Þjóðviljinn - 20.03.1988, Blaðsíða 4

Soffía, eiginkonaTolstojs,
hreinritaði fyrir hann handritið
að skáldsögunni Stríð og
friður. Hún naut þess mjög að
sigla um þann skáldskaþar-
heim, en - sagði hún við karl
sinn - „stundum finnst mér að
það sé ekki skáldsagan þín
sem er svona góð heldur að
það sé ég sem er svona klók.“
Frelsíð og
túlkunarceðið
Orð Soffíu Tolstoj minna á það
glaða frelsi sem lesandinn leyfir
sér gjarna: hann skilur allt á sinn
hátt og kannski betur en höfund-
urinn sjálfur, altént getur höfu-
ndurinn aldrei vitað hvaða til-
finningar og hugsanir verk hans
mun vekja upp, hann hefur búið
til skrifaðan heim og hleypt hon-
um út í hinn óskrifaða veruleika,
og bók hans lifir í ófyrirsjáanleg-
um móttökum okkar sem ráðum
svo miklu um það, hvað höfu-
ndurinn er að segja OKKUR.
Frekastir lesenda eru náttúr-
lega gagnrýnendur og bók-
menntafræðingar sem hafa lengi
túlkunarsteininn klappað: Eg
hef, segja þeir hver með sínum
hætti, komist að því hvað höfund-
ur er í raun og veru að fara með
þessu verki. Ekki er allt sem sýn-
ist, en ég hefi leyst gátuna. Stund-
um hefur þessi iðja gengið svo
langt að gagnrýnendunum sjálf-
um er nóg boðið. Eins og þegar
Susan Sontag skrifaði grein sína
„Gegn túlkun", þar sem hún lýsti
söknuði sínum eftir sakleysi þess
lesanda, sem er laus við kenn-
ingu. Sakleysi þess sem t.d. getur
horft á leikrit Tennesse Williams
„Strætisvagninn girnd“ og notið
glímunnar milli Stanleys, rudd-
ans sterka, og mágkonu hans
Blanche, fölnandi og þorstláts
blóms úr yfirstéttargarðinum, án
þess að þurfa að sjá í henni
„hnignun vestrænnar menning-
ar“ (gróf villimennska úr þjóðar-
djúpunum gleypir í sig siðfágun
og menningu). Túlkunaræðið,
segir Susan Sontag, er menning-
arsjúkdómur: skynsemin er með
því að hefna sín á listinni, reyna
að færa hana í bönd.
Einhversstaðar erum við les-
endur á flakki milli þessara
tveggja póla: að virða textann
eins og hann er, sýna honum
auðmýkt - eða þá að bregða á
leik með það frelsi sem þær
bækur, sem við látum okkur
miklu varða, freista okkur til.
Karlveldið og dstin
f nýútkomnu hefti Tímarits
Máls og menningar er löng og
stórfróðleg grein eftir Helgu
Kress um skáldsöguna Tímaþjóf-
Steinunn Sigurðardóttir
urinn eftir Steinunni Sigurðar-
dóttur. Eins og margir muna
segir þar frá Öldu, vel stæðri og
fríðri kennslukonu, sem á 38unda
aldursári verður fyrir þeirri
hremmingu að fá mikla ást á sam-
kennara sínum Antoni. Það sam-
band stendur í hundrað daga, þá
yfirgefur Anton Öldu sína, ekki
kannski vegna þess fyrst og
fremst að hánn er giftur fyrir,
heldur vegna þess að hann stefnir
á pólitískan frama - og hlýtur
hann. Alda situr eftir í sárum sem
ekki vilja gróa, hugsun hennar er
uppfrá þessu bundin ástinni sem
brást. Hún trúir á ástina, segir
Helga Kess, og kemst ekki upp
með það. Hún ferst.
Greinin heitir „Dæmd til að
hrekjast" og meginhugmynd
hennar er sú, að skáldsagan fjalli
um „skilyrði ástarinnar og hversu
erfitt hún á uppdráttar í karl-
stýrðu þjóðfélagi". Karlveldið,
segir á öðrum staði í greininni,
„endurgeldur ekki ást kvenna" -
og þessvegna ferst höfuðpersóna
skáldsögunnar Tímaþjófurinn.
Með sínum lærdómi og ástríðu
gerir Helga Kress söguna að
ákæruskjali á hendur
„karlveldinu" og um leið að
óbeinni viðvörun til kvenna um
að ef þær gangist inn á forsendur
karla í samskiptum, þá muni illa
fara.
Ástin og
samfélagið
Það er vitanlega rétt, að
jafnvel persónulegustu tilfinning-
amálum eru sett viss lífsskilyrði af
sambýlisháttum í mannlegu fé-
lagi. Og það virðist gráupplagt að
álykta sem svo, að úr því karlar
hafa ráðið mun meiru um mótun
þjóðfélagsins en konur, þá beri
þeir meiri ábyrgð á því að „okkar
reikisstjarna er illa í stakk búin
fyrir hamingjuna", eins og Ma-
jakovskíkvað. f>að erheldurekki
nýtt í túlkunarfræðum að fram-
ganga einstaklinga í ástamálum
sé teygð til alhæfinga um þjóðfé-
lagið í heild. Um miðja síðustu
öld var það algengt þema í
rússneskum bókmenntum að
ungur karlmaður, gáfaður og
glæsilegur, vekur ást ungrar
stúlku, en flýr af stefnumótinu.
getur ekki undir ástinni risið, og
gagnrýnendur þess tíma töldu að
þessi héraháttur í ástum endur-
speglaði vesöld samfélagsins og
hugsjónaleysi: öll dáð var dauð,
líka sú dáð sem ástin er. Við vit-
um líka að fátt er algengara efni í
vondum og góðum skáldsögum
en stéttaskiptingin sem óvinur
ástarinnar: hún fer frá honum
eða hann frá henni til að giftast til
fjár og frama. Enginn mun neita
því að tilbrigði við þetta þema er
að finna í Tímaþjófinum: Anton
vill ekkert vesen í einkalífi, því
hann stefnir á framboð og ráð-
herradóm.
Köld eru
karla rdð
Helga Kress er svo miklu rót-
tækari en þetta þegar hún fjallar
um skemmdarstarfsemi samfé-
lagsins gegn ástinni. Þau
spellvirki eru í meðförum hennar
(og þeirra kenningasmiða sem
hún styðst við, svo sem Juliu
Kristevu) alfarið tengd karlinum
bæði sem félagsveru og líffræði-
legri uppákomu. Samkvæmt
þessum skilningi er líf einstakl-
ingsins í heiminum dapurleg ferð
frá konunni, út úr heimi móður-
innar og frumbernskunnar sem er
sæll og góður og út í heim sem er
napur ískyggilegur og karlkyns. f
endursögn Helgu á þessum hug-
myndum er heimur móðurinnar
tengdur þessum hugtökum hér:
nautn, hugarflug, ímyndun.
gleði, hamingja, snerting og hlý-
ja. En síðan gengur barnið smám
saman inn í samfélagið og lærir að
nota tungumálið - og samfélagið
og tungumálið eru „heimur föðu-
rins“, og þar byrjar sundur-
greining, bæling, ófrelsi, af-
skræming á „innri veruleika ást-
arinnar og konunnar“. Hvort
sem það er nú ætlunin eða ekki,
þá verður allt hið jákvæða kven-
legt í þessari tvískiptingu
heimsins en karlmaðurinn eins-
konar syndafall í sjálfu sér, það er
hann sem skapar valdstreitu og
ástleysi í aldingarðinum hennar
Evu,. þar sem hún bjó sæl með
barni sínu nýfæddu. Hann er fyrst
og síðast eitthvað ógnvekjandi.
(Til dæmis er augnaráð hans til
konu ekki annað en fallískt und-
irokunartæki og boðar kannski
nauðgun bak við næsta horn. Og
Anton má ekki svo regnhlíf
spenna yfir Öldu að þar sé ekki
kominn frekur fallos táknrænn.)
Einna helst á karlkynsveran sér
von ef hún hefur rænu á því að
stunda skáldskap.
Kenníngin og
einstaklingurinn
Hér er náttúrlega hvorki stað-
ur né stund til að fjalla um alls-
herjarkenningu eins og þá sem
höfð er eftir Juliu Kristevu. Hitt
snýr að okkur, að þegar tiltekinn
texti (hér: Tímaþjófurinn) er les-
inn saman við kenninguna, þá
hefur hið einstaklingsbundna,
óendurtakanlega tilhneigingu til
að hverfa á bak við víðáttumiklar
alhæfingar. Alda og Anton verða
í túlkuninni hið kvenlega og
karlveldið fyrst og fremst en ekki
lifandi fólk. í nafni kenningarinn-
ar verður Alda fórnarlamb
(„dæmd til að hrekjast"), hún er
„sek“ um það eitt að gangast inn
á mat karla (sbr. útleggingar á því
hvernig hún „samþykkir augna-
ráð karlveldisins sem skil-
greinandi afl“). Þar eftir fer í
greininni lítið fyrir umfjöllun um
hennar ábyrgð á því sem gerist.
Anton vill haga sambandi þeirra
eins og honum best líkar og hafna
henni þegar honum hentar - en
lesandinn veit það líka, að Alda
hefur áður hagað sambandi sínu
við karla með svipuðum hætti,
kippt þeim upp í til sín eftir hent-
ugleikum og einn samkennarinn
(Steindór) gekk í sjóinn þegar
hún hafnaði honum. Sú saga gerir.
nokkurt strik í þann skilning að
Alda sé fyrst og síðast fórnar-
lamb, enda fer ekki mikið fyrir
henni í túlkun Helgu.
Af því bara?
Alda hafnar Steindóri, Anton
hafnar Öldu: er þá vandi ástar-
innar sá óleysanlegi hnútur sem
Heine orti um: Strákur elskar
stelpu, sem er hrifin af öðrum
strák, sem horfir enn annað?
Gömul saga og þó ávallt ný þeim
sem verður fyrir barðinu á henni.
Kannski. Alda segir reyndar á
einum stað: „Okkur sem er hafn-
að þýðir ekki að leita svars við
spurningunni Hvers vegna. Því
svarið er aðeins hið kosmíska af
því bara“. Þessi „eilífðarvandi"
er á sínum stað, en satt að segja er
ekki mikið að græða á því að gera
hann að aðalatriði í lestri sögunn-
ar - svo gamalkunnugt er það
allt.
Það er líka hægt að hugsa sér að
beina sinni móralskri túlkunarat-
hygli að þessum þætti hér: Alda
segir. „ég hef ávallt stjórnað lífi
4 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 20. mars 1988