Þjóðviljinn - 10.03.1989, Blaðsíða 15

skjótt við og skipaði Vestmanna-
eyjaprestum að skilja þá umsvifa-
laust að „sem halda sig óguðlega
til samans. “ Það bar engan árang-
ur og haustið 1632 var svo komið
að kona nokkur ónafngreind
hafði eignast þrjú börn framhjá
manni sínum sem sat í þrældómi
ytra. Þriðja hórdómsbrot var
dauðasök samkvæmt Stóradómi
frá 1564 og datt konunni það
helst í hug að fá að giftast barns-
föður sínum, á þeirri forsendu þá
að fólk sem eins var ástatt fyrir
hefði áður verið náðað. Prestum
leist illa á hugmyndina og biskup
tók henni ólíklega, því slíkar ráð-
stafanir hefðu aðeins viðgengist í
kaþólskri tíð. Þó lagði hann til að
sótt yrði um til konungs.
Ekki veit ég hvað varð um
þessa konu, en gifting var það
sem fólk sóttist eftir. Frá upphafi
er ljóst að hinir hórseku
Vestmannaeyingar töldu að þess
væri skammt að bíða að þau
mættu giftast aftur eftir þrjú ár.
En það var nú eitthvað annað og
framundan var margra ára
þrautaganga. Það hvarflaði ekki
einu sinni að yfirvöldum að
ákvæði hjónabandslaga um
þriggja ára bið gæti átt við í þess-
um tilvikum, jafnvel ekki
ákvæðið um sjö ára bið. Enn var
lítið sem ekkert vitað um fólkið
sem Tyrkir tóku með sér og það
eina sem lá fyrir var að bíða. Ein-
hverjir fengu þó lausn mála
sinna, til dæmis Sigríður Sigurð-
ardóttir, en Tyrkir tóku eigin-
mann hennar, Vigfús Hannes-
son. Haustið 1634 kom Þorsteinn
Ormsson til landsins „úr Barbarí-
inu“ og sagði að Vigfús hefði dáið
úr brjóstmeini og verið jarðaður
að íslenskum sið. Vorið 1635 fór
Sigríður úr Eyjum í fylgd með
Sigvalda Oddssyni og var ætlunin
að ganga í hjónaband. Sigríður
virðist þá hafa verið með barni,
því einn Vestmannaeyjapresta
sagði í bréfi til biskups að margir
teldu þau hafa farið upp á land
„fyrir einhvern sérlegan tilgang."
Að öðru leyti fékk hún góða vitn-
isburði og virðist ekki hafa fallið í
hórdóm áður en fréttist um and-
lát Vigfúsar.
Úr vöndu að ráða
Þegar komið var á sjöunda ár
frá Tyrkjaráninu var aftur farið
að þrýsta á Gísla Oddsson biskup
að leyfa fólki sem missti maka
sína að giftast. Næstu tvö árin
stóð hann í ströngu við að reyna
að koma reglu á málið. Haustið
1633 inntu séra Ólafur Egilsson
og Kláus Eyjólfsson lögréttu-
maður biskup eftir því hvað yrði
gert að sumri komanda, þegar
árin sjö yrðu liðin. Biskup svar-
aði því ekki beinlínis en stað-
hæfði fullur vandlætingar að ekk-
ert hefði verið gert til að koma í
veg fyrir þessi brot, prestar
fengju engu áorkað og verald-
legir yfirmenn hefðu ekkert gert,
jafnvel leyft fólki að vera saman:
„Hefði ekki langtum betur farið
að skilja soddan persónur eftir
fyrsta brot eða annað eða loksins
þriðja? Guð náði hversu vér
erum sjáandi blindir.“ Vegna
þessa hirðuleysis taldi biskup að
„allt landið og allur almúginn"
yrði í fár og voða leiddur, líklega
færi svo að Drottinn hefndi hart
og það kæmi ekki á óvart að
heimsendir væri í nánd.
Um veturinn urðu óspektir í
Eyjum og ýmislegt bendir til þess
að hinn brotlegi hópur hafi mót-
mælt opinberlega og krafist þess
að fólk fengi að giftast. Einhverj-
ir hinna hórseku voru með upp-
steit í kirkju og trönuðu sér fram
fyrir annað fólk við messugjörð.
Þetta frétti Gísli biskup og
skipaði prestum að gera skýran
greinarmun á heiðvirðu fólki og
„hneyxlendum safnaðarins og
kristilegrar kirkju sem í hórdómi
eða annarri lausung sakaðir eru.“
Þessháttar fólk taldi biskup að
ætti að standa utan kirkju, hlýða
á Guðs orð og hugsa sinn gang
þangað til það treysti sér til að
bæta líferni sitt. Ekki er ljóst
hvort þetta gerðist einu sinni eða
oftar, en biskup ákvað að fara
sjálfur til Eyja fyrir verðtíðarlok
1635, „áður en fólkið dreifðist í
sundur.“ Hann varð seinn fyrir
og hætti við, en þess í stað skrif-
aði hann opið og harðort bréf
sem líklegt er að prestar hafi átt
að lesa af predikunarstóli. Hon-
um var nóg boðið og segir berum
orðum að í Vestmannaeyjum
„gangi margir hlutir óskikkan-
lega, óhlýðanlega og mjög óguð-
lega til.“ Hann nefnir Tyrkjarán-
ið og að með því hafi Guð viljað
áminna fólk að hegða sér vel. Síð-
an hafi Drottinn miskunnað sig
yfir landsmenn með því að senda
nokkra þeirra sem rænt var aftur
til íslands. Jafnframt hafi hann
• látið vita af því að aðrir væru enn-
þá á lífi „í því verra en Babýlón-
ska fangelsi" eins og Gísli orðar
það. Og hér er rétt að birta stutt-
an kafla úr bréfi biskups, því
leitun er að jafn skýrri lýsingu á
angist ráðamanna andspænis
þessum vandræðum: „En hvað
skeður? Nú heyrist og spyrst að
ekki síður eftir en áður að guðs
orð sé lítils virt hjá mörgum.
Kennimennirnir og þeirra hjarta-
góðu áminningar óvirtar og for-
smáðar, hvar af þar eftir fylgir að
allar aðrar syndir, bæði smærri og
stærri, fara í vöxt og taka ofur-
vöxt og safna nýrri og enn óbæri-
legri reiði Guðs, og ef mögulegt
væri enn fáheyrðara straffi, so
sem um nokkur næstu síðan um-
liðin ár hefur bæði himinn og jörð
og höfuðskepnurnar vitnað, og
nógu dagleg fáheyrð undur boða
rétt fyrir vorum augum og eyrum,
so það mætti einhverntíma ganga
í gegnum hjartað á þeim sem
nokkurn part vilja eiga í himna-
ríki, því að andskotinn laus látinn
með ólma reiði veit að hann hefur
stuttan tíma. Og hver veit nær sá
æðsti Herra kemur með sinn
stranga og endilega áfellisdóm
yfir alla óguðlega og iðranar-
lausa.“ Að lokum hvatti biskup
menn til að láta af illum lifnaði,
forðast frekari syndir og snúa sér
til Drottins með iðrun og bæn.
Konungsbréf
í bréfum um það sem Gísli
biskup nefndi „Vestmannaeyja-
mál“ eru engar tölur nefndar, að-
eins talað um „nokkrar persón-
ur“. Fyrir vikið er ekki hægt að
segja hve margir þessara fjörutíu
maka féllu fyrir freistingum hold-
sins og festust í snöru lostasem-
innar. Það skiptir kannski ekki
máli og hvað sem því líður urðu
yfirvöld að ákveða tvennt: hvern-
ig átti að refsa þessu fólki og hve-
nær mátti það giftast aftur?
Biskupar og lögmenn treystu
sér ekki til að ráða fram úr vand-
anum upp á eigin spýtur og
spurðu Kristján konung fjórða og
ráðgjafa hans. Svar konungs
barst með vorskipum 1634, en
olli vonbrigðum vegna óná-
kvæmni. Fyrri spurninguna leysti
hann með því að skipa fyrir um
lækkun sekta. Ekki var tilgreint
hve mikil þessi lækkun ætti að
vera, þannig að íslenskir ráða-
menn, fyrst sýslumaður Rangár-
vallasýslu og síðan dómsmenn á
alþingi, fengu að ákveða það.
Samkvæmt Stóradómi var hór-
dómssekt sex merkur, en það
jafngilti rúmlega tveimur kýr-
verðum. Sýslumenn gengu hart
eftir því að fá þetta fé, því sjálfir
hirtu þeir þriðjung. A alþingi
1636 var afsláttur sem Vest-
mannaeyingar fengu metinn á þá
leið að væri vitað fyrir víst að
makinn lifði enn meðal Tyrkja
lækkaði sektin um þriðjung.
Væru afdrif makans ókunn lækk-
aði hún um helming, en væri ör-
uggt að hann væri genginn af
kristinni trú átti hinn brotlegi hér
heima að greiða fyrir einfalt
lausaleiksbrot, líkt og hann væri
ógiftur. Sú sekt var margfalt lægri
en hórdómssektin. Síðari spurn-
ingunni svaraði konungur með
því að leggja blátt bann við því að
fólk giftist á meðan einhver von
væri um að makinn losnaði úr
prísundinni og kæmist heim.
Þetta leysti vandann um sekt-
irnar, en breytti engu um áhuga
fólks á því að giftast aftur. í
Vestmannaeyjum benti fólk á
regluna um árin sjö sem nú voru
liðin. Gísli biskup leitaði ráða hjá
kollega sínum Þorláki Skúlasyni
á Hólum haustið 1634 og kvartaði
undan því að þetta fólk ónáðaði
hann daglega. Sjálfur taldi Gísli
að ef fólk hegðaði sér vel mætti
það giftast aftur, nema sannað
væri að makinn þrælaði enn hjá
Tyrkjum og héldi í kristna trú.
Um þá sem höfðu brotið af sér og
ekki var vitað hvort makinn lifði
var hann í nokkrum vafa og
spurði: „Eiga þeir jafnrar náðar
að njóta sem þeir fyrirskrifuðu
ósekir?“ Loks voru þeir sem
höfðu brotið af sér og áttu maka á
lífi, líkt og Eyjólfur Sólmundsson
sem hafði eignast fjögur börn, en
hafði nú fengið „huglátlegt bréf
af sinni ektakvinnu.“ Gísli taldi
að ekki ætti að leyfa slíkum
mönnum að giftast öðrum kon-
um. Ekki kunni Þorlákur nein
ráð og í ársbyrjun 1635 taldi Gísli
réttast að taka málið fyrir á al-
þingi og á prestastefnum, bæði
sunnanlands og norðan. Um leið
bað hann yfirvöld í Vestmanna-
eyjum að skilja að þær persónur
sem lifðu í hórdómi og ráðlagði
hinum brotlegu að „girnast ekki
annan ektaskap svo lengi sem þér
hafið ekki sönn og bevísuð tíðindi
frá herteknum maka.“ Þetta var
kannski það eina sem hann gat
gert í stöðunni, enda fann hann
enga einhlíta lausn, þrátt fyrir
viðræður við bestu menn lands-
ins. Vorið 1635 sá hann það ráð
eitt eftir að biðja konung um sér-
stakan úrskurð um giftingarnar,
málefnið væri „nýtt og annarlegt“
og þess vegna þyrfti „náð og ný
úrræði yfirvaldsins.“ Um leið
sendi hann frá sér enn eina ám-
inninguna um þann „ósóma sem
enn nú skal framfara á þessum
Vestmannaeyjum framar en í
öðrum stöðum.“ Þar hvatti hann
fólk til að gefast ekki upp þó liðin
væru átta ár frá herleiðingunni:
„Minnisstæð mættu oss öllum
vera þau innilegu orð sem standa
í bréfum þeim sem komu úr Tyrk-
eríinu í fyrra frá ástmönnum vor-
um og ofdauft er það hjarta sem
ekki viknar þar við, einkum ef
það snertir nokkuð hans per-
sónu.“
Það er greinilegt að hinir áköf-
ustu sóttu það fast að fá að gift-
ast. Ein röksemdanna var að í
Vestmannaeyjum væri óhugs-
andi fyrir fullorðið fólk að kom-
ast skikkanlega af nema það væri
gift. Önnur röksemd var að
samviskunnar vegna treysti fólk
sér ekki til að lifa hneyxlunar-
laust utan hjónabands. Það þótt-
SANNAR
ist því verða að giftast, annars
væri voðinn vís og hórdómsbrot-
um myndi fjölga enn frekar.
Þessháttar rök tóku yfirvöld ekki
til greina.
Úrlausnir
Þegar hér er komið sögu voru
átta ár liðin frá Tyrkjaráninu.
Konungur varð aldrei við beiðni
biskups um úrskurð, en vann þó
hörðum höndum að því að fá
menn lausa úr prísundinni við
Miðjarðarhaf. Þá söfnuðu ís-
lendingar fé og sendu utan. Frá
árunum 1635-36 eru varðveittir
reikningar um 28 konur og 8
karla sem voru keypt og hafa
væntanlega komið til landsins
vorin 1636 og 1637. Ef til vill hittu
þá einhverjir maka sína og vand-
inn hvarf af sjálfum sér. Smám
saman bárust líka fregnir af and-
láti fólks sem hafði verið rænt.
Aðrir gengu Tyrkjum á hönd og
fyrirgerðu hjónabandi sínu á fs-
landi. Þannig höfðu þrír karlar
þær fréttir að færa Jóni Oddssyni
þegar þeir komu úr Tyrkjaveldi
sumarið 1636 að eiginkona hans
Anna Jasparsdóttir væri „vistföst
í Tyrkjaríinu með fullkomnum
samfélagsskap við einn tyrknesk-
an höfðingja og hún samþykk
með sönnu hatri og óvild við þá
kristnu, svo hennar er ei í neinn
máta aftur von hingað til lands.“
Anna og maðurinn áttu börn og
hún hegðaði sér í alla staði sem
eiginkona hans. íslendinga vildi
hún alls ekki umgangast, heldur
gekk hún um „klædd í pelli og
gullegum purpura.“ Jón fékk því
leyfi til að giftast á nýnan leik, en
hafði áður eignast að minnsta
kosti eitt barn. Tengdafaðir hans
var búinn að taka af honum
heimanfylgju Önnu fyrir löngu.
Tyrkjaránið hafði þó ekki síður
áhrif á líf þeirra karla og kvenna
sem lögðust með þeim sem
misstu maka. Þannig eignaðist
Kristín Jónsdóttir fjögur börn
með Eyjólfi Sólmundarsyni, en
konu hans var rænt. Eyjólfur
drukknaði vorið 1636. Tvö börn
Kristínar lifðu og nú átti að reka
hana burt vegna brotanna. Þá
kom Sigmundur Jónsson fram á
sjónarsviðið og bað Kristínar.
Ráðamenn í Eyjum fóru þess þá á
leit við sýslumann Rangárvalla-
sýslu að hann sækti um giftingar-
leyfi til konungs fyrir hennar
hönd, svo börnin yrðu ekki mun-
aðarlaus. Það gerði hann og
væntanlega hefur konungur
auðsýnt náð sína og leyft Kristínu
og Sigmundi að giftast.
Með þessum hætti fjaraði mál-
ið út. Sumir hinna brotlegu
heimtu maka sína aftur, aðrir
ekki. Af þeim sem aldrei sáu
eiginmenn sína og eiginkonur aft-
ur giftust sumir, aðrir ekki. Þegar
Gísli biskup skrifaði í síðasta sinn
til presta í Vestmannaeyjum í
október 1636 kvað við allt annan
og mildari tón en áður. Vandinn
var um garð genginn og biskup
segir að best sé „að hafa í slíkum
málum góða samvisku hjá Guði
og góð ráð hjá mönnum... En
fyrir allt fram áminni ég og umbið
hið trúlegasta að þér prestarnir
takið vara á sjálfum ykkur og síð-
an hjörðinni og stofnið ekki til
neins þyngra straffs... En Guð
friðarins uppfylli yður og alla
yðar tilheyrendur með öllum
fögnuði og friði í Drottni vorum
Jesú Kristi, hverjum ég befala
yður so trúlega og hugarlátlega
með alls góðs óskan.“
Hcimildir eru flestar í Bréfabókum
Gísla Oddssonar frá árunum 1631-36.
Þær eru geymdar í Árnastofnun í
Reykjavík. Nokkur bréf sem þetta
varða eru prentuð í ritinu Tyrkjarán-
ið á íslandi 1627 sem Sögufélag gaf út
árin 1906-1909. Einnig er margt að
græða á umfjöllun Sigfúsar Johnsens
um Tyrkjaránið í Sögu Vestmanna-
eyja, fyrra bindi, sem kom út í
Reykjavík árið 1946.
Föstudagur 10. mars 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15