gæta þess, að úttektin yrði ekki til
muna framyfir innleggið, því að á
þessum tíma áttu allir að vera
skuldlausir. Bændur höfðu flestir
ekki minni áhuga en kaupmaður-
inn á því að vera skuldlausir, vera
frjálsir og óháðir. Þeir lögðu hart
að sér í þessum efnum, og oft
spurðu þeir á meðan úttektinni
stóð: „Hvað á ég nú eftir?“ eða:
„Hvað líður reikningnum?"
14 SfÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 6. mars 1988