Þjóðviljinn - 20.03.1988, Blaðsíða 5

Nokkrir
punktarum
Tímaþjófinn
effirSteinunni
Sigurðar-
dóttur, túlkun
Helgu Kress,
óstarraunirí
bók-
menntum og
fleira
mínu. Öllu hef ég stjórnaö nema
þér“ (Antoni). Og hún gerir sér
sjálf mætavel grein fyrir því að
það hefur hún getað vegna þess
að hún er forréttindakona, ríkur
erfingi, þar að auki menntuð,
greind og fríð. (Það liggur við
manni finnist ókurteisi að halda
því fram að svo kostarík kona sé
„dæmd til að hrekjast" fyrir
körlum.) Ekki þyrfti langt að
sækja í dólgafélagssálfræði til að
segja, að Alda sé barasta yfir-
stéttarpía sem hefur fengið allt
sem hún vildi og hrekkur upp af
standinum þegar að því kemur að
hennar dæmi ganga ekki lengur
upp. En það þarf heldur ekki að
hugsa sig lengi um til að sjá hve
þröngur og ófullnægjandi slíkur
lesmáti er: sársaukinn í sögu
Öldu er miklu meiri en svo að
menn geti haldið í alvöru áfram
með hann.
Werther frcendi
En ef menn vilja lesa Tíma-
þjófinn með hugann meir við
það, hver Alda er, en kven-
leikann yfirhöfuð, þá er
freistandi að halda áfram með þá
setningu sem að ofan var til vitn-
að: Alda hefur stjórnað öllu í lífi
sínu áður en hún fær ást á Antoni
sem hafnar henni. Og upp frá því
er hann sá Eini sem til greina
kemur, söknuðurinn og þráin
gleypa alla aðra möguleika í per-
sónunni með banvænum afleið-
ingum.
Með þeim áherslum erum við
komin í fróðlegan félagsskap, svo
mikið er víst. Til dæmis er fljót-
legt að benda á hliðstæður við
„Raunir Werthers unga“ eftir
Goethe, þá 200 ára gömlu met-
sölubók, fræga ástarsögu sem
langan slóða dró á eftir sér. En
eins og margir muna segir þar frá
ungum manni, Werther, sem
elskar Lottu sem er trúlofuð Al-
bert og ætlar sér reyndar aldrei
annað en verða hans dyggðug
ektafrú - meðan ölvandi og líf-
magnandi hrifning Werthers
snýst í myrka og óviðráðanlega
ástríðu sem endar í sjálfsmorði.
Alda fékk alla nema Anton -
og Lotta segir við Werther þegar
hún er að biðja hann að vera
„skynsaman" (Anton er líka af-
skaplega „skynsamur"): „Ég ótt-
ast að það sé aðeins vitrundin um
það að þér getið ekki eignast mig,
sem espar svona eftirsókn yðar.“
Hún eða hann, sem ÉG ekki fæ,
verður óumræðamnlega heill-
andi, það er víst ein af þessum
eilífðarsögum sem allir kannast
við. En hvernig fólk er það, sem
sú þrá leikur jafn grátt eins og
þau fjarlægu systkini Werther og
Öldu?
Hin útvöldu
Werther þykist vita það vel.
Það eru hinir útvöldu, hinir ó-
venjulegu, sem fyrirlíta skyn-
semi, hófsemi, hvunndagslega
meðalhegðun, málamiðlun, vita
að „ástríður mínar voru aldrei
fjarri vitfirringu" - og eru stoltir
af. „Hamsleysið“ sem Lotta ótt-
ast er sjálfur lífselixír Werters og
þá í nánum tengslum við skáld-
lega afstöðu til tilverunnar. Og
það er ekki laust við að Alda fari
stundum með svipaðan málflutn-
ing. Hún talar einatt um lágkúru-
lega „skynsemi“ Antons. Og lág-
kúru heimsins um leið: „Hvað
erum við annað en þjáningars-
ystkin í veröld hálfvolgrar
heimsku? í veröld þar sem menn
losa sig við ástina eins og óværu.“
Með öðrum orðum: Þjáningin er
það verð sem goldið er fyrir að
Íifa sterkara lífi en hvunn-
dagsfólkið. Það er í þessu andófi
og uppreisn gegn nytjastefnu í til-
finningamálum sem hinir miklu
elskendur tryggja sér samúð -
sem getur meira að segja orðið
svo róttæk að sjálfsmorð Wert-
hers varð háskaleg fyrirmynd
ungum sveinum um alla Evrópu:
ekki máttu þeir svo lenda í ástars-
org að þeir teldu það ekki fagra
nauðsyn að elta fyrirmyndina og
skjóta sig.
Harmleikurinn
En sú samúð verður spennandi
og þverstæðufull einmitt vegna
þess, að lesandinn er varla svo
skyni skroppinn að honum detti í
hug að óska þess (í anda góðra og
gamalla freistinga alþýðlegrar,
fræðisnauðrar sögusamúðar) að
Werther fengi sína Lottu eða
Alda sinn Anton. Ekki barasta
vegna þess að hann er eigingjarn
sem lesandi og veit að með slík-
um málalokum yrði engin saga.
Heldur af því, að harmleikur
Werthers og Öldu er í rauninni
ekki fólginn í því að þau fá ekki
sína heittelskuðu, sinn heittel-
skaða. Harmleikur þeirra er fólg-
inn í því, að þau hafa skapað sér
væntingar sem engin kona og
engin karlmaður getur undir ris-
ið. Hann er fólginn í því, að okk-
ar ágætu söguhetjur hafa tekið
þann kúrs á sinni siglingu, að
mæta tilgangsleysi daglegs lífs
með því að láta allt kynda undir
þeirri ofurást sem segir við sjálfa
sig: bara ef VIÐ værum saman þá
væri allt leyst. Því verður svo
seint svarað hvers vegna sumir
einstaklingar telja sig ekki eiga
nein önnur úrræði í saman-
lögðum lífsvandanum en að láta
ástina sem brást leggja sig í
gröfina. Góðar skáldsögur um þá
gefa engin endanleg svör um þau
efni sem betur fer. En meðal ann-
arra mögulegra svara eru vitan-
lega samfélagsaðstæður. Hvort
heldur sá stéttarhroki aðalsins,
sem hafnar Werther þegar hann
reynir í sorg sinni að ná sér á strik
sem embættismaður, eða það
karlaveldi sem vissulega gerir
konur auðsæranlegri en karla í
tilfinningamálum.
Húmorinn
Vonandi heldur enginn að með
samanburðinum á Werther og
Tímaþjófnum sé verið að dylgja
um „áhrif“ á nýlega íslenska
skáldsögu. Nei: hér er barasta
verð að minna á að „fórnarlömb"
ástarinnar eru af báðum kynjum
og að staða þeirra er keimlík
hvað sem líður ólíkum aðstæð-
um. Og vitanlega eru þetta
feiknalega ólíkar skáldsögur. Til
dæmis er Werther laus við húm-
or, alvaran er hann (og lesand-
ann) lifandi að drepa - meðan
Alda getur oft og vel hlegið að
sjálfri sér og heiminum. Og það
er réttilega tekið fram hjá Helgu
Kress, að hláturinn er vongefandi
(þótt svo hann ekki dugi Öldu til
lífs) - hann er raunabót, hann
stækkar sjónarhornið, hann setur
strik í reikning viðtekins gildis-
mats.
Ógöngur og
œvintýri
Þessir punktar eru saman settir
til að benda á aðra möguleika á
að nálgast skáldsöguna Tíma-
þjófinn en þann sem Helga Kress
notar í TMM. Þar með er ekki
sagt að túlkun hennar sé „röng“
ellegar óþörf. Manni getur gram-
ist það hve langt hún gengur við
að þrýsta skáldverki inn í kenn-
ingu. En þær syndir, sem sprottn-
ar eru af þeirri sannfæringu að
bókmenntir skipti máli fyrir
skilning okkar á sálum og samfé-
lagi og kannski fyrir jafnréttið og
fleiri hugsjónir ágætar, þær eru
vitanlega smáar miðað við t.d.
þau leiðindi að forðast skoðanir í
bókmenntaumfjöllun, hengja sig
í einhverjum hugmyndasnauðum
endursagnastíl. Helga Kress
leggur upp í langa ferð með texta
Steinunnar, og það ævintýri er
ögrandi og merkilegt, eins þótt
lesanda greinarinnar finnist að
ferðin berist út í ógöngur. Ef eng-
inn væri reiðubúinn að hætta á að
lenda í ógöngum, þá mundi eng-
inn heldur þokast spönn frá rassi.
Sunnudagur 20. mars 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5