Þjóðviljinn - 19.06.1988, Blaðsíða 4

FLEYGAR UR
STÁLINU
Frá árinu 1965: Túss á pappír. 30 x 47 sm.
- Strangflatastíllinn-geó-
metríska abstraktlistin -er án
efa einhver strangasti skóli
sem evrópsk myndlist hefur
búiö sér. Slíkurmyndhugsuö-
ursem ÞorvaldurSkúlason,
hlaut að ganga þá braut og
kannatakmörk ogmöguleika
þess hreina myndmáls. Ekki
er því aö neita, aö myndir
hans á því skeiði voru „dálítiö
kaldhamraöar", svo notuð
séu orö Ragnars í Smára, þótt
hittfæri aldrei dult, aö þarvar
hárnákvæm sjón og rökföst
ætlunað verki.
Þannig hefst kynning Björns
Th. Björnssonar, listfræðings, á
sýningu þeirri á verkum Þorvalds
Skúlasonar sem nú stendur yfir í
Gallerí Borg, og er sýningin
framlag gallerísins til Listahátíð-
ar í Reykjavík. Og Björn heldur
áfram:
- Veröldin var ekki söm um
1960 og hún var áratugnum áður;
nýr rýtmi var kominn til, nýr
hraði, og maðurinn var að leggja
upp í könnun nýrra víðerna. Þar
sem stöðugieikinn ríkti áður,
verður það nú, með orðum Þor-
valds sjálfs, „hreyfing og hljóm-
fall tilverunnar" sem tekur að
skipta hann mestu máli, og sú
breyting gengur fram í verki hans
um og upp úr 1960. Þar eiga
myndformin sér ekki lengur fast-
an og óhagganlegan stað í fletin-
um, né er hrynjandin milli þeirra
lengur víxlverkun bundinna afla.
í málverkum þessum svífa þau.
Listamaðurinn hefur skapað
þeim eðli og sent þau á braut í
myndrúminu, ýmist voldug og
svifamikil eða hæglát á markaðri
braut. Þau eru túlkendur þess
frelsis sem er ekki ringulreið eða
óskapnaður, heldur hins sem á
samhljóm í skipun allrar náttúru
og maðurinn má aldrei rjúfa. Því
eru myndir Þorvalds ekki aðeins
form, heldur býr á bak við þau
djúp trú hans á löggengi tilver-
unnar, eða, svo enn séu notuð
hans eigin orð: „Abstraksjón er
andstæða hins óskipulega; þess-
vegna er hún í samræmi við mitt
persónulega eðli - og í samræmi
við tíðarandann."
Sýningin í Gallerí Borg stendur
til 21. júní- þjóðhátíðarhelgin er
með öðrum orðum síðasta sýn-
ingarhelgin - og því ástæða fyrir
alla þá sem eru á leiðinni að taka
nú við sér. Það segir sig sjálft að
sérhver sýning með verkum Þor-
valds sætir tfðindum, en sú sem
hér er á ferðinni er sérstaklega
forvitnileg vegna þess að olíu-
myndirnar, átta taisins, eru allar
frá árunum 1958 til 1982, „þessari
mögnuðu umbreytingaröld í ævi
hans“, eins og Björn Th. orðar
það í bók sinni um listamanninn.
Auk olíumyndanna eru gvass,
vatnslitamyndir og teikningar á
sýningunni og spanna þær nær
allan listferil Þorvalds, og hafa
fæstar verið sýndar hér fyrr.
Kynningu sinni á sýningunni í
Gallerí Borg lýkur Björn Th. á
þennan hátt: Sú litla sýning sem
hér er saman sett er aðeins tilvilj-
unarkennt brot af verki Þorvalds
Skúlasonar á þessu árabili. Upp-
istaða myndanna er úr eigu eigin-
konu hans og dóttur, Astrid og
Kristínar, en þær féllu flestar í
hlut þeirra að honum látnum. En
jafnvel þótt svo sé, er hver mynd
Þorvalds fleygur úr sama stáli,
því æviverki sem skipaði honum
til forystu í íslenzkri samtímalist
um hálfrar aldar skeið.
Bók sú um Þorvald eftir Björn ■
Th. Björnsson sem drepið var á
hér að framan kom út árið 1983
hjá bókaútgáfunni Þjóðsögu og
nefnist: Þorvaldur Skúlason -
brautryðjandi íslenzkrar sam-
tímalistar. Fjöldi mynda prýðir
bókina, bæði svarthvítar og lit-
greindar, og væntanlega fer eng-
inn í grafgötur um gæði þess texta
sem höfundurinn setur saman.
Hér fara á eftir tveir kaflar úr
bók Björns um Þorvald, og er
gripið niður þar sem umbreyting-
aröldin í listsköpun hans er til
umfjöllunar.
„Sjónin þarf
sinn tíma“
í landi með svo ríka landslags-
hefð í málaralist var ekki nema
von að strangflatalist Þorvalds
vekti af sér margvíslegar vanga-
veltur, og þá ekki sízt um það,
hvort hér væri aðeins um form-
leik að ræða, án andlegs inni-
halds. Eftirsóknin íverk Þorvalds
sýndi þó að allstór hópur manna
kunni vel að meta þessa tegund
listar og hætti jafnvel að hafa
unun af einberri sýnilist eftir að
hafa aðhænzt henni, auk þess
sem þeir vissu vel að slíkur málari
sem Þorvaldur færi ekki villur
vegar. Til þess að svara ýmsum
áleitnum spurningum ritaði Þor-
valdur grein í tímaritið Birting
árið 1955, sem hann nefndi Non-
fígúratív list. Þar segir hann
meðal ananrs: „Litir eiga sér sína
náttúru sem er í nánu sambandi
við allt lifandi en samt eitthvað
sérstakt. Við vitum í rauninni
ekki hvað Hturinn blátt er, fyrr
en við hættum að tengja hann
hafi, himni eðafjalli. í nonfígúra-
tívu málverki hafa litir allt aðra
merkingu en í natúralistísku. í
hinu fyrrnefnda er þeim teflt
saman, hverjum með sínum sér-
kennum; í hinu síðara eru sérk-
enni þeirra máð út til þess að líkja
eftir yfirborði náttúrunnar. - Það
leiðir af sjálfu sér að formheimur
slíkra málverka er allur annar en
natúralistískrar myndar. Þar er
hraðit.d. túlkaðurþvíþvíað sýna
hest á hlaupum, bárur sem
brotna við strönd o.s.frv. -í Non-
fígúratívu málverki felst hreyf-
ingin í hlutföllum þess, í hrynj-
andi myndarinnar. Þar er ekki
skírskotað til hreyfinga sem við
þekkjum úr hinni ytri veröld. Það
byggist á rýtma sem býr í mann-
eskjunni sjálfri. Málarinn snýr
sér beint til áhorfandans og tjáir
formkennd sína milliliðalaust. í
allflestum tilfellum er það aðeins
natúralistískt uppeldi hins síðar-
nefnda sem kemur í veg fyrir að
hann og listamaðurinn mætist."
Kalla má að ákveðnu skeiði á
listferli Þorvalds ljúki með sýn-
ingu sem hann heldur í Lista-
mannaskálanum í september
1959. Mestallan þann áratug
höfðu myndir hans einkennzt af
mikilli kyrrð og festu. Samleikur
formanna í fletinum byggðist
ekki á neinni rás hreyfingar,
heldur á samstöðu og andstödu
stöðugra forma, líkt og þegar
sjálfstæðum ljóðmyndum er teflt
saman í kvæði eða lokuðum stefj-
um í tónlist. Því er yfir myndum
þessum alvara og reisn fremur en
ljúfur þokki. Stundum eru þau
jafnvel all þurr og köld.
Matthías Johannessen skrifaði
af alkunnri leikni sinni dálitla frá-
sögn af þessari sýningu Þorvalds
og lýsir listamanninum einkar
vel: „Það er nýjung í mínu lífi að
selja svo margar myndir á sýn-
ingu, bætti Þorvaldur við og
brosti. Hann hlær aldrei, en bros
hans er á við hlátur margra ann-
arra. Hann brosir nefnilega með
augunum." Og höfundinum vill
nú til óvæntshapps, þarsem hann
situr með Þorvaldi í hriplekum
Listamannaskálanum, að verða
vitni að því að sjálfur persónu-
gervingur ungmennafélags-
rómantíkurinnar hreinlega frels-
ast fyrir augum hans yfir í „af-
stræntið" og tekur næstum því að
tala tungum: „í þessu kom Guð-
brandur Magnússon inn úr dyr-
unum, gekk inn í salinn og
heilsaði okkur með djúpri lotn-
ingu. Svo kreppti hann hnefana,
leit í kring um sig, dansaði brot úr
gömlum valsi og sagði upp í opið
geðið á mér, eins og ég væri tré en
ekki af holdi og blóði: - Þetta er
opinberun, sagði hann. Ég þekki
það. Ég er músíkalskari gegnum
augað en eyrað. Svo sneri hann
sér í einn hring og sagði að hann
gæti trútt um talað, því hann
hefði strax séð h vað í Kj arval bj ó,
bætti síðan við: - Nú verða marg-
ir hneykslaðir á manni, alveg
undir drep, eins og á kerlingun-
um, þegar þær voru að frelsast í
gamla daga. En það gerir ekkert,
það gerir ekkert, hér er margt á
seyði og þú skalt vera óhræddur
að nota stór orð, Matthías minn.
Ég skrifa grein í Tímann á morg-
un um Þorvald og þar verða stór
orð, þið megið hafa ykkur alla við
á Mogganum!“ Og Matthías bæt-
ir við, - ekki að orsakalausu - að
„stór orð í þvf blaði um þessar
myndir, það er eitthvað nýtt“.
En frelsunin rann ekki af Guð-
brandi á heimleið, og andans
eldfjör hans entist vel betur en í
Tímagrein hans næsta dag. Hún
hefst með orðum hins uppljóm-
aða: „Enginn veit sína ævina fyrr
en öll er!“ „Þegar abstrakt-
málverkin komu manni fyrst fyrir
sjónir, varð andlit manns allt að
einni spurn, líkt og hjá litlum
dreng, sem í fyrsta sinn sá innmat
úr kind og spurði: Hvað er nú
þetta! Á að éta þetta? - Það verð-
ur spennandi!" En sjónin þarf
sinn tíma. Líka þarf hún að að-
lagast kringumstæðum. Og nú er
svo komið, að maður er farinn að
sjá samspil í þessum samstilling-
um lita og lögunar, og eru slík
málverk nú tekin að orka á mann,
máttug og heillandi. Og aldrei
hefur maður á abstrakt sýningu
fundið þetta betur en á núverandi
sýningu Þorvalds Skúlasonar, að
hér er ekki lengur um viðleitni,
leit að túlknunaraðferð að ræða,
heldur er það orðin staðreynd, að
form það fyrir fegurðartjáningu
svo, sem nú blasir við á veggjum
Listmannaskálans, er þess megn-
ugt að snerta strengi í brjóstum
manna og valda hrifningu, og
þráin eftir því, að geta átt kost á
að hafa einnig þessa nýsköpun
hið næsta sér, er tekin að verða
manni að þörf - jafnvel að ástr-
íðu!“ (Leturbr. hér.)
Ekki er vandi um að spá,
hvernig Jónasi frá Hriflu hefur
litizt á þessa umturnun forvera
síns á ritstjórnarstóli Tímans og
ævilangs samherja, en með þess-
ari grein Guðbrands tók með öllu
fyrir opinberan andróður Tímans
gegn nýlistinni í landinu, - í bili.
Túss á pappír frá því um 1960. 30 x 47 sm.
4 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 19. júní 1988