Þjóðviljinn - 23.06.1989, Blaðsíða 21

Frakkar eru að halda upp á
tvö hundruð ára afmæli bylt-
ingar sinnar, þeirrar sem letr-
aði á fána sín orðin helgu;
frelsi, jafnrétti, bræðralag. All-
ir sem á tölvu geta pikkað
hafa skrifað bækur í þessu
tilefni- um djúpsálarfræði fall-
axarinnar, um konur í bylting-
unni, um gagnbyltingar í bylt-
ingunni og svo náttúrlega um
eilífðarmálið: var byltingin
ómaksins verð, fór hún út um
þúfur? Konungssinnar telja
náttúrlega að nú sé loksins
tími til kominn að setja Búr-
bona í hásæti í París, Mitter-
rand lætur vígja nýja óperu,
Parísarbúar kveinka sér
undan feiknalegu aðstreymi
gesta sem ætlar þá lifandi að
drepa. Meðan hátíðahöldin
standa sem hæst mun
bræðralag fólks í París
leysast upp í fúlu jafnrétti
manna til að hafa ekki frelsi til
að komast leiðar sinnar.
Lögmál
byltinganna
Franska byltingin er alltaf á
dagskrá - bæði vegna þess, að hún
er svo mikill þáttur í okkar nú-
tíma og svo vegna þess að hún er í
hæfilegri fjarlægð til þess að
menn geti af dæmi hennar skoðað
með yfirveguðum hætti fram-
vindulögmál byltinga. Þau
lögmál virðast einatt heldur en
ekki dapurleg: alþýðan fer af stað
og brýtur niður illræmda kastala
valdsins og heldur að nú byrji nýr
dagur frelsis og jafnaðar - en
byltingarþjóðin endar svo í allt
öðrum stað en til stóð. Snemma
rís ágreiningur um það hve djúp-
tæk byltingin skal vera eða getur
orðið, heitustu byltingarmenn-
irnir sjá í hverju homi svikara og
samsærismenn sem annaðhvort
eru að græða á neyð fjöldans eða
makka við erlend ríki sem vilja
byltinguna feiga. Peir hafa að
sumu leyti rétt fyrir sér - en fyrr
en varði er samsærisóttinn við
„óvini þjóðarinnar" orðinn að
en þeir ætluðu sér: jafnréttiskraf-
an endar í keisarakórónu og land-
vinningum: „því meir sem allt
breytist þeim mun frekar er allt
við hið sama“ segja Frakkar.
Samkvæmt þessari kenningu er
bylting fífldirfska þeirra sem hafa
oftrú á mætti mannlegrar skyn-
semi til að breyta þjóðfélaginu að
vitrænum hætti. Hún er og, segir
þar, glæpsamlegur hroki þeirra
sem segja eins og einn af and-
legum feðrum byltingarinnar,
Rousseau: „Það kann að vera
nauðsynlegt að neyða menn til að
vera frjálsir".
Heimurinn
annar
Nei, segja aðrir:
er
segja aörtr: byltingin
franska var að sönnu „ófullgerð
bylting" eins og flestar eða allar
aðrar — hún stendur ekki við ,sín
fyrirheit sem skáldin ortu um:
gæfusamur var sá sem kom í
heiminn á þeirri örlagastundu.
En eftir að byltingin hefur fjarað
út, og þótt allt hafi verið reynt til
að afturkalla hana, þá hefur hún
samt gerst og verður ekki aftur
tekin: Miðaldir Evrópu voru
hraktar á flótta með henni, með
henni hófst skrykkjótt sigur-
ganga borgaralegs lýðræðis, jafn-
réttis fyrir lögum, almenns kosn-
ingaréttar og fleiri mannréttinda.
Matthías Johannessen ritstjóri
Morgunblaðsins tók undir þenn-
an skilning í Helgispjalli í blaði
sínu fyrir skemmstu. Hann
minnir þar á þverstæður bylting-
arinnar: göfugar hugmyndir
Upplýsingarinnar um mannúð og
mannréttindi „urðu hægt að síg-
andi að veruleika, en það kostaði
miklar mannfórnir. Þúsundir
manna voru pyntaðar og drepnar
með viðbjóðslegum hætti... Litlu
munaði að frelsishugsjónin væri
andvana fædd... En bylting
borgaranna þá er forsenda allra
mannréttinda í velferðarþjóðfé-
lögum samtímans, hvað sem
blóðinu og ógnarstjórninni líður.
Það var í þessari eldraun sem Iýð-
ræðishugsjónin skýrðist".
1789 og 1917
Það er reyndar athyglisvert, að
Bylting! Bylting?
Nokkrir punktar um franskt byltingarafmæli
krabbameini sem grefur um sig,
byltingarmenn berast á bana-
spjót, „byltingin étur börnin sín“
- að lokum kemur hershöfðingi
og rekur alla heim til sín og gerir
sjálfan sig að keisara: lifi Napó-
león! Og með því keisari bylting-
arinnar var frekur til landa og
þandi Frakkland út um allar
þorpagrundir (meðal annars í
nafni ávinninga frönsku bylting-
arinnar), þá reis gegn honum
mikið bandalag annarra Evrópu-
velda og kvað hann í kútinn við
Waterloo og Frakkland sat aftur
uppi með sína konungsætt og sinn
dáðlausa aðal, svartasta íhald
hreykti sér á valdastólum. Og
loks var eins og ekkert hefði gest.
Eða hvað?
Allt breytist,
ekkert breytist
Þar stendur nú hnífurinn í vorri
kú. Franska byltingin er einatt
notuð til að minna menn á að
byltingar eru glæfraspil, þær
kosta tár og blóð og eins víst að
menn beri niður í allt öðrum stað
í þessum pistli dregur Matthías
fram ýmsar hliðstæður milli
frönsku byltingarinnar og þeirrar
rússnesku: kommúnistarnir sem
gerðu sovésku byltinguna 1917,
segir hann, áttu sínar fyrirmyndir
í „ofstækisfullum jakobínum sem
voru leiðtogar borgarastéttarinn-
ar í byltingunni 1789“. Hann ber
saman fallaxarsviðið í París og
aðalfangelsi Stalíns: „Lúbjanka
tók við af Concorde, það er allt
og sumt. Tíminn og veðurguðirn-
ir hafa þvegið blóðið af
Concorde-torgi og senn verða
fangaverðirnir í Lúbjanka jafn
úrelt fyrÍTbrigði og Robespierre“
Eigum við kannski að halda
áfram á þessari braut? Ef Ro-
bespierre og fallöxin og Napó-
león voru það gjald sem menn
greiddu fyrir borgaralegt lýðræði
- eru Ljúbjanka og Stalín og Gú-
lag það verð sem menn greiða
fyrir það að í þjóðfélögum af
ýmsu tagi sé réttur vinnandi
manna tryggður umfram form-
legt jafnrétti gagnvart lögum,
fyrir það að erfiðismenn séu ekki
varnarlausir leiksoppar duttl-
„Hátindur franskrar dýrðar" heitir
þessi breska áróðursmynd gegn
frönsku byltingunni.
HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
unga og aðstæðna þeirra sem eiga
fyrirtæki, stýra framieiðslu? Ef
bylting borgaranna 1789 var for -
senda mannréttinda, var ekki
rússneska byltingin brýn áminn-
ing um að það þurfti meira til en
viðurkenna mannréttindi í orði, í
lögum?
Hin sögulega
nauðsyn
En þá er líka komið að öðru
eilífðarmáli í vangaveltum. Eru
fómir byltinganna einhverskonar
nauðsyn? Gat ekki lýðræðið sótt
fram svona smátt og smátt í nota-
legum áföngum (kosningaréttur
var lengi bundinn við karlkyn og
eignamenn, gleymum því ekki) -
án þess að fallöxin sniði hausa frá
bol í París og án þess að herir
Napóleóns fæm mplandi um
Evrópu? Gat ekki verkalýðurinn
sótt fram undir kurteislegum
merkjum sósíaldemókrata í stað
þess að gerð væri tilraun með „al-
ræði öreiganna“ í Sovétríkjun-
um?
Nú þarf að hafa mörg svör uppi
og verða flest ófullnægjandi ef að
líkum lætur. í fyrsta lagi er það
alltaf varasamt að skrifa söguna í
skildagatíð: hvað hefði gerst ef
Kleópatra hefði verið ljót? í öðm
lagi: hægfara þróun til lýðræðis
og til aukinna réttinda verkalýðs-
ins var reyndar af stað farin á
undan byltingum í Frakklandi og
Rússlandi - en í öðmm löndum.
Lýðveldið franska í líki fagurrar
konu og vígalegrar... Byltingarlist
frá 1793.
Bylting verður þar sem fyrirstaða
aðals og annarra yfirstétta gegn
kröfum tímans verður mest. Bylt-
ingarnar gera svo tvennt í senn:
þær fylla menn ótta við róttækar
þjóðfélagstilraunir og efla þar
með íhald - þær ýta líka undir þær
hugmyndir að það sé mikil nauð-
syn á að breyta þjóðfélögum ef
ekki á allt að springa í loft upp.
(Þess vegna flýtti t.d. bolsevika-
byltingin fyrir framgangi félags-
legra umbóta í Vestur-Evrópu,
gerðu þá sem „áttu löndin“ með-
færilegri í samningum við verk-
lýðshreyfingarnar).
Ekki geðþótta-
ákvöröun
En hvort sem menn hafa ímu -
gust á byltingum eða luma á
hneigð til að fegra þær fyrir sér,
þá ættu menn fyrst og síðast að
hafa eitt í huga: byltingar gerast
ekki vegna þess fyrst og fremst að
byltingarmenn séu svo einbeittir
og vel skipulagðir (ég tel hallar-
byltingar í vanþróuðum ríkjum
eícki með í þessu hjali). Byltingar
gerast vegna þess að yfirstéttin
getur ekki stjórnað og vegna þess
að lágstéttirnar geta ekki sætt sig
við það ástand sem upp er komið
- enda er það svo slæmt að menn
hafa lítið að missa. Ég man ekki
betur en það hafi einmitt verið sá
einbeitti og vaski byltingarfor-
ingi, Lenín, sem minnti menn á
þetta í ræðu og riti upp úr
rússnesku byltingunni, þegar
heimur fylltist af óþreyjufullum
mönnum sem sungu: En ef við nú
reyndum að brjótast það beint.. -
og héldu að vilji væri allt sem
þarf.
Föstudagur 23. júní 1989 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 21