Þjóðviljinn - 10.03.1989, Blaðsíða 19

-a.x w
er ekki frá
okkur komin
Jón Gunnar Árnason mynd-
höggvari segir frá félags-
skapnum SUM í tilefni SÚM-
sýningar að Kjarvalsstöðum
Texti: Ólafur Gíslason — Mynd: Jim Smart

Viðtaliö er tekið á barnum á
Hótel Holti um miðjan nóvem-
ber 1988 og birtist í sýningar-
skrá sýningarinnar Súm
1965-72, sem verður opnuð
að Kjarvalsstöðum á laugar-
dag
Sp.: Jón Gunnar, hvað var
Súm?
JGA.: Það er ekkert til sem
heitir SÚM-list, eða SÚM-stefna
eða SÚM-eitthvað. SÚM var
bara heiti eða nafn á ákveðnum
hópi af fólki sem hafði trú á því
sem það var að gera.
Súm-nostalgían er ekki frá
okkur komin. Þetta fólk sem
starfaði í Súm á sínum tíma er nú
dreift út um allar jarðir, en það
hefur sýnt sig að þetta var fram-
sækið fólk og frjótt, á hvaða víg-
stöðvum sem það starfar í dag og
ég held að við séum gjörsneydd
allri nostalgíu gagnvart þessum
tíma.
Það er hins vegar að gerast nú,
að listfræðingar og fleiri eru að
taka við sér eftir 20 ár og átta sig á
að það voru mikil mistök af hálfu
ráðandi afia í myndlistarlífinu að
hunsa það starf sem var unnið á
vegum Súm. Það er hvorki list-
fræðingum né ráðamönnum að
þakka, en það er hins vegar stað-
reynd, að það starf sem unnið var
á vegum Súm á sínum tíma hefur
haft mikil áhrif á það sem er að
gerast í nútímalist á íslandi í dag
og hefur því sögulega þýðingu,
þrátt fyrir allt afskiptaleysið.
Sp.: En ef ekki var til nein Súm-
list eða Súm-stefna, hvað var það
þá sem sameinaði þennan hóp?
JGA.: Það sem einkenndi hóp-
inn var fyrst og fremst mikill
heiðarleiki gagnvart því sem fólk-
ið var sjálft að gera og mikið
frjálslyndi gagnvart öðrum. Það
sem sameinaði okkur var meðal
annars það, að við vorum aldrei
að hugsa um að búa til myndlist
fyrir ákveðinn markað. Það kom
að vísu fyrir að við settum myndir
inn í ramma, en það þjónaði
aldrei þeim tilgangi að gera verk-
in að betri söluvöru. Við vildum
víkka skilning fólks á myndlist og
á umhverfi sínu um leið. Við vor-
um meðal annars opin fyrir hug-
myndafræðilegri og pólitískri list
og stóðum bæði fyrir sýningum
um umhverfismál og sýningu á
vegum herstöðvaandstæðinga.
Því var haldið fram að við værum
pólitísk í þröngum skilningi, en
það var misskilningur. Það komst
engin hreppapólitík að í Súm.
Vettvangur okkar var stærri og
spannaði heiminn allan og him-
ingeiminn líka. Viðfangsefni
okkar í listinni voru ekki
Laugavegurinn eða Austurstræt-
ið, heldur heimurinn allur. Við
reyndum að skoða hið smáa í
samhengi við hið stóra.
Ég get nefnt þér dæmi um
þetta. Einu sinni tókum við þátt í
útisýningu Myndlistarskólans á
Skólavörðuholtinu. Þetta var
stórt sýningarsvæði og þarna
sýndi Magnús Pálsson lítinn
glerkassa á staur. Inni í honum
voru agnarlítil húsgögn gerð úr
eldspýtustokki og 2 dauðar fiski-
flugur. Og ekki meir. Á sömu
sýningu hafði Dieter Rot safnað
saman hvers kyns drasli sem lá á
víð og dreif um holtið. Það var
búið að leggja rauðamöl á sýning-
arsvæðið, og Dieter lagði ruslið,
gamla plastgreiðu, fjöður, dag-
blaðssnifsi, vírspotta, plastdós og
fleira, upp við lítinn stein í möl-
inni og úðaði svo allt saman með
nákvæmlega sama rauða litnum
og er á sjálfri rauðamölinni,
þannig að ruslið félli betur inn í
umhverfið. Þetta var list sem
sýndi nýja tilfinningu fyrir rým-
inu og gagnvart umhverfinu.
Sp.: Var það kannski andstað-
an við ríkjandi hefð sem samein-
aði ykkur í Súm?
JGA.: Við komumst auðvitað
ekki hjá því að horfa upp á það
hvernig abstraktlistin var á þess-
um tíma að slitna úr tengslum við
allan veruleika og úrkynjast yfir í
skreytilist fyrir góðborgara. Það
var svokallaður abstrakt-
expressíónismi eða lýrísk ab-
straktsjón sem þá var í tísku, og
menn höfðu tekið upp heiðarleg
fyrirbæri eins og til dæmis list
Cobra-grúppunnar, og breytt
henni yfir í eftirsótta markaðs-
vöru fyrir peningamenn. Þeir fé-
lagar í Félagi íslenskra mynd-
listarmanna (FÍM), sem höfðu
innleitt abstraktlistina hér á
landi, voru farnir að lifa á fornri
frægð. Þeir voru orðnir hug-
myndalega útbrunnir, þegar á
þessum tíma, og leiddust þá út í
þetta abstrakt-expressíóníska
sull. Af eigin verðleikum og
dugnaði höfðu þeir á sínum tíma
náð öllum völdum í félaginu og á
öllum opinberum vettvangi
myndlistarinnar, og þegar þeir
höfðu náð því marki snérist allt
um það hjá þeim að koma í veg
fyrir að nokkur gæti ógnað valda-
aðstöðu þeirra. Það er vel hægt
að segja að það hafi ríkt einokun í
íslensku myndlistarlífi á árunum
1965-75, og það var Septem-
hópurinn svokallaði innan FÍM
sem réði öllu. Þeir höfðu lengi
barist fyrir því að myndlistar-
menn fengju eins mikil völd og
hægt var, bæði í styrkja-, safna-
og menntakerfinu, sem var út af
fyrir sig í lagi, en síðan tóku þeir
upp hreina einokun innan þessa
kerfis á því sem þeim þótti vera
list. Þeir voru aldrei nógu líberal
til þess að geta stutt við bakið á
öðrum hugmyndum en sínum
eigin. Munurinn á þeim og Súm-
murum fólst meðal annars í því
að ég held að það hafi aldrei hvar-
flað að okkur í Súm að við værum
á einhvern hátt betri en aðrir eða
yfir aðra hafnir.
Ignoransinn hjá þessum
mönnum birtist svo meðal annars
í innkaupastefnu opinberra aðila
sem keyptu inn listaverk. Þeir
létu yfirleitt ekki sjá sig á sýning-
um hjá Súm, og það voru ekki
keypt verk inn eftir Dieter Rot,
Kristján Guðmundssson, Rósku
eða Sigurð Guðmundsson svo
dæmi séu nefnd. Erro var heldur
ekki inni í myndinni, hann var
ekki listamaður heldur í augum
þessara manna. Hvað mig sjálfan
snertir, þá er ég búinn að starfa
að fullu í skúlptúr í nærri 3 ára-
tugi, og Listasafn íslands hefur á
þessum tíma keypt eftir mig 3
verk. Nú eru menn hins vegar að
ranka við sér og sjá þá að það er
stórt gat sögulega séð í Listasafni
íslands. Og þótt nýtt safnráð sé
nú að reyna að bæta í þetta gat þá
er ljóst að þetta er tjón sem verð-
ur aldrei bætt til fulls. Og það er
arfur frá þessum konservatífa og
heimska hópi.
Sp.: Hvert var upphafið að fé-
lagsskapnum Súm?
JGA.: Fyrsta Súm-sýningin var
haldin í Ásmundarsal og á
Mokka-kaffi 1965. Ég hafði þá
verið með sýningu í undirbún-
ingi, en það var Haukur Dór sem
átti hugmyndina og kastaði henni
fram einhvern tímann á glaðri
stund: „heyriði strákar, eigum
við ekki bara að sýna saman?“,
sagði hann. Það varð upphafið að
samstarfi okkar sem stóðum utan
við ríkjandi viðhorf innan FÍM.
Undirbúningurinn að þessu lenti
mest á okkur Sigurjóni, því
Haukur stakk af austur á Seyðis-
fjörð að smíða tanka og Hreinn
Friðfinnsson lét ekki sjá sig fyrr
en á síðustu stundu. Sigurjón átti
allmörg verk á þessari sýningu og
var kominn með ferskar hug-
myndir frá London. Ég sýndi
þarna meðal annars vélknúin
verk og hreyfanleg...
Sp.: Þú hafðir ekki komist út
fyrir landsteinana á þessum
tíma?...
JGÁ.: Nei, en ég hafði sýnt
allvíða erlendis, m.a. með Zero-
grúppunni. í henni voru góðir
menn eins og Jean Tinguely,
Arman og fleiri, og við Dieter
Rot höfðum tengsl við þennan
framsækna hóp. Á þessum árum
fyrir Súm-tímann var ég að fást
við að gera hreyfanlegar og
breytanlegar myndir úr áli og
stáli.
Dieter Rot aðstoðaði okkur
líka við þessa sýningu, meðal
annars með því að útbúa fyrir
okkur sýningarskrá, sem við síð-
an sendum út um allar jarðir. Það
varð upphafið að samböndum
okkar erlendis, því okkur bárust
margar fyrirspurnir frá erlendum
galleríum vegna hennar.
Sp.: Hvernig var sýningunni
tekið?
JGÁ.: Ágætlega, held ég. Ég
man að Erró var að halda sína
sýningu í Listamannaskálanum
um líkt leyti. Hann kom til okkar
og sagði: „Mikið andskoti er
þetta gott hjá ykkur strákar.
Þetta er bara ómögulegur sýning-
arstaður. Þið verðið bara að
flytja sýninguna niður í Lista-
mannaskála þegar ég er búinn.“
Það gerðum við auðvitað ekki,
en þessi sýning ókkar var í
tveimur hlutum: í Ásmundarsal
og á Mokka-kaffi við Skóla-
vörðustíg. Guðmundur veitinga-
maður á Mokka var vinur okkar
og afar víðsýnn og frjálslyndur
maður í listrænum efnum.
Seinna, þegar galleríið var tekið
til starfa og hvað mest var um að
vera hjá okkur, þá gerðum við
Mokka-kaffi að eins konar ann-
exíu frá Súm: þegar við sáum
fram á að ekki kæmist allt fyrir í
galleríinu var pantað pláss hjá
Guðmundi á Mokka. Ég hélt þar
líka einkasýningu tvisvar og
Kristján Guðmundsson a.m.k.
einu sinni.
Sp.: Hvernig starfaði hópurinn
áður en galleríið kom til?
JGA.: Við vorum með ýmsa
anga úti og beittum okkur eftir
getu. Á þessum árum var ekkert
myndhöggvarafélag til, en Mynd-
listarskólinn í Reykjavík stóð
fyrir útisýningum á skúlptúr á
Skólavörðuholtinu vorin 1967,68
og 69. Auk mín tóku þau Róska,
Þórður Ben, Magnús Tómasson,
Kristján, Sigurður, Magnús Páls-
son, Sigurjón Jóhannsson og Di-
eter Rot þátt í þeim sýningum.
Ég var í sýningarnefnd skólans
ásamt með Ragnari Kjartanssyni
og fleiri góðum mönnum, en það
var Ragnar sem var lykilmaður-
inn á bak við þetta. Ragnar
Kjartansson var vinur okkar allra
og einhver víðsýnasti og jákvæð-
asti maður sem starfað hefur að
myndlist hér á landi. Hann sagði:
ef viðkomandi hefur trú á því sem
hann er að gera og finnst það í
raun og veru gott, þá setjum við
það upp. Það var mælikvarðinn á
val verka á sýninguna.
Þessar sýningar fóru fyrir
brjóstið á sumum. Þannig sagði
einn prestur í stólræðu í Hall-
grímskirkju að það væru sníkju-
dýr á þjóðfélaginu sem stæðu
fyrir þessum sýningum, og borg-
aryfirvöld með heilbrigðisnefnd
Reykjavíkur í broddi fylkingar
stóðu fyrir því að tekin var niður
varða úr heilhveitibrauðum, sem
Kristján Guðmundsson hafði
hlaðið á sýningarsvæðinu. Þá
kom til tals innan sýningarnefnd-
arinnar að öll sýningin yrði tekin
niður í mótmælaskyni, en af því
varð þó ekki. Því var hins vegar
borið við af heilbrigðisnefnd
borgarinnar að fuglar gætu borið
brauðið um víðan völl og jafnvel
inn í höggmyndagarð Einars
Jónssonar! Ánnars held ég að
næsta verkefni hópsins á eftir
sýningunni í Ásmundarsal hafi
verið að standa fyrir merkri og
yfirgripsmikilli sýningu á mál-
verkum Rósku í Casa Nova, sýn-
ingarsal sem Menntaskólinn í
Reykjavík réði þá yfir. Róska var
sú fyrsta sem bættist í hópinn eftir
sýninguna 1965, og var því virkur
félagi nærri frá upphafi.
Aðrar sýningar sem við stóð-
um að á þessum árum voru meðal
annars hjá leikhópnum Grímu í
anddyri Tjarnarbæjar, og svo átt-
um við m.a. aðild að sýningunni
Ung myndlist, sem haldin var í
Laugardalshöll á þessum árum.
Ég var þar í sýningarnefnd ásamt
með Jóhanni Eyfells.
Sp.: Hver var aðdragandinn að
stofnun Gallerí Súm?
JGÁ.: Ég man eftir fundi uppi í
Ásmundarsal, þar sem rætt var
um að fá þyrfti hópnum sama-
stað. Það voru einkum Kristján
Guðmundsson og Magnús Tóm-
asson sem áttu frumkvæðið að
þessu, og þeir voru kosnir til þess
að finna húsnæði. Eftir fáa daga
var húsnæðið í bakhúsinu við
Vatnsstíginn fundið og við tókum
það á leigu. Þetta var þá eina
starfandi myndlistargalleríið í
Reykjavík, og þegar á 1. árinu
voru haldnar þarna yfir 10 mynd-
listarsýningar auk þess sem þeir
Þórður Ben og Kristján Guð-
mundsson stóðu fyrir gjörning-
um. f Gallerí Súm var haldin
fyrsta installasjónssýningin sem
ég hef séð, þar sem galdurinn var
fólginn í því að skapa heildstætt
umhverfi og andrúmsloft. Hlutir
hliðstæðir þessum voru að gerast
um líkt leyti í Evrópu, og við
lögðum okkur fram um að kynna
allar nýjar hugmyndir.
Sp.: Þið höfðuð mikil og góð
tengsl við útlönd?
JGA.: Já, okkur var það nauð-
syn að fylgjast eins vel og við gát-
um með öllu því sem var að gerast
í myndlistinni erlendis. Eftir að
við höfðum opnað galleríið við
Vatnsstíginn, þá varð það eitt af
markmiðum okkar að kynna það
sem var að gerast í myndlistinni
erlendis. Við sýndum verk eftir
marga framsækna erlenda lista-
menn, einkum frá Hollandi. Og
við sýndum líka heiðarlega menn
af eldri kynslóðinni, eins og hol-
lenska málarann Anton Ruskins,
sem var einn af stofnendum
Cobra-hópsins. Eða Hörð Ág-
ústsson, sem var einn af fáum ab-
straktmálurum af eldri kynslóð-
inni sem hafði skilning á því sem
við vorum að gera. Við stóðum í
miklum bréfaskriftum við gallerí
og listamenn víða um Evrópu, og
stór hluti starfsins fór í að sinna
þessum erlendu tengslum. Lista-
safn íslands vanrækti á þessum
árum algjörlega að kynna það
sem var að gerast í myndlistar-
heiminum á erlendum vettvangi,
og því lögðum við megináherslu á
að sinna þessu verkefni.
Sp.: Hvernig stóðuð þið að
þessu fjárhagslega?
JGA.: Við rukkuðum félags-
menn um gjöld fyrir leigu. Það
gekk að vísu oft brösuglega, því
flestir voru ekki aflögufærir um
fé, en einhvern veginn gekk þetta
þó. Við fengum aldrei neina op-
inbera styrki til að halda þessu
gangandi, þótt þetta væri eina
myndlistargalleríið í bænum og
nánast eini tengiliðurinn sem ís-
land hafði við útlönd á myndlist-
arsviðinu. Við kusum okkur
framkvæmdastjóra og einnig rit-
ara, en þetta voru ólaunuð störf
unnin í sjálfboðavinnu. Elísabet
Gunnarsdóttir var lengst af ritari.
Hún var með okkur frá upphafi,
en þau Einar Guðmundsson,
Hildur Hákonardóttir, Krsstján
Guðmundsson og Magnús Tóm-
asson gegndu öll starfi fram-
kvæmdastjóra um tíma.
Sp.: Þegar þú lítur nú um öxl,
hvaða árangur sérð þú af 10 ára
starfi Súm?
JGÁ.: Við verðum að meta
þýðingu þessa starfs í samhengi
við það sem síðan hefur gerst. Og
þá er enginn vafi á því að starf
Súm hefur haft sín áhrif á sjón-
rænan skilning og myndræna
sköpun víðar en mann grunar.
Og það hefur gerst með ýmsum
hætti og eftir ýmsum leiðum.
Súm-félagarnir voru framsækið
fólk í öllu sem það var að gera.
Þeir voru allir heilir í því sem þeir
voru að gera, hvort sem það voru
slæmir eða góðir hlutir. En það
var í sjálfu sér ekki nóg. Síðan
hefur hópurinn dreifst, og margir
hafa farið út fyrir landsteinana.
Sambandið hefur hins vegar
aldrei rofnað, þvert á móti hafa
skapast í gegnum þetta tengsl,
sem hafa haft sín áhrif á íslenska
myndlist. Þeir sem eru hér heima
hafa lent í því að kenna í
Myndlista- og handíðaskólanum,
og þeir hafa notað tengsl sín til
þess að koma með nýjar hug-
myndir inn í skólann og fá þangað
gistikennara um lengri eða
skemmri tíma, bæði gamla Súm-
félaga að utan, en þó ekki síður
framsækna erlenda listamenn
sem við höfum verið í tengslum
við. Þarna hefur bæði verið um
að ræða tæknilega og hug-
myndafræðilega kennara og í
gegnum þessi sambönd sjáum við
þessi mjúku áhrif frá Súm, sem
síðan hafa smeygt sér víðs vegar
út í samfélagið.
Sp.: Heldur þú að Súm hafi
breytt viðhorfum íslendinga til
myndlistarinnar?
JGÁ.: Nei, ég býst ekki við því.
Hins vegar er enginn vafi á því að
Súm breytti andliti íslands
gagnvart útlöndum á myndlistar-
sviðinu. í þeim efnum hafa fáir
unnið meira en Súm. En það sem
skipti þó mestu máli var að við
styrktum hvort annað í því að
vera heiðarleg gagnvart því sem
við vorum sjálf að gera og frjáls-
lynd gagnvart öðrum. Það þýð-
ingarmesta í lífinu er að leggja sig
allan í það sem maður er að gera
hverja stundina. Ég veit ekki um
neinn innan Súm-hópsins sem
hefur lokað sig inni í biturleik út
af afskiptaleysi umheimsins. Það
skipti ekki sköpum, heldur hitt,
sem við gerðum sjálf. Bitur-
leikinn er alltaf sjálfskaparvíti.
Ég held að allir sem stofnuðu
Súm séu hamingjusamt fólk í dag
og ánægt með lífið, hvernig sem
það hefur annars snúist í höndun-
um á því. Og það er kannski það
sem mestu skiptir, þegar á allt er
litið.
-ólg
Föstudagur 10. mars 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 19