Þjóðviljinn - 23.06.1989, Blaðsíða 13

eða 7 ára fluttumst við til Banda-
ríkjanna þar sem við bjuggum í
þrjú ár í Boston. Á þessum þrem-
ur árum var Martin Luther King
myrtur, Bobby Kennedy var
myrtur, jafnréttisbarátta svartra
var í fullum gangi, stúdentaupp-
reisnin, hreyfingin gegn Víetn-
amstríðinu og Richard Nixon var
kosinn forseti. Þetta voru þrjú
ákaflega viðburðarík ár sem
gerðu mig róttæka. í fyrsta skipti
skildi ég almennilega hvað hug-
takið lýðræði þýddi.“
Já, þú nefnir þessi viðburða-
ríku ár og ég minnist þess að á
frœgri ráðstefnu í Riverside kirkj-
unni í New York árið 1981 þá
nefndir þú Víetnam stríðið sér-
staklega sem áhrifaþátt...
Alls ekki róttæk
í fyrstu
„Hvernig veist þú svona hluti?
Varst þú þarna á ráðstefnunni?“
(Freistandi að láta sem svo
væri) Nei, en ég hef komið í Riv-
erside kirkjuna og verið þar síðar
á ráðstefnu. Ég á líka eintak af
erindinu þínu, Jörð með ólækn-
andi sjúkdóm, því að þessirfyrir-
lestrar hafa verið gefnir út. En,
svo við snúum okkur aftur að efn-
inu, þá segistu hafa orðið fyrst
róttœk á þessum árum. Varstu
það ekki fyrir?
„Nei, alls ekki. Ég var ósköp
indæl og venjuleg áströlsk eigin-
kona og móðir, sem gerði allt eins
og ætlast var til. Mamma hafði þó
ákveðnar skoðanir og var vel les-
in kona, þannig að ég hef að
mörgu leyti góðan pólitískan
bakgrunn, og mannúð var ríkasti
þátturinn í öllum viðhorfum
föður míns. En þau tóku aldrei
virkan þátt í stjórnmálum og ég
gerði það ekki heldur fram að
þessum tíma. Ég vissi alls ekki
hvað raunverulegt lýðræði var;
ég gerði mér enga grein fyrir
þeim möguleikum sem felast í
lýðræði og sem fólki ber að nota
ef lýðræðið á að vera virkt.“
Af því að þú nefndir nú 30
bandarískar herstöðvar í Ástralíu
rétt áðan. Skiptu þær þig engu
máli á þessum árum?
„Ég vissi ekki einu sinni að þær
væru til. Ég vissi það ekki fyrr en
ég hóf baráttuná gegn úraní-
umnámunum og jafnvel þá gerði
ég mér litla grein fyrir hlutverki
þeirra né hvað þær þýddu
gagnvart Ástralíu. Það var ekki
fyrr en eftir að ég var orðin virk í
friðarbaráttu að ég tók að skilja
hvað hugtakið kjarnorkuvígbún-
aður (nuclear infrastructure) í
víðtækustu merkingu þess orðs
þýðir raunverulega. Það var ekki
fyrr en þá sem ég frétti af stöðv-
um eins og Pine Gaps, North
West Cape, Woomera, Nurrung-
ar og öllum þessum lykilstöðvum
kjarnorkuvígbúnaðar í sambandi
við stjórnun, eftirlit, fjarskipti og
njósnir, þessar C3I stöðvar
(Command Control Communic-
ation and Intelligence) sem eru í
raun og veru miðtaugakerfi þess-
ara tortímingarvopna."
Gegn kjarnorku-
tilraunum Frakka
En að þessum þremur árum
liðnum ....?
„Við fluttum aftur til Ástralíu
árið 1969 þegar móðir mín dó
sem var mér mikið áfall. Og árið
1971 komst ég að því að Frakkar
voru að gera kjamorkuvopnatil-
raunir í andrúmslofti á Kyrra-
hafssvæðinu og það var geisla-
virkt úrfelli í Ástralíu. Ég gerði
mér fulla grein fyrir alvarlegum
afleiðingum þessa, ekki síst fyrir
böm því að þessi efni söfnuðust
ekki síst fyrir í mjólk. Ég beitti
mér því fyrir því að stofnuð vom
baráttusamtök gegn þessum
kj amorkusprengjutilraunum
með þeim árangri að Frakkar
neyddust til að gera tilraunir
sínar neðanjarðar. Þessi barátta
sýndi líka að virkt lýðræði er í
senn menntun og ábyrg afstaða,
svo ég vitni frjálslega í Jefferson.
Ýmislegt fleira tók ég mér fyrir
hendur, t.d. stofnaði ég samtök
gegn námuvinnslu úraníums í
Ástralíu. Sú barátta var einnig ár-
angursrík því að öll verkalýðsfé-
lögin bönnuðu vinnu í námunum
og ástralski Verkamannaflokkur-
inn snerist einnig á sveif með
okkur í þessu máli þótt sú afstaða
hafi breyst á síðari ámm eftir að
Bob Hawk varð leiðtogi flokksins
og forsætisráðherra.
Við fluttumst enn á ný til
Bandaríkjanna 1975 þegar ég hóf
störf á sviði barnalækninga við
Læknaskólann í Harvard. Og ég
varð einfaldlega æ virkari í um-
ræðunni um hættulegar afleiðing-
ar kjarnorku á öllum stigum
notkunar. Ég var fengin til að
flytja erindi á ráðstefnu Ralphs
Nader um kjamorku og eftir það
tók ég að verða sífellt eftirsóttari
sem fyrirlesari og því fylgdu mikil
ferðalög.“
Bylgjan
fer af stað
Þú áttir síðan þátt í að endur-
vekja Samtök lækna með félags-
lega ábyrgð í Bandaríkjunum.
Hvenær var það?
„ 78.“
Þetta var þá áður en bylgjan
reis, áður en hin mikla fjölda-
hreyfing gegn kjarnavopnum reis
upp í Vestur-Evrópu og Norður-
Ameríku?
„Já, þetta hleypti bylgju friðar-
hreyfinganna af stað. Ég átti þátt
í að stofna friðarsamtök lækna í
Vestur-Þýskalandi, Belgíu, Hol-
landi, Norðurlöndum, Bretlandi,
Kanada, Ástralíu, Nýja Sjálandi
og víðar. Læknasamtökin voru í
senn hvati fyrir friðarhreyfinguna
og það sem skapaði henni líka
ákveðna viðurkenningu eins og
fram kom þegar við fengum frið-
arverðlaun Nóbels árið 1985.“
Já, en læknar eru nú þekktari
fyrirþað að vilja lækna sjúkdóma
fremur en að koma í vegfyrir þá.
Hvað var það sem rak þig til að
hefja þessa forvarnarbaráttu?
„Einfaldlega það að ég er
greindari en flestir læknar ...
(hlær). En gamanlaust; ég las
sögu Neville Shute, Á ströndinni,
þegar ég var 15 ára gömul og sú
bók opnaði augu mín öðm frem-
ur fyrir tortímingarhættunni sem
stafar af kjarnorkustyrjöld. Ég
veit að læknar geta ekkert gert
við afleiðingum kjarnorkustríðs.
Sem fullþroska manneskja fannst
mér það vera skylda mín að gera
eitthvað í þessu máli. Það var það
sem rak mig áfram.“
70% Ástrala
á móti
kjarnavopnum
Já, Á ströndinni er áströlsk
saga. Hefur andúð á kjarnorku-
ógn alltaf verið sterk í Ástralíu?
„Það gengur í bylgjum. Nýsjá-
lendingar era reyndar langt á
undan okkur í þessum efnum.
Þeir eru almennt miklu betur
upplýstir um þessi mál en við. Að
hluta til er þetta vegna þess að
friðarhreyfingin þar er eldri og
grónari. Ég fór líka í fyrirlestrar-
ferð um Nýja Sjáland þar sem
mér tókst virkilega að ná eyram
almennings. Kjamorkuvopnatil-
raunir Frakka hafa einnig átt
mikinn þátt í að skapa andúð
fólks í þessum löndum á kjam-
orkuvopnum. Samkvæmt skoð-
anakönnunum era um 70% Ástr-
ala á móti kjarnorkuvopnum.
Við verðum að einbeita okkur að
því á næstunni að fylkja þessum
meirihluta saman í baráttunni
fyrir því að losa okkur við þessar
bandarisku herstöðvar frá Ástr-
alíu. Og af þeim ástæðum ætla ég
að bjóða mig fram til þings í
næstu kosningum.“
Alþjóðasamtök lækna gegn
kjarnorkuvá, þau eru eins konar
heildarsamtök ...?
„Að vissu leyti já, Bernard
Lown átti þátt í að ná þessum
mismunandi samtökum saman en
hann er með Nóbelsverðlaunin
mín hangandi um hálsinn svo ég
tali beint út. Ég vil því alls ekki
ræða þessi alþjóðasamtök."
Manneskja
ekki femínisti
Hafðirðu dregið þig út úr
læknasamtökunum þegar þú
stofnaðir Baráttuhreyfingu
kvenna fyrir kjarnorkuafvopnun
(Womens Action for Disarma-
ment) áríð 1980?
„Nei, nei. Ég var enn forseti
Samtaka lækna með félagslega
ábyrgð þannig að ég var um skeið
í fyrirsvari fyrir tvennum sam-
tökum í senn sem í allt veltu
u.þ.b. þremur milljónum dollara
á ári. Én mér var ýtt til hliðar út
úr læknasamtökunum með
óheiðarlegum hætti og Lown átti
síðan eftir að uppskera fyrir þau
störf sem ég hafði unnið. Þama
var raunveralega um kynjamis-
munun að ræða og það alvarlegri
en ég hafði upplifað fyrr. Þannig
að eftir þetta hef ég ég gert mér
miklu skýrari grein en áður fyrir
því hvemig störf kvenna eru
metin í veröldinni eða réttara
sagt vanmetin; hvemig konur
mega búast við því að verða gerð-
ar höfðinu styttri um leið og
hætta er á að þær komist á topp-
inn.“
Var það þá vegna femínisma
sem þú fórst að einbeita þér að
friðarbaráttu kvenna?
„Nei, ég tel mig ekki femínista.
Ég er bara manneskja. Ég stofn-
aði kvennasamtökin 1980 vegna
þess að eftir fyrirlestrana mína
var ég ævinlega umkringd kon-
um. Það vora konurnar öðra
fremur urðu fyrir áhrifum; það
vora þær sem grétu, það vora þær
sem vora ákafar í að gera
eitthvað. Ég fann að þarna var
samankomin gríðarmikil ónotuð
orka. Ég ákvað því að safna þeim
saman í hreyfingu og ég hélt í
raun og veru að það yrði erfiðara
en að mynda friðarsamtök lækn-
anna. Það reyndist hins vegar
ekki vera, sem er merkilegt, því
að konur vantar oft sjálfstraust,
þær skortir margar reynslu í fé-
lagsstarfi og þær þurfa að búa við
það að eiginmennimir dragi úr
þeim kjarkinn, segi þeim að
halda sig við eldhússtörfin."
Konurnar
taki völdin
Og nú viltu að konurnar taki
völdin ...?
„Já, þó ekki væri nema í sam-
ræmi við fjölda okkar. Við eram
nú einu sinni 53% af íbúum jarð-
arinnar. Þetta er því ekki spurn-
ing um að taka völdin. Ég vil bara
að við eigum fulltrúa í réttu hlut-
falli við fjölda okkar."
Er enn pláss fyrir okkur sem
erum fæddir með þessi ósköp sem
gera okkur að körlum?
„Vertu ekki hræddur! Þið erað
eftir sem áður 47% íbúanna og
þið fengjuð að halda hlutfalls-
legum völdum ykkar. Ég veit
ekki hvað í ósköpunum þið hafið
að óttast. Á hinn bóginn gæti ég
spurt: Hvers vegna finnst okkur
konum standa ógn af ykkur
körlum. Það er af því að þið
stjórnið heiminum og þið virðist
ætla að gera það áfram, hvað sem
það kostar. Þið verðið líka að
reyna setja ykkur i okkar spor,
finnst mér.“
Það hafa veríð til Samtök
lækna gegn kjarnorkuvá hér á ís-
landi þótt lítið hafi farið fyrir
þeim. Ég veitekki einusinni hvort
þessi samtök eru til lengur. Það
hafa líka verið til friðarsamtök
kvenna hér á landi. Sameiginlegt
með þessum samtökum er að þau
vilja vera algerlega ópólitísk.
Læknarnir telja sig ekki hafa öðru
hlutverki að gegna en tala gegn
hræðilegum afleiðingum kjarn-
orkustríðs og í heild má segja að
báðar þessar hreyfingar séu að-
eins tilbúnar til að styðja baráttu
fyrir friði í heiminum svo lengi
sem það snertir ekki það sem er að
gerast hér í okkar eigin landi. Er
hægt að vera „ópólitískur“ á
þennan hátt. Er hægt að loka
augunum fyrir viðkvæmum mál-
um í eigin umhverfi?
„Nei, jafnvel störf lækna hafa
alla tíð verið hluti af pólitískum
ferli, t.d. barátta gegn farsóttum
og fleiri alvarlegum sjúkdómum.
Kjarnorkuvopnakapphlaupið er
sjúkdómur og okkur læknum ber
að kenna stjómmálamönnunum
þá lexíu að það verði að útrýma
þessari plágu. Það er vissulega
pólitík."
Höfum
engu aö tapa
/ myndinniþinni, Efþér er annt
um þessa jörð, minnir mig að þú
segir einhvers staðar eitthvað á
þessa leið: Ef það er herstöð í
grenndinni þá beinið baráttunni
að henni. Það er einmitt þetta sem
ég var að koma inn á í spurning-
unni áðan. Bandarísk herseta hér
á landi er viðkvæmt mál, jafnvel
meðal þeirra sem starfa í friðar-
hreyfingum. Þetta er sálrænt atr-
iði ...
„'Já, þetta er eins og krabba-
mein. Hvers vegna er þetta við-
kvæmt mál, af hverju er fólk
hrætt við að tala um herstöðina?
Ég skil ekki af hverju. Ég er vön
að tala út um hlutina. En ég þekki
þessa sömu afstöðu meðal fólks í
Ástralíu, m.a. þegar komið hefur
til mótmæla við Pine Gap stöð-
ina. En fólk hefur í rauninni engu
að tapa nema lífinu kannski. Eg
held samt að þeir skjóti okkur
ekki fyrir utan bandarískar her-
stöðvar, hvorki hér né heima í
Ástralíu. Svo maður hefur engu
að tapa.“
Ja, mannorðinu kynni einhver
að segja og stöðu íþjóðfélaginu...
„Hvaða máli skiptir mannorð
þitt þegar tilvist jarðarinnar er í
veði, í guðanna bænum! Svona
sjónarmið lýsir aðeins hugleysi
og ekkert foreldri ætti að leyfa sér
svona hugsunarhátt ef það vill
búa börnum sínum öragga fram-
tíð. Ég á við, ef barnið þitt er með
hvítblæði. Hversu mikinn kjark
ertu þá tilbúinn að sýna, ef það
mætti verða því til bjargar. Þú
værir að sjálfsögðu tilbúinn að
leggja allt í sölurnar. Við eram að
tala um baráttu til að koma í veg
fyrir kjarnorkustyrjöld."
„Móðir
frystingarhug-
myndarinnar“
Þú hefur verið kynnt sem
„móðir frystingarhugmyndarinn-
ar“. Heldurðu að Randy Fors-
berg sé tilbúin að fallast á þetta?
„Ó já, hún veit hversu mikil-
vægt það er að þjappa fólki sam-
an um tiltekið málefni. Hún mót-
aði vissulega hugmyndina og
skrifaði hana og það var stórkost-
legt. Ég var vissulega ekki að
sameina fólk á þeim tíma í bar-
áttu fyrir frystingu; ég var fyrst og
fremst að vara við hættunni á
kjarnorkustyrjöld og afleiðing-
um hennar og ég gerði þá kröfu
að það yrði að útrýma kjarna-
vopnum. Það var hins vegar
Teddy Kennedy sem fyrstur kall-
aði mig móður frystingartillög-
unnar og hann kallaði Reagan
reyndar pabbann; sannarlega
ólík hjón!“
Hvernig gengur baráttan fyrir
frystingu núna í Bandaríkjunum?
„Það má segja segja að hreyf-
ingin sjálf sé úr sögunni. Hún
eyðilagði sjálfa sig að mestu leyti
með því að styðja Mondale ein-
um of ákaft í forsetakosningun-
um 84. 75% Bandaríkjamanna
eru þó eftir sem áður fylgjandi
frystingu. Ég held að það sem
menn ættu að einbeita sér að í dag
sé það sem þeir ræddu hér í
Reykjavík, Gorbatsjof og Reag-
an, þ.e. að útrýma öllum kjam-
orkuvopnum innan 10 ára. Fryst-
ing getur þó verið gagnleg sem
fyrsta skref.“
Þú hefur verið sökuð um
svartsýni og dómsdagsræður,
samanber titla eins og Jörð með
ólæknandi sjúkdóm? ~\
„Já, já, ég þekki þetta, bull,
bull, bull! Ég hef náð því að
þjappa saman hundraðum þús-
unda manna í baráttu gegn kjam-
orkuvopnum. Ég þarf ekki að
sanna neitt í þessu sambandi. Það
sem ég er að segja er satt.
Pökk sé
Gorbatsjof
Hvað er klukka Tímarits kjarn-
orkufræðinga núna?
„Hana vantar sex mínútur í.
Þökk sé Gorbatsjof og INF-
samningnum. INF-samningurinn
er þó í rauninni grín því að þeir
eru á fullu að endumýja kjam-
orkuvopn í Evrópu. Þetta er fár-
ánlegt.“
Ertu bjartsýnni í dag en fyrir
nokkram áram?
„Bjartsýnni vegna Gorbatsjofs
og svartsýnni vegna Bush því að
Bush er hættulegri en Reagan;
hann er aðeins greindari en Re-
agan og hann hefur miklu hæfari
og hættulegri ráðgjafa. James ■■
Baker, utanríkisráðherra, lifir ’
enn og hrærist í kalda stríðinu. •
Bent Scowcroft, öryggisráðgjaf-
inn, vill umfangsmikla endumýj- 1
un kjarnavopna og hann vonar
einlæglega að Gorbatsjof verði á
alvarleg mistök.“
Þú líktir Gorbatsjof við Jesúm
Krist í ræðu þinni í Þjóðleikhús-
inu. Heldurðu að þeir eigi eftir að
reyna að krossfesta hann?
„Auðvitað og þó. Ég efast um
að CIA leggi út í slíkt ævintýri.
Ég heid Gorbatsjof sé óvenju-
hæfur stjórnmálamaður og ég
held að hann hafi það af. Það væri
gaman ef maður ætti eftir að sjá
Gorbatsjof áttræðan og enn við
völd. Ef honum tekst ætlunar-
verk sitt þá held ég að mannkynið
eigi sér einnig möguleika á fram-
tíð ...“
Þú telur enga hættu á að and-
stæðingar hans innan Sovétríkj-
anna nái yfirhöndinni?
„Nei, hann er laus við þá. Ef
hann deyr þá eram við öll dauða-
dæmd. Það er í rauninni slæmt að
vita örlög heimsins í höndum eins
manns. Þegar það era milljónir
manna sem í einlægni vilja af-
vopnun."
Eigum aö treysta
sjálfum okkur
Að mörgu leyti virðist sem INF-
samningurinn hafi dregið kraft-
inn úr friðarhreyfingunni. Er
hennar engin þörf lengur. Getum
við treyst leiðtogum risaveldanna
fyrir afvophun? Eigum við að
setja allt okkar traust á Gorbat-
sjof?
„Leiðtogafundurinn og INF-
samningurinn er árangur friðar-
baráttunnar. En verkið er aðeins
hálfnað. Auðvitað verðum við að
halda baráttunni áfram. Auðvit-
að eigum við ekki að setja traust
okkar alfarið á þessa leiðtoga; við
eigum að treysta sjálfum okkur.“
/ riti sem upplýsingaþjónusta
Nató hérá landi gafút og kallað er
Friðarstríð KGB ertu sökuð um
að vera handbendi KGB. Hvað
viltu segja um svona málflutning.
„Ég þekki þennan áróður.
Þetta er ekkert annað en klám og
raunar ómerkilegra en svo að það
sé hægt að svara því. Hvemig
dirfast þeir í rauninni að ásaka
mig fyrir svona nokkuð.“
Hvaða ráð hefurðu að gefa
þeim íslendingum sem láta sér
annt um þessa jörð og þykir vænt
um landið sitt?
„Hér á landi bíður ykkar eitt
stórt verkefiii. Þið verðið að
losna við þessa herstöð. Mér féll-
ust næstum hendur þegar ég lenti
á Keflavíkurflugvelli. Hér var
lítið samfélag 250 þúsund manna
og þessi gríðarstóra herstöð. Los-
ið ykkur við hana ef þið viljið
geta horft beint í augu bamanna
ykkar. Lokið ekki augunum eins
og Þjóðverjar gerðu í síðustu
heimsstyrjöld.“
Ég kvaddi Helen Caldecott og
gekk út í rigningarsuddann. Co-
hen söng enn í höfðinu á mér.
-VG
Föstudagur 23. júní 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - S(ÐA 13
\